İnsan Bilgisayar Etkileşimi: Kullanılabilirlik

1. İnsan Bilgisayar Etkileşimi: Kullanılabilirlik Grup Üyeleri: Fatih Akkaya Hüseyin Özkan Halil Güvel Emre Karakaş Kübra Kantarcıoğlu Şeyda Kervan ANKARA 2014

2. Kullanılabilirlik Nedir? • Kullanılabilirlik, hayatımızı kolaylaştıran cihazların, aletlerin, bilgisayar sistemlerinin, ATM’ lerin vb. insanların en az karmaşa yaşayarak kullanmasını sağlayan bir olgudur. • Genel inanışta olduğu gibi sadece elektronik cihazların kullanımında değil yaşadığımız şehir, okul, cihazların kullanılabilir olup olmadığı bizleri doğrudan etkileyecektir.

3. Güncel Örnekler • Çeşitli örnekler vermek gerekirse engelli vatandaşlarımızın kullanımına sunulan araç, gereç ve hizmetlerin kullanılabilirliği genel olarak o kadar düşüktür ki.

4. Kısa Sonuç Kullanılabilirlik aslında insanın mutluluğu ile doğru orantılı olarak, insanların hayatını kolaylaştırması gereken tüm yönergeler, izlenceler, planlar bütünüdür. Aslolan bu işin en başından sonuna kadar bir süreç yönetimi olduğu unutulmasıdır.

5. Yapılan En Büyük Yanlış • Kullanılabilirlik çalışmalarında süreç yönetiminde yapılan en büyük yanlış, kullanılabilirliğin her iş bittikten sonra -acaba nasıl olmuş?- düşüncesi ile işe konuşmasıdır. Kullanılabilirlik bir süreçtir ve daha ilk işe koşulduğu andan itibaren planlanması ve düzenlenmesi gerekmektedir.

6. Kullanılabilirlik Çalışmalarının Yararları • Ortaya çıkacak ürüne ve işe duyulacak saygıyı artırıp, ön yargı oluşmamasını sağlayacaktır. • İnsan, maliyet, zaman gibi faktörlerin en optimum düzeyde kullanılmasına olanak sağlamaktadır. • Süreçte ortaya çıkabilecek hataların yordanmasına olanak sağlayıp, erken müdahale imkanı sağlayacaktır. • Geliştirme sürecinin ilk aşamalarında kavramların tasarımın, akış ve içeriğin test edilmesine olanak sağlar.

7. Kullanılabilirlik Ne Değildir? • Bir kullanıcı ya da tasarımcının bir ürün hakkında kullanılabilir ya da kullanılabilir değil demesi onun kullanılabilir ya da kullanılamaz olduğunu göstermez, yani bir kişinin subjektif yorumu bir ürünün ne olduğu hakkında kesin bilgiler vermeyecektir. • Uzmanlar tarafından test edilmiş bir ürün ancak kullanılabilir damgasına ulaşabilir, tabi ki kullanıcı dönütleri de dikkate alınmalıdır.

8. Anlamsal Tanım Yaklaşımı • Baktığımızda anlamsal tanımlar daha çok reklam tanımıdır. Örneğin –öğrenme kolaylığı- tanımını açıklayacak olursak –bireylerin kolay öğrenmesine olanak veren sistemler- olarak karşımıza çıkar. Peki nedir bu –bireylerin kolay öğrenmesine olanak veren sistemler- yani burada kısır bir döngünün içinde kendimizi buluyoruz.

9. Anlamsal Tanım Yaklaşımı(2) • Bu minvalde baktığımız zaman tasarım açısından bir faydası bulunmamaktadır. • Kısacası burada kullanılabilirlik tanımında daha objektif, kişiden kişiye değişmeyen, belli oranda genel geçer olacak tanımlara ihtiyaç duymaktayız ve kullanılabilirlik terminolojisi de gitgide kendini geliştirmektedir.

10. Arayüz Özelikleri Tanım Yaklaşımı • Bir soru sorarak başlayalım? • Bir kullanılabilirlik testinde: - Grafikler kullanışlı mı?- İkonlar yerli yerinde mi?- Yazılar tasarım ile uyumlu mu? • gibi sorular sorarak kullanılabilirlik değerlendirilebilir mi?

