Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW

1. Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Religia i religijność w ujęciu socjologicznym (WDS 2008/2009 nr 12)

2. Religia i religijność w ujęciu socjologicznym(WDS 2008/2009 nr 12) 1. Przykład: • „Znaczenie religii w życiu Polaków” (CBOS, 2006): • auto-deklaracje religijności; • wartość religii w życiu codziennym Polaków; • istota niektórych obrzędów religijnych; • przemiany społecznego znaczenia religii (proces sekularyzacji w społecznej świadomości). • dwa procesy: instytucjonalizacja i „prywatyzacja” religii: • „prywatyzacja” religii - czyli wiara dla siebie, indywidualna, prywatna, subiektywna, „niewidoczna”, odłączona w dużym stopniu od instytucji religijnych; • instytucjonalizacja religii - rola wartości religijnych w życiu publicznym: państwo, polityka i religia (kościół).

3. Religia i religijność w ujęciu socjologicznym(WDS 2008/2009 nr 12) 2. Socjologiczne rozumienie religii: ·trudności w socjologicznej definicji „religii” - dlaczego?: • wpływ doświadczenia zachodniego chrześcijaństwa a odmienność innych kultur - religii; • wiara a struktury instytucjonalne. • Emil Durkheim (1912): • podział na „sacrum”(to, co nadprzyrodzone) i „profanum”(to, co zwyczajne i codzienne) oraz rytuały (formy kontaktu ze sferą świętości); • religia jako „system wierzeń i rytuałów dotyczących obszaru świętości”. • Joachim Wach (1898-1955) religia jako doświadczenie sacrum; • Zofia Zdybicka – religia to dziedzina „poznania opartego na źródłach nadprzyrodzonych (wiara) i działania ludzkiego skierowanego ku rzeczywistości transcendentnej”.

4. Religia i religijność w ujęciu socjologicznym(WDS 2008/2009 nr 12) 3. Różnorodność religii (ze względu na treść wiary): • nadnaturalizm (wiara w zjawiska nadprzyrodzone wokół nas); • animizm (witalizm – wiara w duchyistniejące wokół nas i odpowiedzialne za określone sfery życia); • teizm (greckie θεoς theos – bóg) wiara w istnienie Boga/bogów, ingerujących w losy świata, który jest ich dziełem – główne podziały: • panteizm (utożsamienie Boga z naturą); • politeizm; • monoteizm; • ateizm - zaprzeczenie istnienia Boga/bogów. • idealizm transcendentny (religia świecka); • główne podziały religijne świata (schemat).

5. Religia i religijność w ujęciu socjologicznym(WDS 2008/2009 nr 12) 4. Formy organizacji zbiorowości religijnych: • kościół (struktura trwała, biurokratyczna, zintegrowana ze społeczeństwem, utrzymująca, że jest jedyną drogą do „prawdy” religijnej) - kościoły: • episkopalny; • prezebiteriański; • kongregacyjny. • sekta (niewielka i izolowana, odłącza się od uznanego kościoła, przywództwo oparte na charyzmie; potoczne użycie słowa „sekta”); • wyznanie (duża sekta, dostosowana do społeczeństwa, akceptująca pluralizm religijny); • kult (luźna i otwarta organizacja religijna); • „kościół elektroniczny” (kulty audytoryjne). • nowe ruchy religijne (problemy nazewnictwa i definiowania).

6. Religia i religijność w ujęciu socjologicznym(WDS 2008/2009 nr 12) 5. Nowe ruchy religijne: • nazewnictwo i charakter społeczny: • sekta, nowe religie, religie nietradycyjne, ruchy parareligijne itp. • socjologiczny charakter „nowego ruchu religijnego”: • izolacja od otoczenia, niezależność, charyzmatyczne przywództwo, silna wewnętrzna integracja grupy, lojalność członków; • typy nowych ruchów religijnych: • ruchy afirmujące świat (np. ruch New Age); • ruchy odrzucające świat (tzw.destrukcyjne”); • ruchy przystosowawcze. • regulacje prawne a nowe ruchy religijne.

7. Religia i religijność w ujęciu socjologicznym(WDS 2008/2009 nr 12) 6. Typy religijności (osobiste związki z religią, stopniowalność religijności): • przeżywana: • związek emocjonalny z religią; • rytualna: • uczestnictwo w praktykach religijnych, modlitwach i obrzędach; • intelektualna: • znajomość doktryny; • ideologiczna: • zaangażowanie w system wartości danej religii; • realizowana w życiu; • religijność selektywna; • socjologiczne korelaty religijności.

8. Religia i religijność w ujęciu socjologicznym(WDS 2008/2009 nr 12) 7.  Funkcje religii: • egzystencjalna: • religia nadaje sens w życiu, podejmuje problemy życia i śmierci, odpowiada na główne pytania egzystencjalne; • udziela wsparcia psychicznego: • szczególnie w chwilach „trudnych”, pozwala przetrwać w trudnej i złożonej rzeczywistości. ; • nadaje spójność społeczeństwu: • poprzez tworzenie i narzucanie wspólnego systemu wartości (kultura), tworzy wspólnotę. • kontrola społeczna: • nakłada normy i stosuje sankcje, wiele norm prawnych i społecznych bezpośrednio lub pośrednio odwołuje się do przekonań religijnych. • konserwatywna i konfliktowa.

