Medyczne i socjologiczne koncepcje zdrowia i choroby

1. Medyczne i socjologiczne koncepcje zdrowia i choroby

2. Zdrowie i choroba – ewolucja poglądów i sposobów definiowania • Zróżnicowanie poglądów na temat tego, czy i, ewentualnie, w jakim stopniu można ograniczać pojęcie zdrowia do parametrów bioanatomicznych Definicja zdrowia przyjęta w 1948 r. przez WHO : • „Zdrowie to nie tylko brak choroby, ale stan pełnego dobrostanu fizycznego, psychicznego i społecznego”

3. Zdrowie i choroba – ewolucja poglądów i sposobów definiowania • Brak zdrowia (nonhealth): • choroba w sensie biologicznym(disease) to zmiana patologiczna organizmu – diagnozę stawia lekarz • choroba w sensie samopoczucia (illness) to stan odczuwany subiektywnie, poczucie dyskomfortu • choroba w sensie socjologicznym (sickness) to stan człowieka odbierany przez innych bez względu na to, czy u tegoż człowieka występuje choroba w sensie biolog. bądź psycholog.

4. Koncepcje choroby w sensie biologicznym • Bakteryjna koncepcja choroby (koncentracja na źródłach, jakimi są drobnoustroje; pomogła zwalczyć wiele chorób infekcyjnych) • Epidemiologiczny model choroby (koncentruje się na związkach czynników szkodliwych, organizmów ludzkich i środowisk społeczno-kulturowych – zob. cholera w Haiti) • Koncepcja komórkowa choroby (kładzie nacisk na zmiany w komórkach – nowotwory) • Mechanistyczna koncepcja choroby(człowiek jako maszyna – chirurgia jako warsztat naprawczy)

5. Epidemia świńskiej grypy (fragmenty tekstu z Gazety Wyborczej) Margit Kossobudzka: Skoro to ten sam zarazek, to dlaczego na Ukrainie umierają, a u nas nie? Paweł Grzesiowski, kierownik Zakładu Profilaktyki Zakażeń w Narodowym Instytucie Leków w Warszawie: - A właśnie. Wygląda na to, że system zdrowotny nie został tam przygotowany do epidemii grypy A/H1N1. Ci ludzie zmarli z powodu powikłań pogrypowych, głównie na zapalenie płuc. To może oznaczać, że nie mieli dostępu do respiratorów - sprzętu rutynowo stosowanego przy kłopotach z oddychaniem. Na zapalenie płuc w Europie już się nie umiera. Nie wiemy też, jak jest z dostępem do leków antywirusowych podawanych w zaostrzeniu grypy. Coś w systemie zdrowotnym Ukrainy najwyraźniej zawiodło. Z diagnostyką też tam kiepsko. Nawet nie ma pewności, czy to świńska grypa. Próbki od zmarłych dopiero zostały wysłane do Londynu. Można tylko spekulować, patrząc na objawy, ale sądzę, że te spekulacje są trafne.

6. Epidemia świńskiej grypy (fragmenty tekstu z Gazety Wyborczej) • Świński wirus ma mniej i bardziej zjadliwą formę. Z nie do końca znanych przyczyn u jednych bardziej szaleje, u innych jest spokojniejszy. To może zależeć od klimatu czy grup etnicznych zamieszkujących dany teren, stanu zdrowia społeczeństwa. Może Ukraińcy z jakichś przyczyn są na niego bardziej podatni. • Co możemy zrobić, żeby ograniczyć ryzyko zakażenia?- Unikać tłumów, odwracać głowę i odsuwać się o krok od osoby, która kicha i kaszle, często pić, żeby spłukać ewentualne wirusy z gardła. Najważniejsze jest częste mycie rąk albo ich dezynfekcja. Mycie zmywa wirusa, alkohol go zabija. W aptece można za kilka złotych kupić żel do dezynfekcji rąk z alkoholem albo nasączone nim chusteczki.