11. Arayüz Özelikleri Tanım Yaklaşımı • Cevap tabi ki hayırdır. Değerlendirme ölçüklerinde bazı şeylerin varlığı ya da yokluğundan ziyade «nasıl» kullanıldığı önem kazanmıştır. • Bir soru daha soralım: Sizce dünyanın en iyi futbolcununun bacağı, en iyi teniscisinin kolu, en iyi boksörün göğüsleriyle oluşturulmuş bir insan tüm spor dallarında yine birinci olabilir mi?

12. Cevap yine tabi ki hayırdır. Burada önemli olan ürünlerin varlığından öte nasıl ve hangi amaçlarla kullanıldığıdır. • Burada değinmemiz gereken bir kişi olduğuna inanıyorum. O da Gestalt’ dır. Eğitim derslerinden de bildiğimiz Gestalt «bir bütün, onu oluşturan parçalardan daha fazladır» demektedir.

13. Firmalar ve Kullanılabilirlik Rehberleri • Günümüzde bir çok büyük firma kendi kullanılabilirlik rehberlerini oluşturmuş ve bu ölçüde değerlendirmelerini yapmaktadırlar. • Örneğin Apple Arayüz Tasarım rehberi: http://www.slideshare.net/unsal/tasarim-lkeleri

14. İşlevsel Tanım • Kullanılabilirlik, bir uygulamanın; • Kolay ve etkili bir şekilde • Belirli bir grup kullanıcı tarafından • Verilen özel destek ve eğitim ile • Belirli görevlerin yerine getirilmesi için Kullanılmasını ifade etmektedir.

15. İşlevsel Tanım(2) • Öğrenebilirlik: Kullanıcılar bir tasarım ile ilk defa karşılaştıklarında, onun temel görevlerini ne kadar kolay gerçekleştirebilmektedirler? • Verimlilik: Kullanıcılar tasarımı öğrendikten sonra, görevleri ne kadar hızlı tamamlamaktadırlar? • Hatırlananabilirlik: Kullanıcılar, ilgili ürünü kullanmaya bir süre ara verdikten sonra, tekrar kullanmaya başladıklarında, eski performanslarını ne kadar kolay yakalayabilmektedirler?

16. İşlevsel Tanım(3) • Hatalar: Kullanıcılar, ilgili ürünü kullanırken, ne kadar hata yapmaktadır? Bu hataları çok ciddi olanlarının oranın nedir? Hataları kolayca geri alma mekanizmaları bulunmakta mıdır? • Memnuniyet: Ürünü kullanmak ne kadar memnuniyet vericidir?

17. ISO9241 Kullanılabilirlik Standardı (Görsel) Kullanıcı Hedefler İstenen Çıktı Görev Etkinlilik Araç Kullanım Çıktısı Verimlilik Çevre Memnuniyet Kullanım Bağlamı Kullanılabilirlik Ölçütleri Hedefe ne kadar etkili ve verimli ulaşıldı? Memnun kalındı mı? Ürün

18. Kullanılabilirlik derecesi ve etkililik, verimlilik, memnuniyet ilişkisi Tasarımın kullanılabilirliği tek bir kriterle değerlendirilemez. Bu nedenle uzmanlar kullanılabilirlik tanımında yer alan etkililik, verimlilik ve memnuniyeti bir arada değerlendirerek kullanılabilirlik derecesini oluştururlar

19. Etkililik Tasarım Süreci Verimlilik Kullanılabilirlik Derecesi Memnuniyet

20. Kullanılabilirlik dereceleri nasıl değerlendirilir? • Uygulamayı satın alacak müşteriler tarafından; • sözleşmelerle • Uygulamayı geliştiren tasarımcılar tarafından; • Uygulama için belirlenecek hedeflerle • Kullanılabilirlik değerlendirmesi yapan kişiler tarafından • Uygulamayı kullanacak kullanıcılar tarafından; • Görevlerdeki başarı oranlarıyla

21. Örnek ve Oranlar • Kullanıcıların %70’i, belirlenen işi, yeni bir işe tabi tutulmadan %95 başarı(etkililik) ve eski uygulamaya kıyasla %25 daha hızlı(verimlilik) ve eşit düzeyde memnuniyet değerleriyle gerçekleştirmelidir. ya da • Kullanıcıların %80’i, iki günlük bir eğitimin ardından rutin işlerin %90’ını, %90’ın üzerinde bir başarı oranı ile ve eski uygulamayla aynı hızda fakat daha yüksek memnuniyet değerleri ile gerçekleştirmelidir.

