سناریو سازی ؛ ابزاری برای تفکر استراتژیک

1. روش های برنامه ریزی منطقه ای سناریو سازی ؛ ابزاری برای تفکر استراتژیک

2. Scenario Planning مقدمه آینده اندیشی یا مطالعات آینده، حوزه پژوهشی نسبتاً جدیدی است که قلمرو آن همه عرصه های معرفت نظری و تکاپوهای علمی آدمی را در می نوردد و نتایج حاصل از آن می تواند تأثیرات گسترده ای در هریک از این عرصه ها داشته باشد. آینده پژوهی، دانش و معرفتی است که چشم انسان را نسبت به رویدادها، فرصت ها و مخاطرات احتمالی آینده باز می کند و ابهام ها و تردیدهای فرساینده را کاهش می دهد. توانایی انتخاب های هوشمندانه مردم و جامعه را افزایش می دهد. به همگان اجازه می دهد تا بدانند که به کجاها می توانند بروند (آینده های اکتشافی) و به کجاها باید بروند (آینده های هنجاری) و از چه مسیرهایی می توانند با سهولت بیشتری به آینده های مطلوب خود برسند( عباسی، 1385 :66-149).

3. Scenario Planning تا قبل از دهه 50 تنها روش متداول جهت پیش بینی دقیق از آینده، استفاده از روش های پیچیده مقداری بود . عقیده بر این بود که هرچه تعداد معادلات بیشتر و پیچیده تر گردند و زمان بیشتری صرف آنها گردد، نتایج دقیق تری از پیش بینی ها عاید خواهد شد. این در حالی است که یک مطالعه مقایسه ای میان این معادلات و معادلات ساده تر، دقت عمل معادلات ساده را محک زدند .بدین وسیله برای اولین بار طرفداران روشهای پیش بینی که با استفاده از داده های تاریخی (سری های زمانی یا مقطعی) و تکنیک های ریاضی اقتصادسنجی و خط رگرسیون به پیش بینی می پرداختند، دچار تردید گشتند. یکی از این روش ها که بر پایه این فرض که آینده، ادامه ای از تحولات گذشته است، شکل گرفته بود پیش بینی آینده بر اساس روندهای گذشته را ممکن می ساخت . این روش که بر اساس قطعیت ها بنا شده بود، نامعلومی ها را به کناری می افکند و با آنان برخورد نمی کرد با اینکه نامعلومی ها بیشترین تأثیر را بر روی آینده دارند.

4. Scenario Planning یکی از موارد قطعی که پیش بینی ها با آن تعامل داشتند، مسئله جمعیت بود .بر پایه این روش ها با نگاهی به جمعیت و رشد آن در گذشته فرض می شد که می توان رشد آینده جمعیت را مشخص کرده و بدین جهت اندازه بازار را تا حدودی معلوم کرد تجربیات چند دهه اخیر از جمله تحولات بازارهای انرژی و بخصوص قیمت های در نوسان بازار نفت نشان می دهند که آینده ضرورتاً ادامه راه گذشته نیست و سرعت تحولات دیگر ادامه این روند را امکان پذیر نمی سازد. در همین راستا بر پایه نقد این روش های پیش بینی، سناریوسازی یکی از روش هایی اساسی جهت درک آینده معرفی گردید.

5. Scenario Planning معرفی مدل سناریو نویسی یا برنامه ریزی مبتنی بر سناریو یکی از روش های شناسایی آینده به منظور اتخاذ تصمیمات بهتر است. راهبردهای معطوف به خلق آینده (آینده اندیشی) ابتدا به توصیف آینده های ممکن الوقوع می پردازد و آنگاه از میان این آینده های ممکن الوقوع، محتمل ترین آنها را با بهره گیری از انواع روش های کمی و کیفی مشخص می کند. هدف سناریو گسترش تفکر در مورد آینده و اقدام بر پایه شناخت امکاناتی است که برای تغییر وجود دارند. تفاوت اصلی سناریو با سایر روش های پیش بینی در این است که سناریو سازی یک روش کیفی و وابسته به قرینه های توصیفی است که جریان تحولات از حال تا آینده را مورد بررسی قرار می دهد. در واقع سناریو ارتباط مستقیم با تفکراستراتژیک دارد و نه با برنامه ریزی استراتژیک؛ سناریو با کیفیت تفکر در ارتباط است.

