Türkiye'de Sürdürülebilir Atıksu Yönetimi: Mevcut Durum, Karşılaşılan Sorunlar ve Çözüm Önerileri

1. Arıtılmış Evsel Atıksuların Tarımsal Sulamada Kullanılması Çalıştayı MEDAWARE Projesi Türkiye'de Sürdürülebilir Atıksu Yönetimi: Mevcut Durum, Karşılaşılan Sorunlar ve Çözüm Önerileri İ. Arslan-Alaton, M. Gürel, G. Eremektar, S. Övez, A. Tanık ve D. Orhon İstanbul Teknik Üniversitesi, İnşaat Fakültesi, Çevre Mühendisliği Bölümü, 34469 Maslak, İstanbul 9-10 Haziran 2005, ODTÜ, Ankara

2. MEDAWARE Projesi Türkiye Ekibinin Başlıca Amaçları • Türkiye’deki kentsel atıksu arıtma tesislerinin mevcut durumununu araştırmak, • Türkiye’de sürdürülebilir atıksu yönetiminin hangi aşamada olduğunu incelemek, sürdürülebilir atıksu yönetiminin geliştirilmesi için güvenilir bir veritabanı ve araçlar oluşturmak, • Mevcut ulusal çevre kanunlarını yeterliliğini incelemek, proje konusu çerçevesinde önerilerde bulunmak • İlgili kurumlar tarafından kullanılmak üzere atıksu arıtma tesislerinin etkin bir şekilde işletilmesi için en uygun çözümlerin önerildiği, üretildiği teknik kılavuzlar hazırlamak.

3. Proje için yapılan çalışmaların aşamaları (Türkiye’deki kentsel atıksu arıtma tesislerinin envanterinin oluşturulması) • İller ve havzalar bazında belediyelerimizce tarafından hizmet gören nüfusun tespit edilmesi • Ülkemizin atıksu arıtma tesislerinde uygulanan (fiziksel, kimyasal ve biyolojik) teknolojilerin belirlenmesi ve performanslarının incelenmesi • Türkiye’deki mevcut atıksu artıma tesislerinin durumunun kalitatif ve kantitatif olarak belirlenmesi • Türkiye’de ugulanan veya en uygulanabilir atıksu arıtma ve alıcı ortamlara deşarj tekniklerinin araştırılması • Türkiye’de kentsel atıksu arıtma tesisleri çıkış sularının geri kazanımı ve sulama suyu olarak kullanım potansiyeli • Günümüzün ve gelecekteki deşarj standartlarının sağlanabilmesi için Türkiye’deki kentsel atıksu arıtma tesislerini iyileştirme çalışmalarının tanıtılması

4. Türkiye’de Su Temini (Genel Bilgiler – 2000) • Turkey 3227 belediyeden oluşmaktadır • 2359 belediyenin su şebekesi mevcut • Sadece 143 belediyenin su arıtma tesisi var • Altyapı eksiklikleri, su arıtım tesis sayılarındaki yetersizlik ve su iletim hatlarından kaynaklanan su kayıpları (toplam suyun % 32’si) en önemli sorunları teşkil etmektedir • Yasa dışı (kayıtsız)su tüketimi (toplam suyun %37’si) etkin su kullanımını engellemektedir (DPT 8. Beş Yıllık Kalkınma Raporu, 2001)

5. Türkiye’deki Kentsel Atıksu Arıtıma Tesisleri (Ocak 2004 itibari ile ) • 2001-2002 yılları arasında yaşanan ekonomik kriz nedeniyle 2002 yıl sonu için öngörülen atıksu arıtma tesisi sayısı ancak 2004 yılında tamamlanabilmiştir • Son resmi kayıtlara göre Türkiye’de 129 adet çalışır durumda atıksu arıtma tesisi mevcuttur • Toplam 30.374.000 kişiye hizmet verilmektedir • Toplam nüfusun yaklaşık olarak % 45’i hizmet görmektedir • Tesisler çoğunlukla ülkenin güney ve batı kesimlerinde yer almaktadır • Evsel nitelikli atıksular için ülkemizde uygulanan alternatif arıtma ve deşarj yöntemleri: Septik tank, doğrudan alıcı ortamlara deşarj, doğal ve yapay sulak alanlarda arıtma v.b. • Türkiye’nin 81 ilinden 43’ünde atıksu arıtma tesisleri mevcut, bunlardan bazıları çeşitli nedenlerden (ekonomik, teknik) dolayı çalıştırılamıyor

