Krąg pamięci – doświadczanie czasu przeszłego jako temat literatury

1. Oddawanie głosu pamięci: kategorie przeszłości wg Czesława Miłoszaopracowanie: dr Agnieszka Kruszyńska

2. Jesteśmy tworem naszych wspomnień i nasza świadomość jest funkcją naszej pamięci. Ta nasza przeszłość domaga się od nas upamiętniania i pragnienie upamiętniania przeszłości stale znajduje wyraz w naszych poczynaniach. Między innymi, znajduje go w literaturze . (M. Zaleski, Formy pamięci )

3. Krąg pamięci – doświadczanie czasu przeszłego jako temat literatury • H. Boguszewska, Całe życie Sabiny • M. Kuncewiczowa, Cudzoziemka • J. Morton, Spowiedź • J. Kaden-Bandrowski, W cieniu zapomnianej olszyny, Miasto mojej matki • M. Rusinek, Pluton z Dzikiej Łąki, Ziemia miodem płynąca • T. Breza, Adam Grywałd • J. Iwaszkiewicz, Panny z Wilka, Staroświecki sklep

4. S. Lem, Wysoki Zamek P. Huelle, Weiser Dawidek, Stół J. Pilch, Inne rozkosze J. Parandowski, Pod zamkniętymi drzwiami czasu J. Olczak-Ronikier, W ogrodzie pamięci A. Brycht, Dancing w kwaterze Hitlera, Wycieczka: Auschwitz-Birkenau Po II wojnie światowej nurt prywatny, rodzinny nurt rozliczeniowy: temat II wojny

5. przeszłości indywidualnej przeszłości zbiorowej Pamięć Np. kategoria historyczności Np. kategoria dzieciństwa Dolina Issy Krzysztof Mętrak, Podróż do krainy cieni

6. Pamięć zbiorowa: „to, co zostaje z przeszłości w przeżywaniu grup, lub to, co te grupy robią z przeszłością” (P. Nora, za: J. Le Goff) • wierzenia i przekonania (pierwotne + chrześcijańskie) • opinie, odczuwanie patosu (ksiądz) i ładu świata (Barbarka i Romuald) • gromadzenie pamiątek (skrzynia babki) • zbiorowość, wspólnota odczuwania: „Dążyliśmy do Miejsca ale nie wiodły tam znaki. Aż wyjawiło siebie w pasterskiej dolinie, Między górami jak sprzed początku pamięci (...) Łagodne góry i dzwonki stad O wszystkim co utracone niech przypominają, Bo już wiedzieliśmy i pokochaliśmy Świat który trwa jedno mgnienie.” (Pielgrzymując, 1976) M. Zaleski:Miłosz poeta powtórzenia

7. Georges Gusdorf: przywoływanie przeszłości jest „(...) odpowiedzią na niepokój i lęk starzejącego się człowieka, który zadaje sobie pytanie, czy jego życie nie zostało przeżyte na próżno.” Dolina Issy – 1955 wiek twórców ? Panny z Wilka - 1932 Wysoki Zamek - 1966 Wlastimil Hofman, Starość i młodość

8. G. Gusdorf: nie można powtórzyć przeszłości takiej, jaka była, „(...) ponieważ przywołanie jej pozwala jedynie na powstanie w umyśle świata, który na zawsze zniknął. Opis przeżyć wydaje się znaczyć dla nich samych, jednak odsłania jedynie ich obraz przenośny , już daleki i bez wątpienia niepełny, skażony na dodatek przez to, że człowiek, który przypomina sobie swoją przeszłość, od dawna nie jest już tym samym, który jako dziecko czy młodzieniec tę przeszłość przeżywał.” (Warunki i ograniczenia autobiografii)

