Polityka gospodarcza

1. Polityka gospodarcza Wykład 3: Polityka fiskalna – wprowadzenie

2. Cele i funkcje polityki fiskalnej • Cel: Dostarczanie dóbr publicznych (public goods) – funkcja alokacyjna; • Cel: Redystrybucja dochodów – zapewnienie sprawiedliwego podziału – funkcja dystrybucyjna; • Cel: Stabilizacja makroekonomiczna produkcji i zatrudnienia poprzez regulowanie zagregowanego popytu –– funkcja stabilizacyjna; • Zmiany strukturalne w gospodarce – funkcja alokacyjna. Dariusz K. Rosati, 2011/2012

3. Instrumenty polityki fiskalnej • Budżet państwa: • Wydatki: skala, udział w PKB, struktura: rozwojowe vs. transferowe, sztywne vs. elastyczne; • Dochody: podatkowe i niepodatkowe, podatki pośrednie i bezpośrednie; • Deficyt budżetowy: instrument stabilizacyjny; • Zmiany po stronie podaży (supply-side): • Regulacje dotyczące funkcjonowania rynków (działania biznesu); • Reformy instytucjonalne i strukturalne; Dariusz K. Rosati, 2011/2012

4. Dobra publiczne • Dobra publiczne to takie dobra, które z różnych powodów nie byłyby wytworzone przez sektor prywatny, ale które powodują pozytywne efekty zewnętrzne: • dobra, które nie byłyby wytworzone przez sektor prywatny ze względu na niemożność ograniczenia dostępu do tego dobra tylko dla tych, którzy za to zapłacą (ochrona środowiska, latarnia morska); • dobra, których konsumpcja nie ogranicza konsumpcji przez innych konsumentów tego dobra (np. prawo i porządek publiczny, wymiar sprawiedliwości, obrona narodowa, straż pożarna, latarnie miejskie, sygnał telewizyjny); • dobra, które sektor prywatny dostarcza, ale w niedostatecznej ilości ze względu na nieopłacalność rynkową, wynikającą ze zbyt dużego ryzyka, zbyt długiego okresu zwrotu (edukacja podstawowa, drogi i autostrady, ochrona zdrowia, badania podstawowe); • niektóre dobra publiczne spełniają oba warunki (latarnia morska czy uliczna, obrona narodowa) – są to tzw. czyste dobra publiczne (pure public goods); • inne dobra spełniają tylko jeden z warunków (np. bezpłatna droga, edukacja, ochrona zdrowia mogą być konsumowane tylko przez określona liczbę konsumentów, a sygnał telewizyjny może być z kolei płatny) – są to dobra publiczno-prywatne (public-privategoods, impure public goods); • Dobra publiczne i efekty zewnętrzne to przejawy niedoskonałości rynku; • Przypadki publicznego dostarczania dóbr prywatnych (monopol naturalny lub rynkowy); • Alokacja zasobów i wpływ na strukturę PKB. Dariusz K. Rosati, 2011/2012

5. Dobra prywatne i publiczne Dariusz K. Rosati, 2011/2012

6. Dostarczanie dóbr publicznych I • Optymalna podaż dóbr publicznych: gdy koszt krańcowy równa się sumie krańcowych stóp substytucji (cen) wszystkich uczestników rynku: MC = MRS(1) + MRS(2) + … + MRS(n); • Jednak sektor prywatny z reguły albo w ogóle nie dostarcza dóbr publicznych, albo w niedostatecznej ilości (underprovisioning) z powodu problemu „gapowicza”, (freerider problem), co stwarza konieczność interwencji publicznej; • Wyjątki: altruizm, poczucie solidarności, chęć poprawy wizerunku i opinii w środowisku (tzw. warmglow model),itp. • Przykład budowy latarni morskich w Wielkiej Brytanii (J.S. Mill vs. R. Coase): czy sektor prywatny rzeczywiście nie buduje latarni? Dariusz K. Rosati, 2011/2012

7. Dostarczanie dóbr publicznych II • Rząd może dostarczać sam usługi publiczne poprzez przedsiębiorstwa państwowe, ale są one z reguły mniej efektywne niż prywatne (Dennis C. Mueller, Public Choice III, 2003); • Są jednak problemy z dostarczaniem dóbr publicznych przez sektor publiczny, ponieważ występują „niedoskonałości państwa” (governmentfailure), takie jak nadmierne koszty, wypieranie sektora prywatnego (crowding out), korupcja, czy rozrost biurokracji ze względu na zniekształcone bodźce (self-maximizingbureaucracymodel Niskanena, 1971, lub Leviathantheory, Brennan & Buchanan, 1980); • W rezultacie rząd często zawodzi jako bezinteresowny dostawca dóbr publicznych i nie zawsze działa w interesie społecznym; Dariusz K. Rosati, 2011/2012