6. 129 adet işler durumdaki arıtma tesisi ile ilgili genel bilgiler (2003-2004) • % 40’ında (51 adet tesis) ön arıtma, • % 55’inde (71 adet tesis) ikincil arıtma • % 5’inde (7 adet tesis) ise ileri arıtma uygulanmaktadır. • Büyükşehir atıksu arıtma tesislerinde arıtılan sular en fazla derin deniz deşarjı ile alıcı ortama verilmektedir.

7. Başlıca büyük şehirlerimizde kentsel arıtma tesislerinin sayıları Adana : 4 Ankara : 2 Antalya : 14 Bursa : 7 İstanbul : 13 İzmir : 3 Kocaeli : 6 Trabzon : 3 Toplam : 57 atıksu arıtma tesisi mevcuttur (toplam KAAT’nin % 44’ü)

8. İşletme Maliyetleri Maliyet Türü (Birimi: USD) İnşaat Mekanik Enerji Biyofiltre 16,000 2,960 10,400 Biyodisk 16,100 2,180 970 Aktif Çamur 14,900 9,750 6,760 Stabilizasyon Havuzları 1,380 ----- ----- Yapay Sulak Alanlar 0-300 ----- ----- • İlk yatırım  200,000 – 400,000 USD (5,000 nüfuslu bir ilçe için). • Yapay sulak alanlar için ise sadece 7,500 USD

9. Kentsel Atıksu Arıtma Tesislerinin Son Durumu • KOİ, AKM, Fekal Koliform gibi parametreler için giderim verimleri % 50’nin altında kalan bazı tesisler mevcut (Nazilli, Alaşehir, Manisa, Akhisar AAT gibi) • Belediyelerden temin edilen analiz raporları ile proje kapsamında yapılan analizlerin sonuçları arasında önemli farklar olabiliyor • Bazı tesisler kapasitelerinin üzerinde çalışıyorlar (Akhisar, Alaşehir AAT gibi) • Azot ve Fosfor değerleri hala yüksek olan bu atıksular en yakın dereye deşarj ediliyor. Çiftçiler dere suyunu tarım arazilerinin sulamasında kullandıklarından dolayı “dolaylı” yollarla evsel nitelikli atıksu tarımsal faaliyetlerde kullanılıyor • Fekal koliform gibi suyun bakteriyolojik ve patojen özelliğini temsil eden parametre değerlerinin giderimi için genellikle ek bir işlem yapılamıyor (dezenfeksyon gibi)

10. Mevcut Kentsel Atıksu Arıtma Tesis İşletmelerinde Yaşanan Başlıca Sorunlar • Yüksek enerji ve kimyasal sarfiyatları • Tesisin işletilmesi için kalifiye eleman eksikliği • Arıtma sistemlerinin ani yüklere, kapasite artışlarına, debi değişikliklerine uygun olarak tasarlanmamış olmaları • Bakım ve onarım hizmetlerinin yetersiz olması • Yaptırım gücü olan merkezler arasındaki koordinasyon ve iletişim eksiklikleri

11. Alıcı Ortam Deşarj Parametreleri • 31 Aralık 2004’te SKKY’nde evsel nitelikli atıksular için alıcı ortam deşarj parametrelerinde bazı değişiklikler yapılmıştır; • Daha fazla ilçe bazında (bölgesel) yönetime ve denetime yer veriliyor • Kurumlar arası daha fazla koordinasyon ve işbirliği, devamlılık sağlamaya önem veriliyor • Örneğin, arıtılmış atıksuların tarımsal faaliyetlerde kullanılabilirliğine karar veren mevkiler Çevre ve Orman Bakanlığı ve İller Bankası temsilcileri iken, yeni düzenlemelere göre Çevre ve Orman Bakanlığı İl Müdürlüğü, Tarım Bakanlığı İl Müdürlüğü ve Devlet Su İşleri Bölge Müdürlüğü temsilcileri Belediye Başkanı etrafında toplanıp karar verebiliyorlar