9. Temat: Pamiątki i opowieści z przeszłości w Dolinie Issy Czesława Miłosza. • 1.Nauczyciel po zapisaniu tematu lekcji prosi przygotowanych uczniów o przedstawienie rodzinnej historii związanej z przyniesionym przedmiotem. • 2. Rozmowa z młodzieżą o znaczeniu pamiątek i opowieści z przeszłości. Przykładowe pytania do uczniów: • Kto najczęściej wspomina przeszłość: ludzie starsi czy młodzi? Dlaczego? • Dlaczego ludzie przechowują różnorodne przedmioty z dawnych lat? Jakie to mogą być rzeczy? • Jakie miejsca pozostają w pamięci poszczególnych ludzi, w pamięci prywatnej? • Jakie miejsca najczęściej wspominają ludzie starsi? (Np. dom rodzinny, miasto lub wieś dzieciństwa – miejsca, z którymi łączą się ważne uczucia i przeżycia, początki, coś przeżyte, doznane po raz pierwszy.) • Jakie miejsca wiążą się z pamięcią społeczeństwa, narodu? (Np. miejsca związane z wydarzeniami historycznymi, pola bitew, zabytki, muzea, cmentarze ...)

10. 3. Przypomnienie wiadomości o Czesławie Miłoszu; informacje nauczyciela o powieści Dolina Issy (ewentualnie: odczytanie hasła Dolina Issy z tomu Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny). Objaśnienie pojęć: charakter autobiograficzny i Arkadia w odniesieniu do utworu. 4. Samodzielna cicha lektura fragmentu utworu. Po odczytaniu – objaśnienie słów facecjonista (także: facecja) i ryngraf – z uwzględnieniem aspektu życia wyrazów i ich odchodzenia w przeszłość, podobnie jak odchodzą w przeszłość pewne przedmioty. Użycie ich w Dolinie Issy także wskazuje na dystans czasu wobec zdarzeń przypominanych z przeszłości.

11. Jak rozumiesz zaznaczone słowa i sformułowania użyte w utworze? Z czym się kojarzą? O czym mówią? • I • Kołyska Tomasza – • Stara część domu – • Zwiedzanie izb i zakamarków – • (...) i jakoś wiadomo było, że tam przebywa czyjaś obecność – • różne małe przedmioty owinięte starannie w gazety – • Obrządek rozkładania zawartości kufra nie odbywał się często, zachowywał swoją odświętność – • II • Jakie tematy opowieści babki zostały wskazane w trzecim akapicie? Wymień je. • Jak długie jest drugie zdanie tego akapitu i jaki to rodzaj zdania pod względem składni? Jakie ma znaczenie budowa zdania dla oddania stosunku babki do wydarzeń, o których opowiada?

12. ujawniona, pojawia się jako temat utajona, pojawia się jako efekt Praca pamięci Wysoki Zamek Dolina Issy Jan Błoński: „Jest to opowieść (bardziej opowieść niż powieść) o tym wszystkim, co było przed.”

13. „Czas wspomnień przyszedł na nas wcześniej niż na ludzi innych epok i pokoleń. I wspomnienia nasze są inne. Nie mają chłodu mądrych i bezoosbistych rozważań (...). Przymus wspomnień zaskoczył nas w samym środku życia, gwałtownie, jak namiętny rozrachunek z sobą samym (...). (...) Na zwaliskach i spaleniskach przeszłości, wobec zagłady tak wielu istnień, gmachów, dokumentów – każde świadectwo, każdy najmniejszy ślad minionej rzeczywistości nabrał wysokiej ceny. Toteż wspomnienia zachowane w ludzkiej pamięci mają zastępować i uzupełniać w pewnym sensie te straty, które wyrządziły bomby i pożary nie tylko ludziom i miastom, ale także muzeom, archiwom i bibliotekom. (...)