8. Model Niskanena (1971 r.) • Główny cel: opisanie sposobu postępowania urzędników oraz dostarczenie narzędzi do oceny efektywności struktur biurokratycznych. • W modelu bada się efektywność struktur biurokratycznych - czy określony poziom produkcji wykonano przy możliwie najniższych kosztach (tj. czy jest optymalny); • biurokratyczne są organizacje:1) których główna część przychodów pochodzi z innej działalności niż sprzedaż na sztuki, 2) różnice przychodów i kosztów nie są wykorzystywane ani przez właścicieli, ani pracowników jako dochody osobiste, • organizacje biurokratyczne otrzymują od organizacji je finansujących (np. parlament) określony budżet, który następnie jest w głównej mierze przeznaczony na podaż świadczonych przez nie usług na ustalonym poziomie, np. administracja rządowa jest finansowana z podatków obywateli; • organizacje biurokratyczne otrzymują budżet w regularnych okresach (najczęściej co rok); • często jest niemożliwe określenie ilościowe podaży takich dóbr jak bezpieczeństwo czy stan zdrowia społeczeństwa, co sprowadza się do próby określenia podaży działań i zadań mających wpływ na świadczenie określonych usług (np. publicznych); • optymalna podaż dóbr publicznych ma zmaksymalizować nadwyżkę sumy korzyści nad całkowitymi kosztami społeczeństwa - maksymalna sumaryczną nadwyżka konsumenta netto = poziom, który zagwarantuje zrównanie sumy społecznych korzyści krańcowych z ceną, czyli kosztem jednostkowym umownego pakietu usług publicznych; • funkcje użyteczności biurokratów nie są zbieżne z szeroko rozumianym dobrem społecznym (często są to politycy wspierający daną opcję polityczną lub grupę interesu).

9. Hipoteza Lewiatana (1975 r.) • sformułowana przez J. M. Buchanana w 1975 r. w The Limits of Liberty: BetweenAnarchy and Leviathan; • teoria, zgodnie z którą instytucje państwowe, wskutek szczególnej wady procesów wyborczych i szczególnych zachowań polityków oraz biurokratów, rozrastają się stale, a ograniczając wolności obywatelskie – stają się Lewiatanem; • główną przyczyną stałego rozrostu sektora publicznego jest nadmierna ekspansja budżetu; • rozrost budżetu spowodowany jest m.in. procedurą demokratyczną, zakładającą podejmowanie decyzji na podstawie większości głosów, a zatem ignorowanie interesów mniejszości; • koszty realizacji decyzji podjętych przez większość muszą ponosić wszyscy, zatem i mniejszość; • taka dyktatura większości powoduje ignorowanie przez nią obciążeń narzuconych mniejszości oraz zmniejszenie kosztu, który musiałaby ponieść owa większość, gdyby nie przymusiła wszystkich do finansowania danego projektu.

10. Dostarczanie dóbr publicznych III • Rząd może także powierzyć dostarczanie dóbr publicznych przedsiębiorstwu prywatnemu na podstawie konkurencyjnego przetargu (competitivebidding); • Wyjątkiem jest sytuacja monopolu naturalnego (gdy są jednolicie spadające krańcowe koszty produkcji), w której znika presja konkurencji i firma może podnosić ceny ponad poziom uzasadniony lub obniżać produkcję dóbr publicznych; wówczas rząd musi nałożyć ograniczenia (regulowane ceny, taryfy, poziom dostaw, wymogi jakościowe); • Ponadto, o ile prywatyzacja na rynku dóbr na ogół poprawia efektywność, to na rynku usług społecznych niekoniecznie ze względu na liczne efekty zewnętrzne, np. w usługach zdrowotnych mechanizm czysto rynkowy nie zaspokaja potrzeb biedniejszych mieszkańców, bo nie chcą oni lub nie mogą płacić ubezpieczenia w wysokości wyznaczonej przez rynek; Dariusz K. Rosati, 2011/2012