6. Scenario Planning تاریخچه سناریوسازی از حدود50 سال قبل در سازمان های تجاری، دولتی و نظامی مرسوم گشت . اکثر مورخان، اولین کسی که در این مورد به صورت تخصصی اندیشیده است را هرمن کان می دانند که در موسسه رند در دهه سال 50 میلادی در این زمینه کار می کرد . او سناریو را برای نیروهای مسلح آمریکا و تهدیداتی که آنها فراروی خود داشتند، ترسیم کرد . وی سپس نظریات خود را توسعه داده و موسسه هادسن را در اواسط دهه 60 پایه گذاری کرد . او سناریوهای خود را بر اساس پیش بینی تا سال 2000 ترسیم کرد و جمله معروف "تفکر درباره مطالبی که غیر قابل فکرکردن هستند" از اوست (فاهی و راندل، 1998، 18) در دهه70 ، شرکت نفتی شل و شرکت مشاوره استانفورد به صورت جداگانه از مدل هایی استفاده کردند که در عین حال که عناصری از سناریوسازی داشت، اما به برنامه ریزی استراتژیک بیشتر شبیه بود. شل از اولین شرکتهایی بود که در زمینه نوشتن سناریو و اجرای آن در محیط های تجاری پیشرفت قابل ملاحظه ای داشته است.

7. Scenario Planning سناریو چیست؟ فرهنگ لغت سناریو را طرح کلی وضعیت طبیعی حوادث و یا طرح کلی وضعیت حوادث مورد انتظارمی داند اما اگر تخصصی تر بخواهیم سناریو را تعریف کنیم می توان گفت که سناریو داستانی توصیفی از بدیل های موجه است که به بخش خاصی از آینده نظر دارد. سناریو، چهره آینده است . پیش گویی نیست، هدف سناریوسازی، گسترش تفکر در مورد آینده و عریض تر کردن طیف بدیل هایی است که می تواند مورد نظر ما باشد. سناریو مجموعه امکاناتی است که به آینده مرتبط می شوند. آینده نامعلوم است و سناریو، اندیشیدن در مورد نامعلومی را به ما می آموزد. سناریوها به ما می آموزند که درباره همین نامعلومی ها بیندیشیم و فرض های دست و پاگیر امروزی را از دست و پای ذهن باز کنیم و بتوانیم گسست هایی را که ممکن است جهان ما را دگرگون سازند، شناسایی کنیم .

8. Scenario Planning خطاهای تصمیم گیری چهار دلیل برای خطاهای غیرمنتظره تصمیم گیری وجود دارند: - عقلانیت محدود: محدودیت های فراوان در توانایی ذهنی انسان تصمیم گیر - تاکید برمتغیرهای خارجی: متغیرهایی که در فرآیند تصمیم بیرونی حساب می شوندبنابراین در سیستم بهتر قابل شناسایی هستند و نمی توانند براحتی در پشت متغیرهای دیگر پنهان شوند. - چسبندگی اطلاعات و اصطکاک در دانائی: سختی و هزینه انتقال اطلاعات مابین انسانهاست؛ انتقال یک واحد از اطلاعات به موقعیت مشخص برای کسی که بدنبال اطلاعات است. - مدل های ذهنی و نقشه های شناختی و ارتباط آنها با مفروضات و قواعد تصمیم گیری: مدلهای ذهنی عمیقاً بر فرضیات، تعمیم ها و حتی تصاویر و پندارها تأثیرمی گذارد و باعث می شود که ما جهان را بصورت خاصی بشناسیم و بصورت ویژه ای به آن واکنش نشان دهیم.