22. Kullanılabilirliğin Ana Bileşenleri İBE bazı temel bileşenlere sahiptir bu nedenle kullanılabilirlik çalışmaları da aynı temel bileşenler üzerinden gerçekleşir. Bu ana bileşenleri tekrar hatırlayacak olursak…

23. Kullanılabilirliğin ana bileşenleri Kullanıcıların etkileşim içerisinde oldukları, tasarımcı tarafından ortaya çıkarılmış ve genellikle tasarım sorunları içeren ürünlerdir Araç/Arayüz Bağlam Belirli bir hizmet/ürün ya da sistemi kullanması beklenilen hedef kitledir. Kullanıcın araç ile etkileşime girerek yerine getirmeye çalıştığı etkinliktir Bağlam diğer tüm unsurların içerisinde bulunduğu ortamdır Kullanıcı Görev

24. Kullanıcı Kullanıcılar; kullanım isteklerine, demografik bilgilerine, tecrübe seviyelerine ve servis/ürün ya da sistemin kullanımına yönelik eğitimlerine göre guruplandırılabilirler. Bu sayede bir strateji oluşturulabilir. Örneğin muhasebe yazılımları dar gruplardan oluşurken; e-devlet kapısı çok geniş bir kullanıcıya servis edilmektedir. Bu nedenle İBE çalışmalarında ilk yapılan iş kullanıcı analizi yapmak ve hedef kitleyi temsil eden bir kullanıcı gurubu oluşturmaktır.

25. Araç/Arayüz İBE çalışmalarında temel hedef bu aracın etkili, verimli ve memnuniyet içinde kullanabilmeleridir. Bu nedenle kullanılabilirlik mühendisleri, kullanıcılar aracı/arayüzü kullanırken gözlemler yaparlar ve yaşanan sorunları anlayıp tasarımı iyileştirmeye çalışırlar.

26. Görev Tasarım sorunu olan araçlarda kullanıcılar görevleri yerine getirirken çeşitli sorunlarla karşılaşırlar. Aynı aracı farklı kullanıcı gurupları da farklı görevleri yerine getirmek için kullanabilirler. Bu nedenle çalışmalarda detaylı görev analizi yapmak önemlidir.

27. Bağlam • Kullanıcılar farklı bağlamlarda farklı davranabilirler. • Örneğin: bir bardak kahveyi ayaküstü içmek ile bir kafede içmek arasında ciddi kullanılabilirlik farkları bulunur. • Bu nedenle bağlam analizi temel işlemlerden biridir

28. Arayüz Değerlendirme Yöntemleri ve Kullanılabilirlik Testleri

29. Bir bilgi sistem projesi gerçekleştirdiğimizi düşünelim… • İnsan-Bilgisayar-Etkileşimine önem verdiğimizi düşünüyoruz ve hedef kitlemizin en kolay şekilde sistemimizi kullanmasını istiyoruz. • Sistemin kullanılabilir olduğunu nasıl test edeceğiz, kullanılabilirlik problemlerinin ne olduğunu belirlemek için neler yapmalıyız? Sorusuna cevap arayacağız.

30. Kullanılabilirlik testleri İBE çalışmalarının en önemli parçalarından birisidir. • Tabi ki tek tip bir kullanılabilirlik testi yoktur. Projenin kapsamına göre en uygun test seçilmelidir. ( kurumun deneyimi, projenin boyutu, test için kaynakların boyutu vs.) • Kullanılabilirlik testleri TÜR ve YAKLAŞIM olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır.

31. Yaklaşım: Elde edilen verinin kaynağı ile ilişkilidir ve bu başlık kendi içinde; • Tasarım Rehberleri Temelli • Kullanıcı Temelli • Uzman Temelli • Model Temelli olmak üzere dörde ayrılır. Tür başlığı ise testin amacını belirlemektedir ve Süreç içi ve Süreç Sonu olarak ikiye ayrılmaktadır.

32. Her kullanılabilirlik testinde belli bir yaklaşım ve tür seçilmek durumundadır. • Örneğin, bir yazılım firması ürettiği muhasebe yazılım projesini başlangıcından itibaren (Süreç İçi), yazılımı kullanacak muhasebecilerle(Kullanıcı Temelli) düzenli olarak test ederek geliştirebilir. • Bunun yanı sıra, mevcut bir sanal alışveriş sitesi yöneticileri, sitedeki mevcut sorunları ortaya çıkartmak için bir uzmandan görüş isteyebilir. • (Süreç Sonu, Uzman Temelli Yaklaşım.)