11. Jak rząd określa pożądany poziom produkcji dóbr publicznych? • Model Lindahla (1919) opiera się na koncepcji „krańcowej skłonności do płacenia” (marginalwillingness to pay); • Każdy obywatel ma jakąś (malejącą) krańcową skłonność do płacenia za dobro publiczne; • Suma tych skłonności dla wszystkich obywateli pozwala określić (malejącą) zagregowaną krzywą skłonności do płacenia przez całe społeczeństwo; • Przecięcie tej krzywej z krzywą krańcowego kosztu produkcji dobra publicznego określa optymalny poziom produkcji dóbr publicznych; • Problemy z modelem Lindahla: • ludzie nie są skłonni ujawniać swoje preferencje cenowe i mogą oszukiwać zaniżając te preferencje, żeby skorzystać z freeriding(niech inni płacą – preferencerevelation problem); • ludzie mogą nie być w stanie określić swoich preferencji, zwłaszcza liczbowo (preferenceknowledge problem); • rząd może nie być w stanie oceniać i dodawać preferencji poszczególnych obywateli (np. jak ludzie wartościują czołgi, szkoły, żłobki czy drogi – preferenceaggregation problem); Dariusz K. Rosati, 2011/2012

12. Demokracja jako metoda określania pożądanego poziomu produkcji dóbr publicznych • Ponieważ w praktyce model Lindahla nie może być stosowany, zamiast tego stosuje się metody demokratycznego wyboru (głosowanie większościowe); • Demokracja bezpośrednia (referendum, głosowania) i demokracja pośrednia (poprzez wybieranych przedstawicieli); • Głosowanie większościowe nie zawsze jednak zapewnia optymalny wynik i równowagę: • impossiblitytheoremArrowa; • asymetria i niedostatek informacji wśród głosujących; • wpływ ideologii lub religii; • rola środków finansowych w kampanii wyborczej; • lobbying; Dariusz K. Rosati, 2011/2012

13. Redystrybucja dochodów: cele i zasady • Potrzeba korygowania (redystrybucji) pierwotnego podziału dochodów – korekty oficjalne i nieoficjalne. • Redystrybucja istniała zawsze: historycznie przyjmowała różne formy • redystrybucja indywidualna (żebractwo, jałmużna, fundacje), • systemy opieki prywatnej (Kościół, zakony), • publiczne systemy opieki społecznej w ramach państwa dobrobytu (państwo opiekuńcze - welfarestate); • Przyczyny redystrybucji (etyczno-moralne i polityczne): • zasada solidarności społecznej nakazuje otaczać opieką niezdolnych do samodzielnego życia (starych, młodych i niesprawnych); • zasada spójności społecznej nakazuje unikać nadmiernych różnic w poziomie dochodów i majątku, a zwłaszcza zwalczać biedę i ubóstwo; • nadmierne różnice mogą naruszać poczucie „sprawiedliwości społecznej” i mogą być źródłem niestabilności politycznej i konfliktów społecznych (rewolucje); Dariusz K. Rosati, 2011/2012

14. Instrumenty redystrybucji • Podatki i daniny; • Transfery pieniężne zastępujące dochód (emerytury, renty, zasiłki dla bezrobotnych, pomoc socjalna, stypendia), • Transfery pieniężne uzupełniające dochód (zasiłki rodzinne, „becikowe”, zapomogi), • Bezpłatne lub częściowo odpłatne dostarczanie dóbr i usług (badania lekarskie, szczepienia, noclegownie, komunikacja miejska, czynsze w mieszkaniach komunalnych); • Udział transferów w PKB (kraje OECD): 1960r – 4-16%, 2010r – 15-30%. Dariusz K. Rosati, 2011/2012

15. Równość a efektywność • Ponieważ efektywność = max, gdy wynagrodzenie czynników produkcji równa się ich krańcowej produktywności (tzw. optimum Pareto), każdy podatek wprowadza „klin podatkowy” i obniża wynagrodzenie czynników, czyli każda redystrybucja poprzez podatki obniża efektywność; • Wymienność (trade-off) i komplementarność między równością a efektywnością (wymienność w sytuacjach skrajnych, komplementarność w sytuacjach równowagi); • Optimum zależy od kształtu społecznej funkcji dobrobytu (socialwelfarefunction), czyli od wag przypisanych równości i efektywności; to z kolei zależy od dominującego w społeczeństwie systemu wartości; • Istnieje też wymienność międzyokresowa; wpływ podatków i transferów na tempo wzrostu; • Wniosek; polityka musi poszukiwać optymalnej kombinacji równości i efektywności (porównanie europejskiego modelu społecznego i modelu anglosaskiego). Dariusz K. Rosati, 2011/2012

16. Publiczne wydatki na cele społeczne w krajach OECD, 2000-2007, % PKB Dariusz K. Rosati, 2011/2012

18. Wymienność (trade-off) między równością a efektywnością Równość Społeczna gospodarka Socjalizm rynkowa Liberalna gospodarka rynkowa T’ T U’ Lesseferyzm U Efektywność 0 Dariusz K. Rosati, 2011/2012