14. Zbuntowane wspomnienia mają jakąś własną, autonomiczną wolę. Nie mogę przeciwdziałać ich atakom, jestem tylko biernym odbiorcą I jeżeli już dzisiaj z własnej chęci pragnę się cofać w przeszłość, aby z niej wyłowić jakieś cenne i w miarę możności obiektywne świadectwo dawnych lat, to muszę ulegać nieobliczalnym skokom tej rozpętanej wyobraźni. (...) Wkraczam w zaciemnione krajobrazy przeszłości, z widowni na scenę.” (Hanna Mortkowicz-Olczakowa, Bunt wspomnień)

15. Ewokowanie przeszłości w Dolinie Issy paraśredniowieczny charakter rzeczywistości: 1.) osadzenie, zakotwiczenie w naturze 2.) synkretyzm chrześcijaństwa i wierzeń wywiedzionych z dawności - dopełnienie tej właściwości postrzegania przeszłości w poezji „Gdziekolwiek wędrowałem, po jakich kontynentach, zawsze twarzą byłem zwrócony do Rzeki. (...) Słysząc stare pogańskie pieśni żeńców wracających z pola, kiedy słońce pogodnych wieczorów dogasało za pagórkami.” (W Szetejniach)

16. Naturalne i nadnaturalne istnieje obok siebie „Osobliwością doliny Issy jest większa niż gdzie indziej ilość diabłów. Być może spróchniałe wierzby, młyny chaszcze na brzegach są szczególnie wygodne dla istot, które ukazują się oczom ludzkim tylko wtedy, kiedy same sobie tego życzą.” Oczywistość, brak zadziwienia i tonu domniemywań; pewnik; ożywienie świata istotami STAMTĄD – Magdalena, czarna świnia „Sadzawka ma na imię Czarna (...).”

17. Pokoleniowość, wyprawa w głąb historii rodziny „Przodkowie Tomasza byli panami. O tym, w jaki sposób nimi zostali, zagubiła się pamięć. Nosili hełmy i miecze (...). Bardzo dawno temu wioski składały im (...) daninę w naturze (...). (...) Tomasz urodził się, kiedy dwór już przemijał.” ... i świadomość kresu czasu „Rolnicy znad Issy stawiali na progu chaty miseczkę z mlekiem dla łagodnych wężów wodnych (...). Potem stali się gorliwymi katolikami (...). Czym staną się jutro?” „Człowiek do niedawna wyrabiał tutaj w domu wszystko, co było mu potrzebne.”

18. Odmierzanie czasu „Tomasz urodził się (...) w porze, kiedy dojrzałe jabłko spada ze stukiem na ziemię (...), a w sieniach stoją kadzie brunatnego piwa, które warzy się tutaj po zakończeniu żniw.” „W porze bajek i pieśni, późną jesienią (...)” „Ziemia jest tu na ogół piaszczysta (...).” „Opowiadając nie wie się, jaki wybrać czas, teraźniejszy czy przeszły, jakby to, co minęło, nie było całkowicie minione, dopóki trwa w pamięci pokoleń – czy tylko jednego kronikarza.”

19. Dzieciństwo „Wszystko jest zawsze cudowne, ale nigdy w taki sposób, jak kiedy byliśmy mali. Wtedy życie uderzało prosto o nasze serce.” (M. Dąbrowska, Drzewa na wiosnę, z: Uśmiech dzieciństwa) „ Kiedy na klombach rozkwitały piwonie, ścinali je z Antoniną, żeby zanieść do kościoła. [Tomasz] Zanurzał w nich oczy i cały chciałby wejść do tego różowego pałacu; słońce prześwieca przez ściany, a na dnie w złotym pyłku biegają żuczki (...)”. (Dolina Issy)

20. W głąb pamięci To, co zapamiętane z dzieciństwa To, co opowiedziane, „sprzed” pamięci (ucieczka w ramionach matki i dyfteryt) „Opowiadając, odtwarza się ludzi i wypadki z drobnych szczegółów, jakie dotarły do naszej wiadomości (...).” (DI)

21. Pamięć zmysłowa „Szczęśliwość to także dotyk – bosymi stopami Tomasz przebiegał od gładkości desek podłogi do chłodu kamiennej posadzki korytarza i do okrągłości bruku na ścieżce, gdzie obsychała rosa.” (DI) Ojczyzna prywatna – Arkadia dzieciństwa

