Środowiskowe aspekty likwidacji drobnych gospodarstw rolnych - zarys problemu

1. „Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie.” Projekt opracowany przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Pomocy Technicznej Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 Instytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 -Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi Środowiskowe aspekty likwidacji drobnych gospodarstw rolnych - zarys problemu Dr inż. Tomasz Wojewodzic Kraków 4-5 lipca 2014

2. Schemat 1. Wpływ efektu „opóźnienia sukcesji” na cykl życia gospodarstwa rolnego K1 Efekt opóźnienia sukcesji F1 K2 F2 K3 potencjał gospodarstwa opóźnienie sukcesji K4 czas Źródło: Wojewodzic 2013

3. Cele opracowania: • identyfikacja kosztów środowiskowych likwidacji drobnych gospodarstw rolnych, • poszukiwanie argumentów do dyskusji na temat potrzeby wspierania drobnych gospodarstw rolnych.

4. Uwagi metodyczne – podstawowe definicje Gospodarstwo rolne to obszar gruntów sklasyfikowanych w ewidencji gruntów i budynków jako użytki rolne lub jako grunty zadrzewione i zakrzewione na użytkach rolnych, z wyjątkiem gruntów zajętych na prowadzenie działalności gospodarczej innej niż działalność rolnicza, o łącznej powierzchni przekraczającej 1 ha lub 1 ha przeliczeniowy, … (Dz.U. 1984.52.268).

5. Likwidacja to: • „…zniesienie, usunięcie lub rozwiązanie czegoś” • „…postępowanie zmierzające do uregulowania spraw organizacyjnych i majątkowych rozwiązywanego przedsiębiorstwa lub organizacji” [Słownik Języka Polskiego PWN Warszawa 2007, s. 349]. • Likwidacja jest zatem procesem, który prowadzi do zakończenia bytu ekonomicznego przedsiębiorstwa.

6. Likwidacja niepełna (likwidacja w toku): • oznacza zaprzestanie rolniczej działalności produkcyjnej w połączeniu z rozpoczęciem procesu rozinwestowania lub dewastacji substancji majątkowej gospodarstwa [Wojewodzic, Musiał 2014]. • produkcja rolnicza może być zachowana w formie szczątkowej np. działka przydomowa , • rozinwestowanie (dezinwestycje) oznacza pozbywanie się kolejnych środków produkcji (np. sprzedaż, złomowanie, rozbiórka).

7. Likwidacja sensu stricto: • doprowadzenie do sytuacji kiedy obszar użytków rolnych spełniający dotychczas kryteria dla gospodarstwa rolnego (w myśl przepisów ustawy o podatku rolnym) na skutek zmian własnościowych lub zmiany sposobu wykorzystania ziemi przestaje odpowiadać wymogom definicji [Wojewodzic, Musiał 2014].

8. Schemat 1. Ziemia w likwidowanych gospodarstwach rolnych Źródło: opracowanie własne

9. Funkcje środowiskowe DGR: • zapewnienie bioróżnorodności, m.in. poprzez utrzymanie mozaiki gruntów, oczek wodnych, śródpolnych zadrzewień i gęstej sieci miedz, • kształtowanie, pielęgnacja i konserwacja krajobrazu, • dbałość o zasoby naturalne i zachowanie ich z myślą o zaspokojeniu potrzeb przyszłych pokoleń,

10. Funkcje środowiskowe DGR: • sprzyjanie procesom wdrażania koncepcji zrównoważonego rolnictwa w skali globalnej, • wytwarzanie dóbr publicznych nieznajdujących swego odzwierciedlenia w cenach rynkowych, • ochrona środowiska poprzez stosowanie technologii kapitało- i energooszczędnych.

11. "... z punktu widzenia realizacji przez rolnictwo podstawowego zadania, jakim jest wyżywienie społeczeństwa w dłuższej perspektywie czasu, szczególną uwagę powinno się zwrócić na utrzymanie potencjału produkcyjnego gleb. Z przeprowadzonych wcześniej analiz wynika wyraźnie, że drobne gospodarstwa rolne nie spełniają tego zadania” [Dzun 2013]

12. Przyczyny nie wywiązywania się DGR z funkcji środowiskowych [Czudec 2013, Dzun 2013]: • niekorzystna struktura zasiewów, wadliwy płodozmian lub wręcz brak przemienności upraw, wzrastający udział zbóż w strukturze zasiewów, • minimalne stosowanie poplonów jarych i ozimych, niewielkie pokrycie gruntów ornych roślinnością w okresie zimowym, • minimalne nawożenie mineralne oraz ograniczanie nawożenia obornikiem ze względu na redukcję zwierząt,

13. Przyczyny nie wywiązywania się DGR z funkcji środowiskowych [Czudec 2013, Dzun 2013]: • niekorzystne zmiany struktury produkcji rolnej, coraz mniejszy udział produkcji zwierzęcej, coraz większy udział gospodarstw bezinwentarzowych, • bardzo mały udział gospodarstw utrzymujących zwierzęta wypasowe, • zanik wapnowania gleb.

