Metodyka nauczania gry w szachy dzieci w wieku wczesnoszkolnym

1. Metodyka nauczania gry w szachy dzieci w wieku wczesnoszkolnym Magdalena Zielińska Stowarzyszenie HANZA UMKS Jaćwież Polski Związek Szachowy

2. Dydaktyka • Metodyka nauczania • Edukacja • Kształcenie (nauczanie) • Wychowanie

3. Dydaktyka • Nauka o procesie nauczania i uczenia się, o występujących w nim prawidłowościach, zależnościach oraz sposobach kształtowania tego procesu przez człowieka

4. Metodyka nauczania •  Celowo i systematycznie stosowany sposób pracy nauczyciela z uczniami, który umożliwia uczniom opanowanie wiedzy i nabycie kompetencji, a także rozwijanie ich zdolności i zainteresowań

5. Edukacja • Może być ona rozumiana jako proces zdobywania wiedzy (zwykle w szkole, ale również poza nią), a także jako określenie stanu wiedzy danej osoby lub społeczności. • Wyróżniamy edukację formalną, nieformalną, nieoficjalną i akcydentalną

6. Kształcenie • Ogół zaplanowanych działań, prowadzących do pożądanych zmian w sferze poznawczej oraz postawach uczniów. • Kształcenie składa się z dwóch osobnych, choć powiązanych ze sobą procesów: nauczania oraz uczenia się, będąc nie tyle może prostą ich „sumą”, ile powstałą w wyniku ich współdziałania nową jakością. • Nie bez wpływu są także szeroko rozumiane warunki zewnętrzne, środowiskowe, społeczne, materialne, które mogą procesy te wspierać i wzmacniać lub też zaburzać.

7. Wychowanie • Całość zamierzonych, celowych oddziaływań społeczności na jednostkę, w celu dokonania zmian w osobowości człowieka, kształtowania jego postaw moralnych, przekazania doświadczeń i dorobku kulturowego danego społeczeństwa, przygotowania jednostki do twórczego rozwoju tego dorobku - w celu zapewnienia ciągłości życia społecznego i kulturowego między pokoleniami. • Wyróżniamy wychowanie „naturalne”, instytucjonalne, samowychowanie. • Proces wychowania jest procesem otwartym, dokonuje się przez całe życie.

8. Cele kształcenia (po co uczymy?) • Treści kształcenia (czego uczymy?) • Środki dydaktyczne (czym uczymy?) • Metody nauczania (jak uczymy?)

9. Rodzaje celów kształcenia • Ogólne (ogólnorozwojowe) • Specjalistyczne (zawodowe) • Rzeczowe (odnoszące się do rzeczywistości) • Podmiotowe (subiektywne, odnoszące się do postaw i emocji) • Wynikowe (nastawione na określony wynik, mierzalne)

10. Cele ogólnorozwojowe (edukacyjne) Cele specjalistyczne Np. dla lekcji „kwadrat pionka”: uczeń potrafi ocenić pozycję na szachownicy uczeń potrafi wskazać na szachownicy kwadrat dowolnie wybranego pionka w dowolnej pozycji uczeń potrafi przytoczyć treść reguły kwadratu i zastosować ją, by ocenić, czy samotny pionek dotrze do pola przemiany, czy musi go bronić Np. dla lekcji „kwadrat pionka”: • uczeń potrafi zastosować poznaną regułę w praktycznej sytuacji. • uczeń potrafi wnioskować logicznie i dokonać oceny zaistniałej sytuacji • uczeń rozróżnia figury geometryczne

11. Cele rzeczowe Cele podmiotowe Rozwój sprawności umysłowej i zdolności poznawczych, pamięci, itd. Rozwinięcie specjalnych uzdolnień związanych z dyscypliną i w niej potrzebnych (np. wyobraźnia przestrzenna) Rozwój potrzeb, motywacji i zainteresowań związanych z dyscypliną Wdrożenie do doskonalenia umiejętności (i poziomu gry) poprzez samokształcenie Kształtowanie właściwych postaw i zachowań (np. fair play) • Opanowanie ogólnej wiedzy o dyscyplinie • Opanowanie właściwego dla wieku i danego poziomu rozwoju zakresu wiedzy i kompetencji • Podstawowe przygotowanie do startu w turniejach

12. Cele wynikowe • Nastawienie na określony, konkretny i mierzalny wynik (np. zdobycie medalu, podwyższenia kategorii w danym cyklu szkoleniowym, itd.) • Również zdobycie przez ucznia konkretnej, mierzalnej i sprawdzalnej obiektywnie kompetencji (np. „uczeń prawidłowo wykonuje roszadę”, „uczeń potrafi dać mata dwiema wieżami”). • Cele operacyjne formułowane w programach nauczania / szkolenia, powinny być celami wynikowymi.