22. „Rzeka dla Tomasza była olbrzymia. Niosły się nad nią zawsze echa: kijanki stukały tak-tak-tak; skądś odzywały się inne, jakby była umowa, że jedne drugim mają odpowiadać.” (DI) „Życie ludzi, którzy nigdy, wychodząc rano przed dom, nie słyszeli bulgotu cietrzewi, musi być smutne, bo nie poznali prawdziwej wiosny. Nie nawiedza ich w chwilach zwątpienia pamięć godów weselnych, które gdzieś odprawiają niezależnie od tego, co ich samych gnębi.” (DI) Przyśpiewki - pieśni Pamięć echoiczna

23. „Trumnę opuszczano na pasach, chybotała się przez chwilę, zahaczyła o ten ucięty korzeń i wreszcie stanęła nieruchomo, zaglądał w dół, kiedy ksiądz Monkiewicz przemawiał.” (DI) „Jedna tak wyjęta książka miała tytuł wypisany literami pokręconymi jak węże (...).” (DI) Pamięć ikoniczna

24. Utrata i powrót „Kiedy Tomas przywiózł wiadomość, że domu w którym urodziłem się nie ma Ani alei, ani parku schodzącego do rzeki, nic, Przyśnił mi się sen powrotu. Radosny. Barwny. Latać umiałem. I drzewa były jeszcze większe niż w dzieciństwie, bo rosły cały czas kiedy już ich nie było.” (Osobny zeszyt 1977-79) Trwanie w innej rzeczywistości „Kochajcie to, czego nigdy nie ujrzycie dwa razy.” J. Le Goff

25. Pamięć rzeczy [Babcia Misia] „W niedzielę ubierała się do kościoła w ciemne bluzki, które zapinały się pod szyją na agrafki, nas żabotem. Wkładała złoty łańcuszek, z ziarenkami jak łebki od szpilek (...).” „Daszek z sosnowych bierwion ustawiony ukośnie wspierał się na słupkach, odblask płomieni zabarwiał go na ciemną miedź.” „Wyjęty z kufra wisiał nad jej [babki Dilbinowej] łóżkiem ryngraf z Matką Boską, a nad stolikiem mały portret pięknej panny z gołą szyją nad rozłożonym na dwie strony kołnierzem. (...) Z okresu ciepła miłości i szczęścia przed swoim osiemnastym rokiem życia przechowywała w kufrze zapisane drobnym pismem zeszyty. Układała wtedy wiersze.”

26. „(...) jak w przypadku dusz zmarłych w popularnych podaniach ludowych, każda godzina naszego życia, gdy tylko odejdzie w przeszłość, wciela się w jakiś materialny przedmiot i tam pozostaje w ukryciu, uwięziona dopóty, dopóki nie spotkamy go na swej drodze.” (M. Proust, Pamięć i intelekt) „(...) jednym z naszych ludzkich przywilejów jest nie dająca się wyplenić wiara w inny wymiar minionego czasu, tak, że cokolwiek raz minęło, zostaje przeniesione w ten czy w inny wymiar i trwa tam na zawsze.” (Cz. Miłosz)

27. Ale: Pamięć rzeczy w Dolinie Issy jest stosunkowo ograniczona (np. w porównaniu z Wysokim Zamkiem Lema) – rzeczy nie są śledzone, pamięć nie podążą za nimi, choć je przechowuje. Podczas gdy w Wysokim Zamku przeważa fascynacja poznawaniem RZECZY, w Dolinie Issy mamy fascynację poznawania Natury i ludzi.