33. Kullanılabilirlik Test Türleri Kullanılabilirlik Test Türleri Süreç İçi(Formative) SüreçSonuç(Summative)

34. Süreç İçi: bir yazılım geliştirme sürecinin ilk başından itibaren, tüm süreç boyunca, belirli aralıklarla ve belirli kriterlere göre gerçekleştirilir. • Süreç Sonu: Ürün tamamen oluşturulduktan sonra gerçek hayatta uygulamaya sunulmadan önce yapılan testlerdir. • Örnek verecek olursak, yemek yaparken yemeğin tuzunu, yağını kontrol etmek süreç içi olarak, yemek hazırlandıktan sonra misafirlerin tatması(kontrol etmesi, değerlendirmesi) süreç sonu olarak nitelendirilebilir.

35. Süreç içi testler hedef ürünün sorunlarını en aza indirmek için projenin en başından itibaren hayata geçirilme süresine kadar devam etmelidir. Projenin ilerleyişine ve kaynaklarına göre mümkün olduğunca sık yapılması projenin gelecekteki başarışı büyük önem arz etmektedir. • Bu testler kullanılabilir uzmanları ya da hedef kitleden seçilmiş örneklem bir grup ile yapılması önerilir.

36. Test yapılırken, ürünün gerçek kullanımına ilişkin en kritik görevler verilmelidir. Bu kapsamda gerçekleşen testler sonuçları analiz edilerek problemler ortadan kaldırılır. • Süreç sonu testleri ise, proje sonunda yapılır ve ürün genel kullanımına sunulur. • Eğer süreç içi testler az yapılırsa süreç içindeki problemler fark edilemez ve projenin sonuna taşınır. Süreç sonunda ortaya çıkan çok miktarda sorun ve hem ürünü geciktirir ya da yeterince test edilmeden piyasaya sürülürse, memnuniyetsizlik ortaya çıkacaktır.

38. Kullanılabilirlik Test Yaklaşımları Kullanılabilirlik Test Yöntemleri Deneysel Yaklaşım Kullanıcı Testleri) Tasarım Rehberleri Model Temelli Yaklaşım Sezgisel (Uzman Yaklaşımı)

39. Tasarım Rehberi Kullanımı • Tasarım Rehberi, Arayüz geliştirme ve değerlendirmesi amacı ile kullanılan bir yaklaşımdır. • Bilişim sistemleri geliştiren büyük firmalar tarafından, kendi ürünlerine ait tasarımlarda uygulanmak üzere hazırlanır(Apple Macintosh Guidelines, IBM Guindelines..) • Bu rehberlerin temel amacı, hazırlanana tasarımların tutarlılığını ve uyumluluğunu sağlamaktır. • Burada bahsedilen uyumluluk kullanılabilirlik anlamına gelmiyor. Tasarımcılar kendi tasarımlarının kullanılabilirliği hakkında, sağlıklı görüşler geliştiremez.

41. Tasarım rehberleri arasında en çok bilinen Apple firması tarafından oluşturulmuştur. Çok detaylı hazırlanan bu rehberde, butonların boyutları, menülerden düğmelere, renk, font gibi her ekran parçası tek tek ele alınmıştır. • Türkçe olarak ve çok kapsamlı hazırlanan bir diğer tasarım dökümanı ise, ‘ Kamu Kurumları İnternet Siteleri Standartları ve Önerileri Rehberidir’ • Türkiye de e-devlet çalışmalarının koordinasyonunu üstlenen Türksat A.Ş için hazırlanmıştır. Web tasarımı ile ilgili hemen hemen tüm konular, örneklerle ele alınmaktadır.

42. Ancak Apple firmasının rehber dokümanında belirtildiği gibi, bu rehberler iyi tasarım için tek başlarına çözüm olmamaktadır. Ayrıca rehberdeki tüm özellikleri bir araya getirmek tasarım için avantajdan çok dezavantaj olabilir.

43. Tasarım rehberleri beraberinde bir kontrol listesi sağlıyorsa, tasarım esnasında önemli hataları gözden kaçırmamak mümkün olabiliyor. http://www.kakis.gov.tr/ adresinde böyle bir kontrol listesi mevcuttur. En etkili tasarımlar her zaman yeterli olmayabilir.