19. Stabilizacja makroekonomiczna • Unikanie cyklicznych i jednorazowych załamań produkcji w celu stabilizacji poziomu produkcji, zatrudnienia i dochodów; • Rola popytu rządowego i spór między keynesistami, monetarystami (klasykami) i zwolennikami supply-side; • Główne instrumenty: dyskrecjonalne i antycykliczne zmiany w poziomie opodatkowania, w poziomie wydatków, i w poziomie deficytu; • Czynniki skuteczności: wielkość mnożnika wydatków („wąskie gardła”), wrażliwość popytu na stopy procentowe, wrażliwość stóp procentowych na zmiany popytu na pieniądz, opóźnienia w reakcji, ograniczenia wynikające z procesu politycznego; • Asymetria polityki fiskalnej (łatwiej zwiększać deficyt niż nadwyżkę – deficitbias); • Rola automatycznych stabilizatorów koniunktury (podatki, zasiłki dla bezrobotnych, interwencja na rynku rolnym). Dariusz K. Rosati, 2011/2012

20. Ocena stopnia restrykcyjności polityki fiskalnej w warunkach działania automatycznych stabilizatorów koniunktury (linia a – polityka ekspansywna, linia b – polityka restrykcyjna, linia c – polityka neutralna) Nadwyżka b c a A Recesja C D Wzrost PKB 0 B Potencjalne tempo wzrostu Deficyt PKB Dariusz K. Rosati, 2011/2012

21. Rola deficytu budżetowego • Przyczyny występowania deficytu: • asymetria polityki fiskalnej (skłonność do deficytu), • czysta preferencja czasowa (puretimepreference) skłania do pożyczania na rzecz dzisiejszej konsumpcji, niedobór zagregowanego popytu; • Rola cyklu koniunkturalnego: zrównoważony budżet i brak deficytu nie musi oznaczać zrównoważonej gospodarki (może występować niedobór/nadmiar popytu); • Na czym polega polityka fiskalna procykliczna i antycykliczna? • Pojęcie deficytu strukturalnego, czyli deficytu skorygowanego o wpływ cyklu koniunkturalnego (cyclically-adjusteddeficit); • Ograniczone możliwości wykorzystania deficytu dla stabilizacji - deficyt powiększa dług publiczny (otwarty lub ukryty). Dariusz K. Rosati, 2011/2012

22. Asymetria polityki fiskalnej i skłonność do deficytu • We współczesnych demokracjach występuje większa skłonność do deficytu niż nadwyżki (deficitbias); • Przyczyny tej „asymetrii”: • Problem wspólnych zasobów (commonpool problem) – wybieralni politycy działają na korzyść reprezentowanych przez siebie grup społecznych ale kosztem całego społeczeństwa; powstaje efekt zewnętrzny (externality), ponieważ koszt społeczny przekracza koszt prywatny określonych programów finansowanych publicznie, a to powoduje systematyczną presję na wzrost wydatków; • Cykl polityczny (wyborczy), czyli zjawisko „kiełbasy wyborczej” – w demokracji występuje zjawisko okresowego rozluźniania polityki fiskalnej w okresach przedwyborczych - partie polityczne są skłonne obiecywać wzrost wydatków i spadek podatków, i częściowo realizują swoje obietnice; • Zjawisko „pasażera na gapę” (freeriding) i pokusy nadużycia (moral hazard) w UGW; Dariusz K. Rosati, 2011/2012

23. Finansowanie deficytu • Rząd zaciąga pożyczki w banku centralnym (monetyzacja); • Rząd zaciąga pożyczki w bankach komercyjnych; • Rząd zaciąga pożyczki na rynku od przedsiębiorstw i osób prywatnych (emituje papiery wartościowe); • Rząd zaciąga pożyczki za granicą; • Prywatyzacja i inne jednorazowe dochody. Dariusz K. Rosati, 2011/2012

24. Dług publiczny • Jeśli deficyt finansowany jest zaciąganiem pożyczek (emisja obligacji), powoduje to wzrost długu publicznego; • Powtarzające się deficyty kumulują się i powiększają dług; • Gdy zadłużenie nie jest obsługiwane na bieżąco (odsetki), wzrost długu ma charakter „wykładniczy”, co rodzi ryzyko „pułapki zadłużenia”; narzuca to konieczność stabilizacji długu w długim okresie; • Metody stabilizacji długu publicznego: • obniżenie deficytu poprzez obniżenie wydatków i/lub wzrost dochodów, • monetyzacja: seniorat (seignorage) i podatek inflacyjny, • restrukturyzacja długu, • zawieszenie spłat (default); • Rozkład kosztów stabilizacji długu (podatnicy, posiadacze aktywów nominalnych, posiadacze obligacji); Dariusz K. Rosati, 2011/2012