13. Stawiane przed uczniami bądź formułowane wraz z nimi cele powinny być ambitne, ale realistyczne! Wtedy będą stanowiły wyzwanie, a nie będą uczniów zniechęcać.

14. Treści kształcenia • Całokształt wiadomości i umiejętności, teoretycznych i praktycznych, przewidzianych w programie nauczania / szkolenia do opanowania przez uczniów w trakcie procesu kształcenia.

15. Środki dydaktyczne • Przedmioty oddziałujące na zmysły uczniów, stosowane w celu usprawnienia i uatrakcyjnienia procesu poznawania nowych treści oraz zapamiętywania.

16. „Szachowe” środki dydaktyczne

17. Szachownice, bierki, zegary, szachownice demonstracyjne, szachy plenerowe, • Kodeks Szachowy, encyklopedie debiutów, książki, samouczki, zbiory zadań, itd. • Szachowe programy komputerowe (Fritz, Chessmaster), programy do kojarzeń, filmy i slajdy instruktażowe • Tablica, rzutnik zwykły lub multimedialny z ekranem, plansze, zestawy zadań, kolorowanki dla najmłodszych itd.

18. Metody nauczania Celowy, planowy i systematycznie stosowany sposób pracy nauczyciela z uczniami w celu: • zapoznania ich z nowymi treściami i umożliwienia im zastosowania ich w praktyce, • rozwijania zdolności i zainteresowań oraz ciekawości poznawczej uczniów, • kontroli i oceny stopnia opanowania przez uczniów wiedzy i kompetencji.

19. Rodzaje metod nauczania(prof. Krzysztof Kruszewski) • Słowne • wykład, opowiadanie, pogadanka, opis, prelekcja, anegdota, wyjaśnienie, odczyt, dyskusja, itp. • Oglądowe • pokaz, projekcja, ekspozycja, obserwacja, itp. • Praktyczne • pomiar, ćwiczenia praktyczne, zajęcia laboratoryjne, ćwiczenia produkcyjne, projekt, praca z tekstem przewodnim, itp. • Gry dydaktyczne • gry symulacyjne, decyzyjne, psychologiczne, planszowe i komputerowe, inscenizacje, burza mózgów, giełda pomysłów, koło fortuny, rebusy, kalambury, krzyżówki, itp.

20. Cztery drogi nauczania wg prof. Wincentego Okonia • Przyswajanie opiera się na metodach podających informacje, objaśnienia, opisy i schematy postępowania. • Odkrywanie stymulują metody poszukujące, inspirowanie uczniów do samodzielnego poszukiwania informacji, dyskusje, burze mózgów, samodzielne rozwiązywanie przez uczniów zagadnień praktycznych (zadania szachowe!), jak i zachęcanie do podejmowania rozważań teoretycznych (analiza partii!) • Przeżywanie polega na wykorzystaniu metod eksponujących, wyzwalających w uczniach przeżycia o charakterze emocjonalnym, kształtujące postawy i pobudzające do formułowania własnych osądów (udział w rywalizacji turniejowej!) • Działanie polega na metodach praktycznych - zastosowaniu poznanych wiadomości w praktyce. Tym właściwie - właśnie działaniem - jest przecież każda partia szachowa!

21. Cele instruktora/nauczyciela szachów • skupić się na 1-2 uczniach wybitnie uzdolnionych i jedynie ich wypromować na „szachowe gwiazdy”, resztę klasy pozostawiając samymi sobie i zniechęcając do szachów (bo po co mam grać, skoro nie zostanę arcymistrzem) • nauczyć jak najszerszą grupę dzieci przyzwoitych podstaw gry w szachy i wykształcić w nich związane z szachami postawy i zainteresowania, co z wpłynie pozytywnie na ich rozwój ogólny i pozwoli wyłowić uzdolnionych, kierując ich dalej (nie muszę być arcymistrzem, żeby lubić grać w szachy)