9. Religia i religijność w ujęciu socjologicznym(WDS 2008/2009 nr 12) 8. Sekularyzacja życia społecznego: • sekularyzacja jako spadek znaczenia religii w życiu społecznym – wymiary sekularyzacji: • spadek liczebności wyznawców religii instytucjonalnych (kościołów); • spadek religijności (indywidualizacja życia religijnego); • spadek znaczenia społecznego religii jako instytucji. • dyskusja na temat sekularyzacji: • etapy sekularyzacji”: • „od-kościelnienie” (rozdział państwa i kościoła); • zjawisko „wiary bez przynależności” (prywatyzacja religii); • „samowystarczalny humanizm” (Charles Taylor). • pytanie badawcze: jakich religii i kręgów geograficznych dotyczy sekularyzacja?

10. Religia i religijność w ujęciu socjologicznym(WDS 2008/2009 nr 12) 9. Religia a zmiana społeczna: • Max Weber „Etyka protestancka a duch kapitalizmu” (1906): • religia jako bodziec i element zmiany społecznej; • religia protestancka a powstawanie kapitalizmu. • fundamentalizm religijny( fundamentalizm to „tradycja, która się broni w sposób tradycyjny”): • ścisłe przestrzeganie zasad tradycyjnej wiary i zwyczajów; • powrót do tradycji (starej, „klasycznych” czasów). • fundamentalizm a nowoczesność: • czy to reakcja na współczesną racjonalizację życia społecznego i indywidualizację? • fundamentalizm religijny w innych wyznaniach (islamski, chrześcijański itp.).

11. Religia i religijność w ujęciu socjologicznym(WDS 2008/2009 nr 12) 10. Przyszłość religii: • znaczenie społeczne i ludzkie religii (wartości religijnych); • sakralizacja „profanum”: • „kult ciała” ; • „kult” pracy i konsumpcji; • „kult” jednostki. • „religijny” świat – czy sekularna Europa stanowi wyjątek na mapie „religizującego się” szybko świata?; • fundamentalizm religijny, a w świecie - wojna kultur?; • religia a społeczeństwo obywatelskie: • religia a aktywność społeczna; • instytucje religijne a samo-organizacja obywatelska.

12. Religia i religijność w ujęciu socjologicznym(WDS 2008/2009 nr 12) 11.Religia i religijność we współczesnym społeczeństwie polskim: • struktura wyznaniowa społeczeństwa polskiego: • jednolitość i zróżnicowanie; • prawosławie, kościoły i wyznania protestanckie; • Świadkowie Jehowy; • wyznawcy islamu. • inne wyznania religijne. • instytucjonalizacja religii w Polsce powojennej (rola Kościoła katolickiego): • dziedzictwo historyczne (zabory i okres międzywojenny); • związek z tożsamością narodową („kościół ludu”); • katolicyzm jako „religia obywatelska” (jako forma politycznej kontestacji i obrońca praw człowieka); • poza-religijne funkcje kościoła.

13. Religia i religijność w ujęciu socjologicznym(WDS 2008/2009 nr 12) ·religia w Polsce po 1989 roku – zaskakująca stabilność: • wysokie auto-deklaracja wiary; • wysoki poziom praktyk religijnych; • zróżnicowanie regionalne; • porównanie do innych krajów; • stabilność poziomu religijności w Polsce – dlaczego?: • religia jako forma społecznej „kultury” (rytuału odświętności); • silne więzy społeczne wynikające z raczej rzadkich zmian zamieszkania; • dynamika bogacenia się - raczej powolna, przez co nie wpływa na jeszcze na zmiany religijności; • pamięć o Janie Pawle II. • dokonujące się obecnie zmiany – pokolenie JP2 a reszta społeczeństwa: • selektywność wiary („prywatyzacja wiary”); • de-instytucjonalizacjaideologicznego wymiaru religii.

14. Religia i religijność w ujęciu socjologicznym ( WDS 2007/2008 nr 12) ·religia w sferze publicznej po 1989 roku: • stosunek do roli Kościoła katolickiego jako instytucji publicznej (poparcie na rzecz nie ingerowania Kościoła w życie publiczne kraju); • zaufanie do Kościoła katolickiego (bardzo niskie na początku lat 90. XX wieku, a obecnie jest duże); • silny związekz parafią; • religijność a zmienne społeczne: • płeć (religijne są bardziej kobiety); • miejsce zamieszkania (bardziej religijnie są mieszkańcy wsi i małych miast); • dochód i wykształcenie (im wyższe, tym raczej niższa religijność); • region (województwo) - podkarpackie, małopolskie i opolskie są najbardziej religijnymi częściami kraju; • religijność a aktywność publiczna (kapitał społeczny) – im wyższa religijność tym większy udział w wyborach lokalnych i krajowych oraz w stowarzyszeniach pozarządowych.