28. Historia • przeszłość doliny Issy – mitologiczność (początki i związek rzecznej wody z osobowościami mieszkańców) • cofnięcie do w. XVI – życie Hieronima Surkonta; wspólnota historii: „Nikt nie żyje sam: rozmawia z tymi, co przeminęli, ich życie w niego się wciela, wstępuje po stopniach i zwiedza idąc ich śladem zakątki domu historii. (...) chwile jak ta z dziadkiem trwały w nim [w Tomaszu], wzywając wieku, w którym głosy przytłumione przez odległość stają się cenne

29. wojna: odległość, skutki drugorzędne, obserwacja z punktu widzenia dziecka: „Wojna miała ten tylko skutek dla Ginia, że nie warto było jeździć do miasteczka, bo nic tam nie dawało się kupić. Stąd wynikało wiele czynności blisko obchodzących Tomasza. Na przykład gotowanie mydła.” Odrębność czasoprzestrzeni Kraju Jezior

30. Historia jako temat i jako problem – w literaturze i w reportażu • Katarzyna Błaszczyk Opowiemwam o wojnie - reportaż dostępny na stronach Studia Reportażu i Dokumentu Polskiego Radia (archiwum – wrzesień 2009) http://www2.polskieradio.pl/reportaz/archiwum.asp?m=9&r=2009 • Przykładowe zagadnienia: • aktualność i zasadność wybranego przez autorkę tematu; • opinie bohatera reportażu o trudnościach i celu swej pracy; • skutki pamięci o przeszłości we współczesnym życiu politycznym, narodowym i społecznym (jaki związek z myślą zawartą we fragmencie z Roku myśliwego?) • A gdyby tak było, że im mniej pamięci, tym mniej okazji do indoktrynacji, im więcej pamięci, tym większa pokusa jej układania w wybrane z góry wzory? Poza tym sama pamięć danej zbiorowości jest połączona z bólem i poniżaniem. Pamięta się to, co bolało. Żydzi pamiętają. Polacy pamiętają. Wiedza historyczna polskiej młodzieży, biorąc porównawczo, jest ogromna, karmi narodowe legendy i jest nimi odżywania. Pytanie: jak zachować możliwie dużo pamięci przy możliwie skromnej dozie indoktrynacji. G: Sebastian Przybyłowicz Pamiątka okupacyjna, reportaż z września 2008

31. „Unieruchomieni w geście odejścia”(M. Zaleski) Koniec epoki „Jadą przez leśne polanki (...) tą samą drogą, którą kiedyś przybyła w trumnie Magdalena. (...) Podnosisz bicz – i tutaj urywa się opowieść.”

32. „Każdy poeta zależy od pokoleń, które pisały w jego rodzinnym języku, dziedziczy style i formy wypracowane przez tych, co żyli przed nim. Równocześnie jednak czuje, że te dawne sposoby wypowiedzi nie są dostosowane do jego własnego doświadczenia. (…) (Cz. Miłosz, przemówienie noblowskie) DAWNOŚĆ KULTUROWA budowanie na pamięci zbiorowej M. Kaczmarek: zwielokrotniony historycznie synkretyzm

33. Dobrze jest urodzić się w małym kraju, gdzie przyroda jest ludzka, na miarę człowieka, gdzie w ciągu stuleci współżyły ze sobą różne języki i różne religie. Mam na myśli Litwę, ziemię mitów i poezji. I chociaż moja rodzina już od XVI wieku posługiwała się językiem polskim, tak jak wiele rodzin w Finlandii szwedzkim, a w Irlandii angielskim, wskutek czego jestem polskim, nie litewskim poetą, krajobrazy i być może duchy Litwy nigdy mnie nie opuściły.” (Cz. Miłosz, przemówienie noblowskie) DAWNOŚĆ JAKO DOŚWIADCZENIE I WSPÓLNOTA PAMIĘCI (także powieść historyczna) ALE: ISTNIEJE DOŚWIADCZENIE UNIWERSALNE Kalevala Tolkien amerykańskie nawiązania do średniowiecza

34. „Jestem częścią polskiej literatury, która jest względnie mało znana w świecie, gdyż jest niemal nieprzetłumaczalna. (...) Jest to rodzaj tajnego bractwa, mającego własne obrzędy obcowania z umarłymi.” (Cz. Miłosz, przemówienie noblowskie) Postrzeganie literatury w kategoriach świata zaginionego w dolinie Issy.