22. Plany i wyniki • Planując cele wynikowe uczniów należy pamiętać o różnym poziomie ich zdolności i predyspozycji • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 7 września 2004r. : … Przy ustalaniu oceny z wychowania fizycznego, techniki, plastyki i muzyki należy w szczególności brać pod uwagę wysiłek wkładany przez ucznia w wywiązywanie się z obowiązków wynikających ze specyfiki tych zajęć. • Nie każdy uczeń wykazuje uzdolnienia np. do rozwiązywania zadań szachowych, inny z kolei ma do nich „smykałkę”, za to zupełnie nie wkłada pracy w przygotowanie teoretyczne. Dlatego sprawiedliwy, rzetelny test (zwłaszcza na ocenę szkolną) powinien dawać szansę im obu, tym bardziej, że program nauczania zakłada zarówno opanowanie teorii szachowej, jak i zdobycie umiejętności praktycznych, testy powinny więc badać i oceniać obie te kompetencje.

23. Wybrane zasady metodyczne nauczania gry w szachy dzieci w wieku wczesnoszkolnym • Im młodsi uczniowie – tym bardziej uczyć gry w szachy należy przez zabawę • Im młodsi uczniowie – tym bardziej należy zwracać uwagę na dostosowanie języka (unikać metafor, abstrakcji i dygresji) • Z drugiej strony – nie należy infantylizować nauczania dzieci starszych • Należy różnicować metody i formy pracy (ok.15 min skupienia uwagi) w toku jednych zajęć • Jak najczęściej powtarzać i utrwalać treści nauczania

24. Nie spieszyć się „z programem” • Stosować zasadę jedności (jedna lekcja: • jedna figura; • jedno matowanie; • jeden motyw taktyczny itp.) • Nigdy nie wtrącać się w partie dzieci w czasie gry (cenne uwagi można podać później) • Wybrać sobie motyw przewodni i trzymać się go konsekwentnie (rycerstwo-królestwo, określona bajka itp.) • Nie wprowadzać zbyt szybko zegara szachowego i notacji • Włączać elementy plastyczno-manualne (kolorowanki, układanki, lepienie bierek itp.)

25. Włączać elementy luźniejsze: rebusy, krzyżówki, scenki, quizy itp. • Stosować mnemotechniki (wierszyki, rymowanki, skojarzenia – np. sukienka królowej itp.) • Zachęcać dziewczynki! (hetman – królowa, osobne wyniki w turniejach itp.) • Jeśli tylko warunki na to pozwalają – szachy plenerowe lub żywe • Dbać, by uczniowie jak najczęściej rozgrywali partie, ale z konkretnym celem (mini-turniej klasowy, gra na czas, gra z zadaniem zdobycia / osiągnięcia / wypróbowania czegoś) • Pokazywać bajki, filmy, zdjęcia z turniejów typu MŚJ (rozbudzanie zainteresowania)

26. Tłumaczyć i wyjaśniać, odnosząc się do doświadczeń, spraw dziecku bliższych („magia” zamiast „wyjątku od reguły” itp.) • Pozwalać dzieciom się wypowiedzieć i aktywnie uczestniczyć w zajęciach • Starać się pokazywać jak najwięcej elementów interdyscyplinarnych (geometria, matematyka, plastyka, język polski, historia itp.) • Nawiązać kontakt z rodzicami • Rozsądnie planować prace domowe • Rozsądnie przestrzegać WSO • Ewentualne testy i sprawdziany powinny uwzględniać zarówno praktykę, jak i teorię • Asystent dziecka

27. Konstrukcja zajęć • Zasada klamry (wprowadzenie - treść – podsumowanie i przypomnienie) • Czytelny i w miarę stały układ zajęć: • Wprowadzenie z historyjką • Prezentacja nauczyciela • Ćwiczenia w parach/indywidualnie na szachownicy • Ćwiczenia graficzne (indywidualne) • Wierszyk i kolorowanka • Wyjaśnienie pracy domowej • podsumowanie

28. Czytelny i w miarę stały układ zajęć • Wprowadzenie z historyjką • Prezentacja nauczyciela • Ćwiczenia w parach / indywidualnie na szachownicy • Ćwiczenia graficzne (indywidualne) • Wierszyk i kolorowanka • Wyjaśnienie pracy domowej • Podsumowanie • Wprowadzenie z wyjaśnieniem, nawiązaniem • Burza mózgów, dyskusja itp. • Prezentacja nauczyciela • Ćwiczenia w parach / indywidualnie na szachownicy • Ćwiczenia graficzne • Gra swobodna • Wyjaśnienie pracy domowej • Podsumowanie