25. Równoważność rikardiańska • Równoważność rikardiańska (ricardianequivalence - RR): zaciąganie pożyczek „dziś” musi być spłacone podatkami „jutro”, więc występuje równoważność pomiędzy długiem a podatkami jako sposobami finansowania deficytu. • W praktyce „RR” nie sprawdza się w pełni z następujących przyczyn: • Ludność podlega rotacji pokoleniowej i horyzont danego pokolenia jest skończony; • Gdy są ograniczenia płynności dla gospodarstw domowych; • Podatki są funkcją rosnącego dochodu; • Jednostki nie są w pełni racjonalne i mają bardziej krótkookresową preferencję; Dariusz K. Rosati, 2011/2012

26. Sektor finansów publicznych • Skonsolidowany sektor finansów publicznych obejmuje: • budżet państwa (budżet władzy centralnej), • budżety samorządów (władzy regionalnej i lokalnej), • budżety funduszy ubezpieczeń społecznych, • budżety innych funduszy i agencji (wszystkie nierynkowe instytucje państwowe i publiczne, nie nastawione na zysk i kontrolowane i finansowane przez państwo); • Skonsolidowany sektor finansów publicznych nie obejmuje budżetów przedsiębiorstw państwowych i publicznych, ani BGK. Dariusz K. Rosati, 2011/2012

27. Ustawa z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Załącznik do obwieszczenia Marszałka Sejmu RzeczypospolitejPolskiej z dnia 21 czerwca 2013 r. (Dz. U. z 5 sierpnia 2013 r., poz. 885)) Art. 3. Finanse publiczne obejmują procesy związane z gromadzeniem środków publicznych oraz ich rozdysponowywaniem, w szczególności: 1) gromadzenie dochodów i przychodów publicznych; 2) wydatkowanie środków publicznych; 3) finansowanie potrzeb pożyczkowych budżetu państwa; 4) zaciąganie zobowiązań angażujących środki publiczne; 5) zarządzanie środkami publicznymi; 6) zarządzanie długiem publicznym; 7) rozliczenia z budżetem Unii Europejskiej.

28. Ustawa z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych Art. 5. 1. Środkami publicznymi są: 1) dochody publiczne; 2) środki pochodzące z budżetu Unii Europejskiej oraz niepodlegające zwrotowi środki z pomocy udzielanej przez państwa członkowskie Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA); 3) środki pochodzące ze źródeł zagranicznych niepodlegające zwrotowi, inne niż wymienione w pkt 2; 4) przychody budżetu państwa i budżetów jednostek samorządu terytorialnego oraz innych jednostek sektora finansów publicznych pochodzące: • a) ze sprzedaży papierów wartościowych, • b) z prywatyzacji majątku Skarbu Państwa oraz majątku jednostek samorządu terytorialnego, • c) ze spłat pożyczek i kredytów udzielonych ze środków publicznych, • d) z otrzymanych pożyczek i kredytów, • e) z innych operacji finansowych; 5) przychody jednostek sektora finansów publicznych pochodzące z prowadzonej przez nie działalności oraz pochodzące z innych źródeł.

29. Ustawa z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych 2. Dochodami publicznymi są: 1) daniny publiczne, do których zalicza się: podatki, składki, opłaty, wpłaty z zysku przedsiębiorstw państwowych i jednoosobowych spółek Skarbu Państwa, a także inne świadczenia pieniężne, których obowiązek ponoszenia na rzecz państwa, jednostek samorządu terytorialnego, państwowych funduszy celowych oraz innych jednostek sektora finansów publicznych wynika z odrębnych ustaw; 2) inne dochody budżetu państwa, jednostek samorządu terytorialnego oraz innych jednostek sektora finansów publicznych należne na podstawie odrębnych ustaw lub umów międzynarodowych; 3) wpływy ze sprzedaży wyrobów i usług świadczonych przez jednostki sektora finansów publicznych; 4) dochody z mienia jednostek sektora finansów publicznych, do których zalicza się w szczególności: • a) wpływy z umów najmu, dzierżawy i innych umów o podobnym charakterze, • b) odsetki od środków na rachunkach bankowych, • c) odsetki od udzielonych pożyczek i od posiadanych papierów wartościowych, • d) dywidendy z tytułu posiadanych praw majątkowych; 5) spadki, zapisy i darowizny w postaci pieniężnej na rzecz jednostek sektora finansów publicznych; 6) odszkodowania należne jednostkom sektora finansów publicznych; 7) kwoty uzyskane przez jednostki sektora finansów publicznych z tytułu udzielonych poręczeń i gwarancji; 8) dochody ze sprzedaży majątku, rzeczy i praw, niestanowiące przychodów w rozumieniu ust. 1 pkt 4 lit. a i b.