7. Zdrowie i choroba – ewolucja poglądów i sposobów definiowania • Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób bazowała na wspomnianych wcześniej koncepcjach, nie uwzględniała stanów sugerowanych przez definicję zdrowia WHO z 1948 r. • Ten dualizm został pogłębiony przez nowe, szersze ujęcie zdrowia wg WHO (lata 70. i 80. XX w.). Podstawą nowa koncepcja człowieka, rozumianego „jako dynamiczny system wzajemnie ze sobą powiązanych elementów biopsychospołecznych, wpisany w rzeczywistość fizyczną, społeczną i kulturową”

8. Zdrowie i choroba – ewolucja poglądów i sposobów definiowania • Wg tego ujęcia…„zdrowie to stopień, w jakim – z jednej strony – jednostki lub grupy są zdolne do zaspokajania potrzeb, z drugiej – są zdolne zmieniać środowisko lub radzić sobie z jego wymogami” • Przykład depresji, tajemniczej choroby XXI w. • Te dylematy uzasadniają sens socjologicznych ujęć zdrowia i choroby…

9. Funkcjonalistyczna koncepcja zdrowia i choroby Talcotta Parsonsa • Talcott Parsons,1902-1979Struktura działania społecznego, 1937System Społeczny, 1951 • Po polsku:Struktura społeczna i osobowość, 1969Szkice z teorii socjologicznej, 1972System społeczny, 2009

10. Funkcjonalistyczna koncepcja zdrowia i choroby Talcotta Parsonsa Punkt wyjścia: • Równowaga systemu społecznego zależy od właściwego umotywowania jego uczestników do pełnienia ról społecznych • Choroba jest zagrożeniem dla tej równowagi, dlatego wymaga oficjalnej regulacji społecznej

11. Funkcjonalistyczna koncepcja zdrowia i choroby Talcotta Parsonsa Z punktu widzenia systemuchoroba jest zjawiskiem niepożądanym, czyli... jest dewiacją!!! Co to dewiacja? To, w sensie socjologicznym, odchylenie od norm obowiązujących w danej grupie czy społeczeństwie; Pyt.: O jakie normy może tu chodzić?

12. Funkcjonalistyczna koncepcja zdrowia i choroby Talcotta Parsonsa • Choroba jest dewiacją, bo: • uniemożliwia jednostce, zbiorowości jednostek pełnienie spoczywających na nich ról społecznych (oznacza więc łamanie norm społecznych: zob. wyżej) • co więcej - w sytuacji, gdy chory ignoruje swój stan, [choroba] wpływa destrukcyjnie na inne (zdrowe) elementy systemu • (zob. regulamin postępowania w razie objawów grypy w gimnazjum; zob. funkcja szpitala – izolatki, miejsca pełnej kontroli nad chorym)

13. Funkcjonalistyczna koncepcja zdrowia i choroby Talcotta Parsonsa Czym jest rola? Czym jest rola społeczna? Z czym należy ją wiązać, kojarzyć?

14. Rola chorego jako rola społeczna Rola choregojest zatem rolą dewiacyjną Rola społeczna(Ralph Linton – amerykański antropolog kulturowy) – rodzaj, zakres i wzory czynności, jakie jednostka wykonuje czy powinna wykonywać w imieniu i na rzecz grupy, wynikające z zajmowanej przez nią pozycji społecznej (źródła ról: charakter grupy, jej funkcje) Pozycja– wiązka uprawnień i obowiązków (oczekiwań)/trzeba ją odróżnić od prestiżowej pozycji społecznej

15. Charakterystyka i kontekst roli chorego Rola chorego to zinstytucjonalizowany typ roli społecznej, czyli trwale związanej z systemem społecznym (wpisanej w ten system) i funkcjonalnie dlań istotnej system „uznaje”, że chory nie jest winien swego stanu, i że choremu należy się fachowa pomoc b.system „usprawiedliwia” więc chorego i zwalnia od pełnienia spoczywających na nim ról (system jednostkę izoluje, ale nie eliminuje)

16. Charakterystyka roli chorego c.w zamian system „oczekuje”, że chory uzna, iż stan, w którym się znalazł, nie jest pożądany, i uczyni wszystko, aby zeń wyjść d.chory winien zaakceptować czasowo nową rolę (chorego), zaprzestać pełnienia dotychczasowych ról i podjąć działania zmierzające do przywrócenia mu zdrowia: udać się do lekarza, podjąć samoleczenie…