14. Koszty środowiskowe porzucenia ziemi rolniczej: • zagrożenia wynikające niekontrolowanego zakrzaczenia i zachwaszczenia użytków rolnych: • niekontrolowany rozwój chwastów rozsiewanych na sąsiednie pola uprawne, • nagromadzenie suchej materii organicznej zwiększa zagrożenie pożarowe, • pogorszenie estetyki krajobrazu,

15. Koszty środowiskowe porzucenia ziemi rolniczej • konieczność intensyfikacji produkcji w innym miejscu w celu zapewnienia oczekiwanego przez społeczeństwo wolumenu produktów rolnych, • redukcja naturalnych zasobów służących produkcji rolnej oraz wzrost przyszłych kosztów niezbędnych do ich odtworzenia.

16. Koszty środowiskowe transferu ziemi do podmiotów o dużej skali produkcji: • zmniejszenie bioróżnorodności, likwidacja miedz zadrzewień śródpolnych, stanowiących siedliska dla wielu cennych gatunków flory i fauny. • ograniczenie szachownicy gruntów i różnorodności krajobrazu, • ograniczenie znaczenia zmianowania i następstwa roślin, • industrializacja produkcji, a co za tym idzie wzrost zapotrzebowania na energię i kapitał, • wzrost intensywności użytkowania ziemi (chemizacja).

17. Wykres 1. Średnie zużycie nawozów i środków ochrony roślin w gospodarstwach towarowych o różnej wielkości ekonomicznej (2012 r.) Źródło: Opracowanie na podstawie wyników standardowych FADN (www.fadn.pl).

18. Kilka liczb Przeciętny poziom nawożenia azotem (N) w roku gospodarczym 2009/2010 • Polska ogółem: 63,4 kg/ha UR • województwo małopolskie: 29,0 kg/ha UR Dopuszczalna dawka azotu w gospodarstwach korzystających z dopłat rolno-środowiskowych w pakiecie dla rolnictwa zrównoważonego: grunty orne: 150 kg N/ha UR trwałe użytki zielone: 120 kg N/ha UR

19. Podsumowanie • Dyskusji nie podlega potencjalna możliwość pełnienia przez drobne gospodarstwa rolne ważnych funkcji gospodarczych, społecznych i środowiskowych.

20. Podsumowanie Aby DGR mogły realizować swoje funkcje środowiskowe, społeczne i gospodarcze muszą prowadzić działalność rolniczą !!! Konstrukcja instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej powinna stymulować DGR do podtrzymywania produkcji lub zachęcać ich właścicieli do pełnej likwidacji posiadanych gospodarstw. Obecne rozwiązania sprzyjają podtrzymywaniu tzw. „likwidacji w toku”.

21. Bibliografia Czudec A. 2013. Ekonomiczne, środowiskowe i społeczne funkcje drobnych gospodarstw rolnych. Wieś i Rolnictwo 2(159), 90-105. Dzun W. 2013. Drobne gospodarstwa w rolnictwie polskim - próba definicji i charakterystyki. Wieś i Rolnictwo 2(159), 9-27. Słownik Języka Polskiego 2007. PWN Warszawa. Wojewodzic T., Musiał W. 2014. Wykorzystanie dywestycji w procesie likwidacji gospodarstwa rolniczego [w:] Niepewność funkcjonowania przedsiębiorstw. Bankructwa, restrukturyzacja, likwidacja. Prac zb. pod red. nauk. P. Deca, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa, s. 215-226. Wojewodzic T. 2013. Pozorna sukcesja - zaburzenie cyklu życia gospodarstw rolniczych. Zesz. Nauk. SGGW w Warszawie. Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej nr 103, s. 141-152.

22. Dziękuję za uwagę

23. Wykres 2. Średnie zużycie nawozów i środków ochrony roślin w gospodarstwach towarowych o różnej wielkości ekonomicznej (2012 r.) Źródło: Opracowanie na podstawie wyników standardowych FADN (www.fadn.pl).