30. Ustawa z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych 3. Do środków pochodzących z budżetu Unii Europejskiej oraz niepodlegające zwrotowi środków z pomocy udzielanej przez państwa członkowskie Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA);zalicza się: 1) środki pochodzące z funduszy strukturalnych, Funduszu Spójności i Europejskiego Funduszu Rybackiego, z wyłączeniem środków, o których mowa w pkt 5 lit. a i b; 2) niepodlegające zwrotowi środki z pomocy udzielanej przez państwa członkowskie Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA), z wyłączeniem środków, o których mowa w pkt 5 lit. c i d: a) Norweskiego Mechanizmu Finansowego 2009–2014, b) Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego 2009–2014, c) Szwajcarsko-Polskiego Programu Współpracy; 3) środki przeznaczone na realizację programów przedakcesyjnych oraz Programu Środki Przejściowe; 4) środki na realizację Wspólnej Polityki Rolnej: a) Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej „Sekcja Gwarancji”, b)2) Europejskiego Funduszu Rolniczego Gwarancji na wydatki, o których mowa w: – art. 3 ust. 1 rozporządzenia Rady (WE) nr 1290/2005 z dnia 21 czerwca 2005 r. w sprawie finansowania wspólnej polityki rolnej (Dz. Urz. UE L 209 z 11.08.2005, str. 1), – art. 3 ust. 2 rozporządzenia Rady (WE) nr 1290/2005 z dnia 21 czerwca 2005 r. w sprawie finansowania wspólnej polityki rolnej, c) Europejskiego Funduszu Rolniczego Rozwoju Obszarów Wiejskich; 5) środki przeznaczone na realizację: a) programów w ramach celu Europejska Współpraca Terytorialna, o których mowa w rozdziale III rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1080/2006 z dnia 5 lipca 2006 r. w sprawie Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego i uchylającego rozporządzenie (WE) nr 1783/1999 (Dz. Urz. UE L 210 z 31.07.2006, str. 1), b) programów, o których mowa w rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1638/2006 z dnia 24 października 2006 r. określającym przepisy ogólne w sprawie ustanowienia Europejskiego Instrumentu Sąsiedztwa i Partnerstwa (Dz. Urz. UE L 310 z 09.11.2006, str. 1), c) Norweskiego Mechanizmu Finansowego 2004–2009, d) Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego 2004–2009; 6) inne środki. 2) W brzmieniu ustalonym przez art. 13 pkt 1 lit. a ustawy z dnia 22 grudnia 2011 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z realizacją ustawy budżetowej (Dz. U. Nr 291, poz. 1707), która weszła w życie z dniem 1 stycznia 2012 r.

31. Ustawa z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych Art. 6. 1. Środki publiczne przeznacza się na: 1) wydatki publiczne; 2) rozchody publiczne, w tym na rozchody budżetu państwa i budżetów jednostek samorządu terytorialnego. 2. Rozchodami publicznymi są: 1) spłaty otrzymanych pożyczek i kredytów; 2) wykup papierów wartościowych; 3) udzielone pożyczki i kredyty; 4) płatności wynikające z odrębnych ustaw, których źródłem finansowania są przychody z prywatyzacji majątku Skarbu Państwa; 5) inne operacje finansowe związane z zarządzaniem długiem publicznym i płynnością; 6) płatności związane z udziałami Skarbu Państwa w międzynarodowych instytucjach finansowych.

32. Ustawa z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych Art. 7. 1. Dodatnia różnica między dochodami publicznymi a wydatkami publicznymi, ustalona dla okresu rozliczeniowego, stanowi nadwyżkę sektora finansów publicznych, zaś ujemna różnica jest deficytem sektora finansów publicznych. 2. Dochody publiczne i wydatki publiczne oraz nadwyżkę lub deficyt sektora finansów publicznych ustala się po wyeliminowaniu przepływów finansowych między jednostkami tego sektora.