17. Funkcjonalistyczna koncepcja zdrowia i choroby Talcotta Parsonsa Zdrowie to stan, w którym jednostka wykazuje optymalną umiejętność efektywnego realizowania ról i zadań wyznaczonych jej przez proces socjalizacji. To, inaczej, możliwość wypełniania przez jednostkę ról i związanych z nimi zadań. Jest wartością jak wykształcenie, kwalifikacje (zapewnia sukces) Zdrowie psychiczne– zdolność odgrywania roli Zdrowie somatyczne– zdolność wykonywania zadańNa czym polega to rozróżnienie?

18. Medycyna jako instytucja kontroli społecznej Definicja:kontrola społeczna to system zróżnicowanych środków (przemoc fizyczna, przymus ekonomiczny, perswazja, ośmieszanie, plotka, pogarda, ostracyzm czy też wykluczenie z grupy, oczywiście przepisy prawa stanowiące zagrożenie sankcją i kryterium stosowania sankcji przez upoważnione do tego organa państwa, także zinternalizowane normy), za pomocą których społeczeństwo skłania jednostki bądź grupy do posłuszeństwa, tj. konformizmu.

19. Konformizm to dostosowanie własnego zachowania i sposobu myślenia do zachowania i myślenia innych członków danej zbiorowości Powody/przyczyny konformizmu Naśladownictwo (konformizm „poznawczy”) Obawa przed karą Potrzeba akceptacji Z punktu widzenia integralności zbiorowości konformizm jej członków jest niezbędny Pojęcie konformizmu 19

20. Sankcje w ramach kontroli społecznej a medycyna jako instytucja tej kontroli Sankcje stosowane w ramach kontroli społecznej mają na celu: • ukaranie sprawcy (np. izolowanie, odseparowanie) • przywołanie go do porządku • ostrzeżenie innych (oto, co się z wami stanie) • medycyna(jako podsystem systemu społecznego) izoluje jednostki patologiczne i niebezpieczne dla systemu (patrz przykład gimnazjum) • medycynawychwytuje jednostki zdrowe uchylające się od pełnienia narzuconych na nie ról (spoczywających na nich ról) –zob. lekarze orzecznicy ZUS.

21. Choroba – dewiacja – teoria naznaczenia społecznego/etykietowania Jeśli choroba to dewiacja, człowiek nią dotknięty zostaje niejako naznaczony; jeśli dodatkowo choroba ta związana jest z widomymi oznakami, naznaczenie przyjmuje charakter etykiety z hasłem „dewiant”; pod taką etykietę podkłada się najczęściej treści stereotypowe; wtedy osoba etykietowana zaczyna być postrzegana stereotypowo... Stereotyp:jednostronny, upraszczający, często negatywny obraz innej osoby, zbiorowości

22. Choroba – dewiacja – teoria naznaczenia społecznego/etykietowania Jakie przykłady naznaczenia społecznego, etykietowania, stygmatyzacji Państwo znają, mogą podać z własnego doświadczenia?

23. Fenomenologiczna koncepcja choroby Alfreda Schütza Alfred Schütz (1899-1959) Der sinnhafte Aufbau der sozialen Welt; 1932 O wielości światów. Szkice z socjologii fenomenologicznej, Kraków 2008 Jeśli ujęcie Parsonsa jest ujęciem z punktu widzenia systemu społecznego i w odniesieniu do niego (za pośrednictwem ról wpisanych w kontekst społeczny), tokoncepcja Schütza uprawomocnia punkt widzenia jednostki i jej otoczenia, także jej postrzeganie świata i budowanie z nim relacji w zależności od stanu: zdrowia lub choroby...