29. Polecane programy nauczania gry w szachy w szkole podstawowej: • Drewniane wojsko, Andrzej Modzelan i Waldemar Gałażewski, program na 3 lata nauczania w wymiarze 3 godzin lekcyjnych tygodniowo • Szachowe Królestwo – program nauczania gry w szachy w klasach 1-4 szkoły podstawowej, Magdalena Zielińska, program na 4 lata nauczania w wymiarze 1 godziny lekcyjnej tygodniowo • Promocja pionka, Marlena Zielińska, program nauczania dla dzieci niepełnosprawnych

30. Przykładowy program nauczania Tytuł: [fragment] „Szachowe Królestwo - program nauczania gry w szachy w czwartej klasie szkoły podstawowej” (w wymiarze 1 godz. tygodniowo) Autor: Magdalena Zielińska

35. Planowane osiągnięcia ucznia na zakończenie IV klasy szkoły podstawowej(cele wynikowe) 1. Uczeń rozróżnia rodzaje debiutów. 2. Uczeń potrafi prawidłowo rozgrywać debiut otwarty (partia włoska, partia hiszpańska), półotwarty (obrona sycylijska) i zamknięty (gambit hetmański). 3. Uczeń nie popełnia rażących błędów debiutowych i potrafi obronić się przed najpopularniejszymi pułapkami. 4. Uczeń prawidłowo rozgrywa końcówki pionowe w różnych konfiguracjach pozycji i przewagi. 5. Uczeń potrafi rozwiązywać zadania szachowe z wykorzystaniem poznanych motywów i kombinacji. 6. Uczeń potrafi twórczo zastosować znane sobie motywy taktyczne i kombinacje w rozgrywanych partiach szachowych. • Uczeń potrafi łączyć poznane motywy kombinacyjne.

36. 8. Uczeń w partii szachowej aktywnie poszukuje możliwości zdobycia przewagi oraz kreatywnie kontratakuje. 9. Uczeń bezbłędnie prowadzi zapis szachowy i potrafi na jego podstawie przeprowadzić prostą analizę partii. 10. Uczeń potrafi rozgrywać partię na czas i wykorzystuje czas jako element gry. 11. Uczeń potrafi przytoczyć najważniejsze zasady zawarte w Kodeksie Szachowym i stosuje się do jego przepisów. 12. Uczeń rozróżnia różne systemy rozgrywania turniejów szachowych. 13. Uczeń potrafi wyjaśnić zależność między rankingiem a kategorią szachową. 14. Uczeń zna nazwy najważniejszych organizacji szachowych oraz potrafi krótko scharakteryzować sylwetki najwybitniejszych szachistów i szachistek polskich i światowych.

37. Treści nauczania – klasa pierwsza Dawno, dawno temu…, czyli witajcie w Szachowej Krainie - poznajemy szachownicę 1h 1. 2. Szachowe wojsko – król 1h 1. 3. Szachowe wojsko – wieża 1h 1. 4. Szachowe wojsko – goniec 1h 1. 5. Szachowe wojsko – królowa czyli hetman 1h 1. 6. Szachowe wojsko – konik czyli skoczek 1h 1. 7. Szachowe wojsko – pionki 1h 1. 8. Zamek białych i zamek czarnych – wyjściowe ustawienie figur 1h 2. 1. Prawa Szachowej Krainy – szach 2h 2. 2. Prawa Szachowej Krainy – mat 2h 2. 3. Prawa szachowej krainy – remis, pat 1h 2. 4. Prawa szachowej krainy – dotknięta rusza, postawiona stoi 1h

38. 3. 1. Szachowa magia – roszada 2h 3. 2. Szachowa magia – przemiana pionka 1h 3. 3. Szachowa magia – bicie w przelocie 1h 4. Powtórzenie i utrwalenie 1h 5. 1. Szachowa bitwa – jak ją wygrać? Mat dwiema wieżami 2h 5. 2. Szachowa bitwa – jak ją wygrać? Mat jedną wieżą 2h 5. 3. Szachowa bitwa – jak ją dobrze zacząć? Zasady dobrego debiutu 1h 5. 4. Szachowa bitwa – jak ją dobrze zacząć? Co to jest centrum 1h 5. 5. Wymiana i przewaga, wartość bierek 2h 5. 6. Szachowa bitwa – do ataku! Plan gry 1h 5 7. Szachowa bitwa – brońmy się! 1h 6. Powtórzenie i utrwalenie 1h