12. Alıcı Ortam Deşarj Parametreleri ve Nitelikleri (yeni eklenen tablolar) • Sektör : Evsel Atıksu • Sınıf : IV • BOİ5 > 6,000 kg/gün • Nüfus > 100,000 için Parametre Birim Kompozit – 2h Kompozit – 24 h BOİ5 mg/L 40 35 KOİ mg/L 120 90 AKM mg/L 40 25 pH --- 6-9 6-9

13. Avrupa Birliği’nin ve Türkiye’nin Evsel Atıksu Deşarj Parametreleri ve Alıcı Ortam Standartları Parametre Ham Atıksu Ulusal St. AB St. (mg/L) (mg/L) (mg/L) BOİ5 240 35-50 25 KOİ 350 90-120 125 AKM 200 25-45 35 pH 6-9 6-9 ---

14. Türkiye’deki Kentsel Atıksu Arıtma Tesisleri ile ilgili Alıcı Ortam Deşarj Bilgileri

15. Atıksuların Tarımsal Faaliyetlerde Yeniden Kullanım Potansiyeli • Atıksuyun tarımda yeniden kullanımı Türk Çevre Kanunları’nda 1991’den beri yer almasında rağmen, bu konudaki faaliyetler henüz yetersizdir ve o zamandan beri ticari olarak uygulamaya alınamamıştır. • Uygulamalar, atıksuyun orman, park ve bahçe alanlarının sulanmasında kullanıldığı birkaç önekten ibarettir. • Atıksuyun tarımsal faaliyetlerde kullanılması ile ilgili projeler mevcuttur, örneğin Ankara Merkez Atıksu Arıtma Tesisi çıkış suyu ile tarımsal arazilerin sulanması v.b. • Konya Türkiye’nin “tarım ambarı” olarak bilinmektedir. Konya Atıksu Arıtma Tesisi çıkış suyunun sulama suyu olarak tarım bitkilerine uygulanması ile ilgili çalışmalar pilot boyutta devam etmektedir. • Çok kapsamlı bir proje olan GAP faaliyetleri çerçevesinde tarımsal arazilerin atıksu ile sulanması konusundaki çalışmalar bölgesel olarak devam etmektedir.

16. Sonuçlar ve Çözüm Önerileri • Bu konuda güvenilir ve güncel bir veritabanın oluşturulması bilgilerin çok dağınık ve farklı kurumlarda olması nedeniyle oldukça zordur • Bunun dışında bazı veriler için literatür kabulleri ve çeşitli resmi kuruluşlarda çalışan kişilerle onların bu konularda yaşadıkları tecrübelere ve tahminlere dayanarak bağlantı kurularak sağlanmıştır. • Bazı yıllara ait kayıtlarda dönem dönem kopukluklar mevcuttur. Bu nedenle sistematik bir veri tabanını oluşturmak kolay olmayacaktır.

17. Sonuçlar ve Çözüm Önerileri • Mevcut veriler 2003 – 2004 dönemine aittir ve güncellenmesi gerekmektedir. • Nüfus dağılımının kronik dengesizliği nedeni ile ülkenin su ve atıksu konuları ile ilgili istatistiksel ve proje bazında çalışmaların yürütülmesi oldukça güçtür. • Coğrafi, iklimsel, sosyo-ekonmik, politik, ulaşım ağının varlığı, toprağın tarımsal faaliyetlere daha elverişli olması gibi çeşitli nedenlerden dolayı nüfusun büyük bir bölümü kıyı şeridine ve endüstrileşmiş bölgelere yerleşik olarak yaşamaktadır.

18. Sonuçlar ve Çözüm Önerileri • Ülkemizin mevcut durumun sistematik bir veri tabanına dayanmaması sürdürülebilir su ve atıksu yönetimini zorlaştırmaktadır. • Sürdürülebilir bir atıksu yönetiminin sağlanabilmesi ve bu konuda sağlıklı stratejilerin oluşturulabilmesi için ulusal bazda çevresel denetimin etkinleştirilmesi, ayrıca yeni, bütünleşik su ve atıksu yasalarının uygulanması gerekmektedir. • Oluşan atıksuların arıtma sonrası yeniden endüstride ve tarımda kullanılması sağlanmalıdır, bu konu yasalarla teşvik edilmelidir.

19. Teşekkürler... SORULARINIZ ?