33. Ustawa z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych Art. 9. Sektor finansów publicznych tworzą: 1) organy władzy publicznej, w tym organy administracji rządowej, organy kontroli państwowej i ochrony prawa oraz sądy i trybunały; 2) jednostki samorządu terytorialnego oraz ich związki; 3) jednostki budżetowe; 4) samorządowe zakłady budżetowe; 5) agencje wykonawcze; 6) instytucje gospodarki budżetowej; 7) państwowe fundusze celowe; 8) Zakład Ubezpieczeń Społecznych i zarządzane przez niego fundusze oraz Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego i fundusze zarządzane przez Prezesa Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego; 9) Narodowy Fundusz Zdrowia; 10) samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej; 11) uczelnie publiczne; 12) Polska Akademia Nauk i tworzone przez nią jednostki organizacyjne; 13) państwowe i samorządowe instytucje kultury oraz państwowe instytucje filmowe; 14)4) inne państwowe lub samorządowe osoby prawne utworzone na podstawie odrębnych ustaw w celu wykonywania zadań publicznych, z wyłączeniem przedsiębiorstw, instytutów badawczych, banków i spółek prawa handlowego. 4) W brzmieniu ustalonym przez art. 30 ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 r. – Przepisy wprowadzające ustawy reformujące system nauki (Dz. U. Nr 96, poz. 620), która weszła w życie z dniem 1 października 2010 r.

34. Wydatki publiczne w relacji do PKB w wybranych krajach (dane OECD). Dariusz K. Rosati, 2010/2011

35. Wielkość sektora finansów publicznych (udział podatków w PKB) i PKB/capita w USD (PPS), 29 krajów OECD, 2006 Dariusz K. Rosati, 2011/2012

36. Wydatki publiczne a PKB/capita w UE-25, 2006r (R(kwadrat) = 0,2209) Dariusz K. Rosati, 2011/2012

37. Federalizm fiskalny • Federalizm fiskalny (fiscalfederalism) określa podział środków i wydatków pomiędzy różne szczeble władzy publicznej: samorząd lokalny, szczeble pośrednie, jak powiat, województwa (stany, landy), i szczebel centralny (federalny); • W USA w 1902 r. władze lokalne wydawały 58% pieniędzy publicznych, a władze stanowe i federalne odpowiednio 8% i 34%. W 2005 roku, proporcje te wynosiły odpowiednio 21%, 17% i 62%; głównym powodem był rozwój państwa opiekuńczego i pojawienie się programów zabezpieczeń społecznych finansowanych na szczeblu federalnym; • W Polsce budżet centralny wydaje ok. 60% środków publicznych, a samorządy ok. 15%, resztę fundusze i agencje; • W ramach federalizmu fiskalnego władze centralne dokonują transferów od bogatszych regionów do uboższych (transfery – intergovernmentgrants); Dariusz K. Rosati, 2011/2012

38. Model Tiebouta • Trzy problemy z określeniem optymalnego poziomu dostarczania dóbr publicznych: ujawnienie preferencji (skłonność do zaniżania skłonności do płacenia), wiedza o preferencjach (zdolność do porównania i wyceny) i agregacja preferencji (sumowanie po jednostkach); • Ekonomista amerykański Charles Tiebout zauważył (1956 r.), że rynki zapewniają dostarczanie dóbr prywatnych dzięki konkurencji i możliwości wyboru dostawcy (shopping); • Ale dla wielu dóbr publicznych nie ma możliwości wyboru dostawcy (np. obrona narodowa, autostrady, system emerytalny); te rodzaje dóbr powinien dostarczać szczebel centralny (federalny); • Z kolei dla innych dóbr publicznych jest możliwość konkurencji: np. szkoły, wywóz śmieci, oświetlenie ulic, ścieżki rowerowe – w tych przypadkach obywatele, jeśli nie są zadowoleni z dostarczanych dóbr publicznych, mogą przenosić się do innych dzielnic/miast, co oznacza że jest konkurencja w dostarczaniu dóbr publicznych (głosowanie „nogami”); • Ci którzy chcą otrzymywać więcej dóbr publicznych (w zamian za wyższe podatki) będą osiedlać się w takich miejscowościach, w których te oczekiwania będą spełnione; • Groźba wyprowadzenia się obywateli (zwłaszcza zamożniejszych) oznacza dla władz lokalnych groźbę utraty dochodu z podatków lokalnych, a to powinno skłaniać władze lokalne do dostarczania większej ilości dóbr publicznych o lepszej jakości; czyli te dobra publiczne które mogą być konkurencyjnie dostarczane, powinny być dostarczane przez szczebel lokalny; • Model Tiebouta przewiduje, że gdy jest wielu obywateli i wiele miejscowości z różnym poziomem dostarczania dóbr publicznych, obywatele osiedlą się w taki sposób, że w każdej miejscowości osiedlą się obywatele mający zbliżony popyt na dobra publiczne; • Model Tiebouta rozwiązuje problemy z ujawnianiem preferencji (nie ma potrzeby oszukiwać) i agregowania preferencji (w każdej miejscowości poziom popytu zbliżony); Dariusz K. Rosati, 2011/2012