9. Scenario Planning معایب: 1- عدم قطعیت در نتیجه گیری و ندادن یک پاسخ برای هر تصمیم 2- بیش از اندازه گرایش داشتن به کلیات و جامع بودن که باعث می گردد تا قوه شهودی مدیران برای پیدا کردن راه حل کاهش پیدا نماید. 3- روش ها و جواب های سناریو عموماً کیفی هستند و برای مقایسه با یکدیگر که نیاز به متغیرهای مقداری است، مناسب نمی باشند. 4- روش های مبتنی بر سناریو عموماً زمان بر و نیازمند به برنامه هایی مانند کارگاه های آموزشی است که افراد در زمان های نسبتاً طولانی باید با یکدیگر در جلسات حضور داشته باشند. 6- پنهانکاری: اکثر شرکت هایی که از سناریو برای تدوین تصمیم گیری استفاده می کنند، آن را برای عموم منتشر نمی نمایند.

10. Scenario Planning فرایند سناریو سازی 1-تعیین عوامل محرک محیطی 2- طراحی سناریو ها 3- ارزیابی و بررسی سناریو های طراحی شده 4- نوشتن سناریو ها با جزییات کامل

11. Scenario Planning 1- تعیین عوامل محرک محیطی نتايج حاصل از ارزيابي محيط در مرحله ورودي سبب تعيين عوامل خارجي مي شود . دربررسي عوامل خارجي سعي مي شود روندها و رويدادهايي كه از كنترل خارج است ،شناسايي شوند. اين عوامل طبيعت محيط آينده را تحت تأثير قرار مي دهند. عوامل محرک به دو دسته از پیش معلوم و غیر قابل پیش بینی تقسیم می شوند. به طور مثال ساختار جمعيتي يك كشور به علت نرخ تغيير بسيار كند آن در گروه عوامل محرك از پيش مشخص قرار مي گيرد و عملكرد رقبا در زمره عوامل محرك غيرقابل پيش بيني تقسيم بندي مي شود. جهت تشخيص عوامل محرك غيرقابل پيش بيني از عوامل محرك از پيش مشخص، عوامل محرك به دست آمده از مرحله ورودي را براساس دو معيار ميزان اهميت و ميزان عدم قطعيت امتيازدهي مي نماييم. عوامل محرك بسيار با اهميت و بسيار غير قطعي را شناسايي كرده و مقادير ممكن آنها بيان مي شود.

12. Scenario Planning 2- طراحي سناريوها جهت تبديل عوامل محرك شناسايي شده به تعداد محدودي سناريو، دو روش عمومي وجوددارد - روش القايي - روش استنتاجي در روش القايي از دو رويكرد متفاوت مي توان بهره گرفت. در رویکرد اول، تيم طراح سناريو، با برگزاري جلسات متعدد طوفان مغزها ، وقايع و اتفاقات محتمل آينده را مورد بحث قرار داده و عوامل به وجود آورنده و عواقب رويداد ها ر ا بررسي كرده و سپس سناريوها براساس رويدادها شكل مي گيرند.

13. Scenario Planning • در رويكرد دوم، محتمل ترين حالت براي آينده از نگاه برنامه ريز ان مشخص مي شود. در چنين حالتي، تمامي پيش بينيها بدرستي رخ مي دهند، روندها همان گونه كه انتظار مي رفته ادامه مي يابند و هيچ گونه رويداد پيش بيني نشده اي به وقوع نمي پيوندد. چنين حالتي را اصطلاحاً آينده رسمي مي نامند . معمولا در تعيين آينده رسمي از گزارشهاي ساليانه، پيش بيني ها و مصا حبه با مديران بهره گرفته مي شود . در مرحله بعد مقدار هر يك از عوامل محرك در آينده رسمي معين مي شود و مهمترين و تأثيرگذارترين عوامل محرك بر اين آينده مشخص مي گردند. سپس ساير حالاتي كه علاوه بر آينده رسمي ممكن است به واسطه تغييرات محتمل ولي غافلگير كننده در عوامل محرك به وجود بيايد ، در جلسه طوفان مغزها به بحث گذاشته مي شوند. در اين جلسات با گروهبندي عوامل محرك مشابه و بررسي تعامل ميان اين گروهها، در مورد سناريوهاي امكانپذيرعلاوه بر آينده رسمي تصميم گيري مي شود.