24. Fenomenologiczna koncepcja choroby Alfreda Schütza • Schütz podkreślał, że interesuje się przede wszystkim procesami „ustanawiania znaczenia i rozumienia” zachodzącymi w jednostkach. Interesuje się głównie motywami „ażeby” - subiektywnymi (bo chcę, muszę), mniej „ponieważ” – obiektywnymi (bo system, świat, rzeczywistość czegoś wymaga). • Rozróżnia doświadczenie, które się przeżywa (np. ból), od doświadczenia, które jest postawą wobec tego pierwszego; to drugie jest do pierwszego niesprowadzalne

25. Fenomenologiczna koncepcja choroby Alfreda Schütza • Wśród kategorii proponowanych przez Schütza jedną z ważniejszych jest „świat życia codziennego”, do którego należą także doświadczenia ludzi związane ze zdrowiem. • Ten „świat...” jest zastany, przyjmowany jako „z góry przesądzony”, bez głębszej refleksji; zdrowie traktowane jest również jako coś oczywistego... • Potrzeba szoku, aby przenieść się do innej rzeczywistości, aby dostrzec coś poza „światem życia codziennego”

26. Fenomenologiczna koncepcja choroby Alfreda Schütza Co może być takim szokiem?

27. Fenomenologiczna koncepcja choroby Alfreda Schütza • Szokiem może być choroba, jej doświadczenie… • choroba zmienia recepcję świata, relacje ze światem (w sensie fizycznym, psychicznym): albo na krótko (jeśli ma ostry, lecz krótkotrwały przebieg), albo na długo (czasem dożywotnio), jeśli jest przewlekła...; innymi słowy – staje się pryzmatem, przez który postrzegamy rzeczywistość i nasze z nią relacje • w chorobie jednostka doświadcza siebie przede wszystkim jako ciała; ciało to fragment „całkowitego ja”; nie jest „ja” działającym...

28. Fenomenologiczna koncepcja choroby Alfreda Schütza b. choroba przypomina nam zatem o naszym ciele, zaczynamy skupiać na nim swoją uwagę... c.choroba modyfikuje, czasem wręcz uniemożliwia pełnienie ról dotychczas przez człowieka pełnionych; sytuacja ta nie musi być trwała, ale gdy wystąpi, zmusza chorego i jego otoczenie do podjęcia działań zmierzających do uwolnienia go od tego balastu (czy jest to możliwe???)

29. Fenomenologiczna koncepcja choroby Alfreda Schütza • d. choroba, modyfikując role, modyfikuje też tożsamośćosobową i społeczną (w refleksji człowieka pojawia się „ja - chory” i „ja – nie mogący angażować się społecznie”) • e. choroba przewlekła staje się częścią normalnego życia pacjenta, jest „wbudowana” w teraźniejszość i przyszłość, wpływa na funkcjonowanie tu i teraz oraz na plany Zob. przykład osoby z dysfunkcją nerek - Arkadiusz Onyszko, bramkarz Polonii Warszawa; Zob. sparaliżowany Janusz Switaj, otrzymał komputer i nie chce już umierać…

30. f. choroba osamotnia choregow jego doznaniach; jeśli chce/musi artykułować swój stan, ważne, aby znalazł kogoś, kto będzie w stanie go wysłuchać, spróbuje zinterpretować jego komunikaty; g.próbą przezwyciężenia tego swoistego wyłączenia człowieka chorego z rzeczywistości świata codziennego są – inicjowane przez osoby z otoczenia ludzi chorych, ale i przez samych chorych - światy zastępcze, quasi-zastępcze; bywa też, że osoby chore z medycznego punktu widzenia funkcjonują z powodzeniem w rzeczywistości świata codziennego Fenomenologiczna koncepcja choroby Alfreda Schütza

31. Fenomenologiczna koncepcja choroby Alfreda Schütza • „Wiem, że umrę, i boję się śmierci. To podstawowe doświadczenie proponujemy nazwać fundamentalnym lękiem. (…) Z fundamentalnego lęku wyrastają liczne wzajemnie ze sobą powiązane systemy nadziei i obaw, pożądań i zaspokojeń, które każą człowiekowi (…) podejmować próby opanowania świata, przezwyciężania przeszkód, zamyślania projektów ich realizowania” /The Phenomenology of the Social World, ang. 1967/

32. Fenomenologiczna koncepcja choroby Alfreda Schütza • Uwaga na różnice kulturowe pomiędzy pacjentem a „stroną medyczną”... Koncepcja trajektorii • Choroba jako sytuacja pogłębiającego się cierpienia i ubezwłasnowolnienia...