44. Örnek Testler • Meyvelerin kullanılabilirlik testleri • https://www.youtube.com/watch?v=3Qg80qTfzgU • I phone Hız Testi https://www.youtube.com/watch?v=5Bumpt7Zh7I • Ipad Kullanılabilirlik testi https://www.youtube.com/watch?v=iqSh6Hkwo_4 Kullanılabilirlik Testi SugarSnyc https://www.youtube.com/watch?v=K9faWSyxyVQ

45. Uzman Değerlendirmeleri ve Sezgiseller • Arayüz tasarımı ve testinde takip edilen ikinci ve çok yaygın diğer bir yaklaşım ise arayüzün uzmanlarca değerlendirilmesidir. • Değişik uzman değerlendirmeleri arasında en yaygını, iyi bir arayüz tasarımının sahip olması gereken özellikleri veren sezgisellerin (Heuristics) kullanılmasıdır.

46. Nielsen’in Sezgiselleri • Sistem durumunun görünürlüğü: Sistem, kullanıcıları o anki durumla ilgili olarak neler olduğu konusunda, sürekli bir şekilde ve uygun dönütler eşliğinde bilgilendirmelidir. • Web’e Uyarlaması: Kullanıcılar için en önemli unsurlardan birisi, ‘‘Neredeyim?’’ ‘‘Sırada ne var?’’ sorularının cevabını bilmeleridir. Bunun için her sayfa uygun ve açık bir şekilde işaretlenmeli, hangi bölüme ait olduğu belirtilmeli, diğer sayfalara olan bağlantılar da açıkça işaretlenmelidir.

47. Nielsen’in Sezgiselleri • Sistem ile gerçek dünyanın eşleşmesi: Sistem, kullanıcılar ile onların anlayabileceği dilde konuşmalı, kullanılan terimler, kelimeler ve kavramlar kullanıcıya tanıdık olmalıdır.Bilgilendirmelerin kullanıcı tarafından doğal ve mantıksal bir şekilde görünmesi sağlanmalıdır. • Web’e uyarlaması: Genel kullanıma açık web sitelerin kullanıcıları farklı seviyelerden (yaş, eğitim, ilgi alanı, vb.) geldikleri için, sistemin hepsine hitap etmesi gerekmektedir.

48. Nielsen’in Sezgiselleri • Kullanıcı kontrolü ve özgürlük: Kullanıcılar sık sık sistem fonksiyonlarının seçiminde hata yaparlar ve bu istenmeyen durumdan çok detaya girmeden çıkmak için açıkça belirtilmiş bir ‘’acil çıkış’’ a ihtiyaç duyarlar. Geri alma (undo) ve yeniden yapma (redo) seçenekleri bu amaçla sunulmaktadır. • Web’e Uyarlaması: Tarayıcı tarafından acil çıkış sağlanmış olmasına rağmen bütün web sayfalarına bir ‘‘anasayfa ’’ tuşu koymak kullanıcıya web sitesinin kontrolünün kendisinde olduğu hissi verir.

49. Nielsen’in Sezgiselleri • Tutarlılık ve standartlar: Kullanıcılar farklı kelimelerin, durumların ve eylemlerin aynı anlama gelip gelmediğini düşünmemelidirler. Uygulama kendi içinde tutarlı olmalıdır. • Web’e Uyarlanması: Kullanıcılar belli bir sayfaya gittiklerinde bağlantıda belirtilenden farklı başlıktaki bir sayfayla karşılaşmaları kafalarını karıştırabilir. Bunu önlemek için, sayfaları hazırlarken, Web standartları ve diğer temel özelliklerin takip edilmesi gerekmektedir. Aksi durumda site kullanışsız olur.

50. Nielsen’in Sezgiselleri • Hataları önleme: Kullanıcıların bir hata mesajı ile karşılaşması yerine, dikkatli bir tasarım ile, hatanın oluşması önlenmelidir. • Web’e Uyarlanması: HTML formlarının kısıtlamaları yüzünden , formlara veri girişi esnasında kullanıcılar hata yapmaktadırlar. Her geçen gün, kullanımı daha da çok artan grafiksel kullanıcı arayüzü özellikleri bu hataların yapılmasını engellemektedir, ancak yine de sistemin veri girişi sürecinin kontrol edilmesi gereklidir.