39. Dla uczniów najmłodszych i początkujących polecamy wydawaną przez Polski Związek Szachowy serię podręczników, pasującą do programu nauczania „Szachowe Królestwo” Magdaleny Zielinskiej

40. Przykładowy scenariusz zajęć Magdalena Zielińska SCENARIUSZ ZAJĘĆ Temat zajęć: Kwadrat pionka. Klasa: III SP I. Cele edukacyjne: 1. uczeń potrafi zastosować poznaną regułę do praktycznej sytuacji. 2. uczeń potrafi wnioskować logicznie i ocenić pozycję na szachownicy 3. uczeń rozróżnia figury geometryczne II. Treści: - kwadrat pionka - reguła kwadratu III. Osiągnięcia uczniów: 1. uczeń potrafi wyjaśnić różnicę między kwadratem a prostokątem 2. uczeń potrafi wskazać na szachownicy kwadrat dowolnie wybranego pionka na dowolnej pozycji 3. uczeń potrafi przytoczyć treść reguły kwadratu i zastosować ją, by ocenić, czy samotny pionek dotrze do pola przemiany, czy musi go bronić. IV. Środki dydaktyczne: - tablica tradycyjna, - szachownica demonstracyjna, - szachownica i komplet szachów na każdą parę uczniów, - kreda, także dla każdego ucznia, - karty pracy, - przybory geometryczne. V. Dział programu realizowanego: Podstawy końcówek.

41. VI. Metody i formy organizacji pracy: - pogadanka, - prezentacja nauczyciela, - dyskusja, - praca w parach, - gra swobodna. VII. Przebieg lekcji 1. Sprawy organizacyjne. 2. Przypomnienie (wspólnie z uczniami), czym są końcówki i jakie im towarzyszą warunki (kończący się czas, stres, itd.), wprowadzenie, że omawiany na lekcji temat pomoże je rozgrywać. 3. Dyskusja, czym różni się kwadrat od prostokąta, rysowanie na tablicy. 4. Prezentacja na szachownicy demonstracyjnej, jak wygląda kwadrat pionka i jak się go liczy. 5. Podanie uczniom (zanotowanie) treści reguły kwadratu i sprawdzenie wraz z nimi na szachownicy demonstracyjnej, czy każde ustawienie króli i piona spełnia regułę, zwrócenie uczniom uwagi, ile czasu w końcówce zaoszczędzi im znajomość reguły kwadratu. 6. Uczniowie w parach na swoich szachownicach ustawiają i kredą zaznaczają kwadrat pionka w różnych ustawieniach, a następnie sprawdzają prawdziwość reguły kwadratu. 7. Gra swobodna. 8. Podsumowanie lekcji z przypomnieniem najważniejszych tez (reguła kwadratu, jak liczymy kwadrat pionka). 9. Rozdanie prac domowych (karty pracy do zaznaczania kwadratu pionka i odpowiedzi, czy pion dotrze do pola przemiany). VIII. Notatka do zapisania przez uczniów: Aby obliczyć kwadrat pionka, liczymy ile pól pozostało pionkowi do pola przemiany, a następnie taką samą ilość pól odliczamy od pionka w bok, w stronę króla przeciwnika. Reguła kwadratu: jeśli król przeciwnika znajduje się wewnątrz kwadratu pionka lub na swoim ruchu może do tego kwadratu wejść, to pionek nie zdoła sam dotrzeć do pola przemiany. IX. Własne uwagi w trakcie trwania lekcji: Należy umożliwić jak największej ilości uczniów podejście do szachownicy demonstracyjnej i przećwiczenie kwadratu pionka na niej.

42. Przykładowa karta pracy ___ *właścicielem praw autorskich użytych w prezentacji materiałów są: M. Zielińska, P. Zieliński, Stowarzyszenie HANZA i PZSzach.

43. Magdalena Zielińska • instruktor i sędzia szachowy (uprawnienia Ministerstwa Sportu i PZSzach.) • nauczyciel przedmiotu szachy w jednej ze stołecznych szkół podstawowych (podyplomowe studia pedagogiczne) • autorka serii podręczników dla najmłodszych „Grajmy w szachy” • wiceprezes Stowarzyszenia Promocji i Odtwórstwa Kultury i Sportów Dawnych HANZA • członek i wykładowca UMKS Jaćwież - członek Komisji Szachów Szkolnych Polskiego Związku Szachowego Kontakt: stowarzyszeniehanza@gmail.com www.hanza.org.pl