14. Scenario Planning در روش استنتاجي، در اولين گام دو مورد از مهمترين عوامل محرك تعيين مي شوند. اين انتخاب براساس دو فاكتور اهميت و عدم قطعيت هر عامل محرك صورت مي گيرد. عوامل محرك مشخص شده، دو محور عمود برهم را تشكيل مي دهند. روي هر محور مقادير يكي از عوامل محرك از كمترين مقدار تا بيشترين مقدار مشخص مي شود.اين دو محور متعامد 4 ناحيه را تفكيك مي كنند كه هر يك نشاندهنده تركيب خاصي از دو عامل محرك يا به عبارتي ديگر نشاندهنده يك سناريو مي باشند. استفاده از 2 محور يا همان 2 عامل محرك به اين جهت توصيه شده است تا سادگي و عدم پيچيدگي در طراحي سنار يو ها حفظ شود و نمايش و ارتباط آن با ساير عوامل براحتي امكانپذير باشد.در پايان اين مرحله با استفاده از يكي از دو روش القايي يا استنتاجي، تركيبهاي معناداري از عوامل محرك مهم و غير قطعي محيط به صورت سناريوها تعريف مي شوند كه آنها را اصطلاحاً سناريوهاي اوليه مي نامند.

15. Scenario Planning 3- ارزيابي و بررسي سناريوهاي طراحي شده همان گونه كه ذكر شد سناريوها در واقع تركيبي از عوامل محرك محيطي مي باشند . از آنجا كه لزوماً تمامي تركيبهاي ممكن از عوامل محرك، منطقي و امكانپذير نيست لذا خبرگان و برنامه ريزان در اين مرحله اقدام به بررسي سناريوهاي اوليه كرده و آنها را از جهت همخواني روندهاي ذكر شده و بازه زماني مورد تجزيه و تحليل قرار مي دهند. به اين ترتيب ، سناريوهايي كه از لحاظ عملي امكانپذير و قابل وقوع نباشند ، حذف مي شوند. مسأله تعداد سناريوها است. اگرچه هيچ دليل تئوري جهت كاهش تعداد سناريوها به 2 يا 3 وجود ندارد، تقريباً تمامي تلاشهاي عملي، بر ايجاد 2 سناريو به عنوان تعداد مطلوب تأكيد دارد.

16. Scenario Planning 4- نوشتن سناريوها با جزئيات كامل شكل و قالبي كه سناريوها نوشته مي شوند بسته به تجارب تيم طراح، سطح پيچيدگي سناريو و توانايي دست اندركاران در تعريف استراتژي مرتبط به هر سناريو مي تواند متفاوت باشد .اما بهترين قالب، روشي است كه نويسنده سناريو با آن راحت باشد و وي در اين راه مي تواند از گرافها، جدولها و توصيف تشريحي بهره گيرد. مقادير عوامل محرك در سناريوها به هر شكلي كه تشريح شده باشند ، در نهايت ، به شكل متغيرهاي زباني ترجمه مي گردند تا قابليت ورود به سيستم استنتاج فازي را كه در مراحل بعد تعريف مي گردد، داشته باشند . متغيرهاي زباني، متغيرهايي مي باشند كه مقادير آنها به صورت كلمات زبان طبيعي بيان مي شود؛ به طور مثال تقاضا يك متغير زباني است كه مقادير خيلي كم، كم،عادي، زياد، خيلي زياد را مي پذيرد.

17. Scenario Planning در پايان اين مرحله ، سناريوها به صورت تركيبي از متغيرهاي زباني در مي آيند و آماده به كار گيري در مراحل بعدي مي شوند. به طور مثال با فرض شناسايي دو عامل تقاضا و نرخدستمزد به عنوان عوامل محرك محيطي يك سازمان، تركيب( تقاضا = زياد و نرخ دستمزد = عادي) مي تواند نشاندهنده يكي از سناريوهاي آينده باشد . جهت كميكردن اين متغيرهاي زباني ، مي توان با توجه به شرايط ذكر شده در شرح سناريو و نيز شكل تابع عضويت متغير زباني ، عددي متناظر با آن انتخاب كرد.

18. Scenario Planning پس از این مرحله، استراتژی های اصلی تعیین گردیده و در قالب سناریو های مختلف تحلیل می گردد تا در نهایت سناریو منتخب و استراتژی های اصلی استخراج گردد. بررسی نمونه ای از بکارگیری سناریو سازی در تدوین استراتژی های آینده