39. Problemy z modelem Tiebouta • Mobilność ludzi jest ograniczona; • Wiedza o dobrach publicznych w każdej miejscowości niepełna; • Niezadowolenie tylko z powodu zbyt małego (dużego) poziomu dostaw jednego czy kilku dóbr publicznych może być niewystarczającym bodźcem do przeprowadzki; • Nie wszędzie dobra publiczne mogą być dostarczane (np. w bardzo małych miejscowościach nie ma szkół, teatrów czy basenów); • Model wymaga jednakowego podatku od wszystkich obywateli w danej miejscowości (lump-sum tax), ale w praktyce lokalne dochody pochodzą głównie z podatków majątkowych i dochodowych (rozwiązaniem może być tzw. zoning – czyli strefowe ograniczenia na wykorzystanie nieruchomości); • Dobra publiczne w danej miejscowości mają efekty zewnętrzne lub ciągnione (spillovers) dla innych (parki, stadiony, baseny), co może uzasadniać zaangażowanie wyższych szczebli władzy w interesie publicznym; • Ale model Tiebouta potwierdza się w praktyce: ceny domów wahają się w zależności od miejscowości i lokalizacji, co oznacza że lokalne warunki dostarczania dóbr publicznych „kapitalizują się” w cenach domów; Dariusz K. Rosati, 2011/2012

40. Wnioski z modelu Tiebouta • Pozwala określić optymalny stopień federalizmu fiskalnego; • Skala dostarczania dóbr publicznych przez szczebel lokalny władzy zależy od trzech czynników: • Związek podatków i wynikających z nich korzyści (tax-benefit linkage): np. związek między lokalnymi podatkami a lokalną drogą jest bliski, bo wszyscy z niej korzystają, ale związek między lokalnymi podatkami a pomocą socjalną jest słaby, bo korzyści odnoszą tylko niektórzy; • Skala korzyści zewnętrznych (externalities): im większa, tym wyższy szczebel dostarczania dóbr publicznych; • Skala produkcji: im wyższe korzyści z rosnącej skali produkcji, tym wyższy szczebel dostarczania dóbr publicznych (np. obrona narodowa, w przeciwieństwie do policji); • Czy redystrybucja od bogatych obszarów (gmin) do biednych jest uzasadniona? Tak, bo wynika z niedoskonałości mechanizmu Tiebouta (niska mobilność, niski poziom dochodów, tzw. zoning) i efekty zewnętrzne; Dariusz K. Rosati, 2011/2012

41. Wpływ wydatków budżetowych na koniunkturę: finansowanie deficytem Y = C + I + G C = c(Y – T) Następuje wzrost wydatków rządowych Δ G finansowany z deficytu (np. dodruk pieniądza, pożyczka): ΔY = c(ΔY- ΔT) + ΔG Ponieważ ΔG > 0, ale ΔT = 0. ΔY – c ΔY = ΔG ΔY (1 – c) = ΔG ΔY = [1/(1-c)] (ΔG) ΔY/ΔG = 1/(1-c) Klasyczny mechanizm mnożnika, mnożnik > 1 dla c>0 Dariusz K. Rosati, 2011/2012

42. Wpływ wydatków budżetowych na koniunkturę: finansowanie podatkiem ryczałtowym (stałym) Y = C + I + G C = c(Y – T) = cY - cT Y = cY + I + G – cT Y - cY= I + G – cT Y = [1/(1-c)] (I + G – cT) Efekt wydatków G pomniejszony jest o efekt podatku ryczałtowego T, ale mnożnik wydatków, [1/(1-c)] > 1, jest większy niż mnożnik podatku [-c/(1-c)], czyli całkowity przyrost dochodu Y w wyniku wzrostu G o jednostkę jest większy niż spadek dochodu Y w wyniku wzrostu podatku T o jednostkę. Gdy przyrost G jest finansowany w całości z przyrostu T, czyli ΔG=ΔT, to: ΔY = [1/(1-c)] (ΔG – cΔT) ΔY = [(1-c)/(1-c)] (ΔG) ΔY/ΔG = 1 Czyli wzrost wydatków o jednostkę powoduje wzrost dochodu o jednostkę, czyli mnożnik wydatków wynosi 1. Dariusz K. Rosati, 2011/2012

43. Wpływ wydatków budżetowych na koniunkturę: finansowanie podatkiem proporcjonalnym Y = C + I + G C = c(Y – tY) = c(1 - t)Y Y = cY – ctY + I + G Y = [1/(1-c(1-t))] (I + G) Mnożnik wydatków G, 1/[1-c(1-t)], jest nadal > 1 dla c, t >0, ale jest w tym wypadku mniejszy niż poprzednio, bo mianownik jest większy Dariusz K. Rosati, 2011/2012