Sett lög í rýmri merkingu

1. Sett lög í rýmri merkingu Stjórnvaldsfyrirmæli

2. Afmörkun stjórnvaldsfyrirmæla • Reglur, sem handhafar framkvæmdarvalds samkvæmt 2. gr. STS setja • Stjórnvaldsfyrirmæli hafa almenna skírskotun - taka til ótiltekins fjölda aðilja • Stjórnvaldsákvörðun felur í sér ráðstöfun á rétti eða skyldu tiltekins aðilja • Stjórnsýslulög nr. 37/1993 taka ekki til stjórnvaldsathafna (2. mgr. 1. gr. STL)

3. Heiti stjórnvaldsfyrirmæla • Reglur, tilskipanir, auglýsingar, bréf (t.d. forsetabréf, erindisbréf, stjórnarráðsbréf), fyrirmæli, gjaldskrár, samþykktir • Reglugerðir algengasta heiti stjórnvaldsfyrirmæla • Lítt hægt að draga sjálfstæðar ályktanir af heiti stjórnvaldsfyrirmæla

4. Hverjir setja stjórnvaldsfyrirmæli • Þeir sem fara með framkvæmdavald samkvæmt 2. gr. STS • Forseti með atbeina ráðherra  forsetabréf, forsetaúrskurðir • Ráðherrar  reglugerðir, reglur, auglýsingar og fleiri nöfn • Sveitastjórnir og stofnanir þeirra  samþykktir, gjaldskrár • Geta aðrir en þeir sem fara með framkvæmdavald samkvæmt 2. gr. STS sett stjórnvaldsfyrirmæli?

5. Lögmætisreglan og stjvf. • Samkvæmt lögmætisreglunni • þurfa stjvf. að styðjast við viðhlítandi heimild • mega stjvf. ekki ganga gegn rétthærri reglum • Stjórnvaldsfyrirmæli verða almennt að styðjast við sett lög og þau mega aldrei ganga gegn settum lögum • Lögmætisreglan lýtur að heimildum stjórnvalda en ekki að löggjafanum

6. Álitamál v. lögmætisregluna • Hvenær og að hvaða marki má setja stjvf.? • Þarf alltaf heimild í settum lögum til setningar stjvf? • Hvernig ber að skýra lagaheimildir til setningar stjvf.? Hvenær skortir stjvf. lagastoð? • Hvaða stöðu hafa stjórnvaldsfyrirmæli gagnvart lögum og öðrum réttarheimildum? • Hvað með aðrar heimildir en sett lög, t.d. fordæmi og venjur?

7. Lagaáskilnaðarreglur STS • Skv. STS fara Alþingi og forseti með lagasetningarvald • STS áskilur "lög" til ákveðinna athafna • Lagaáskilnaðarreglur lúta að heimildum löggjafans en ekki að stjórnvöldum • Lagaáskilnaðarreglur skipta þó verulegu máli við skýringu á heimildum til setningar stjvf.

8. Álitamál v. lagaáskilnaðarreglur • Að hvaða marki er almennt heimilt að fela stjórnvöldum að setja reglur? • Er þessi heimild meiri takmörkunum háð í einstökum málaflokkum? • Er heimilt að framselja vald til setningar reglna til annarra en stjórnvalda?

9. Meginálitamál um stjvf. • Fullnægja stjvf. lögmætisreglu stjórnsýsluréttar: • Hafa þau nægilega lagastoð? • Eru þau í samræmi við sett lög? • Fullnægja sett lög, sem heimila setningu stjvf., áskilnaði STS um að málefni skuli skipað með lögum?

10. Stjvf. og stjórnarskráin Að fullnægðum hvaða skilyrðum geta stjórnvöld (eða aðrir) sett réttarreglur

11. Kostir og gallar við framsal löggjafvarvalds • Lagasetningarreglugerðir og lagaframkvæmdareglugerðir • Rök lagasetningarreglugerða • Lög verða stutt • Auðveldara að breyta gildandi reglum • Nauðsynleg sérfræðikunnátta til staðar hjá stjórnvöldum • Rök gegn lagasetningarreglugerðum • Alþingi á að setja þegnunum lög, ekki stjórnvöld (lýðræði, greining valdsins) • Reglugerðir eru óstöðugar • Löggjafinn getur sjálfur aflað sérfræðikunnáttu

12. Hvenær er heimilt að setja stjórnvaldsfyrirmæli? • Samkvæmt 2. gr. STS fer Alþingi og forseti með lagasetningarvald - ekki stjórnvöld • Þrátt fyrir 2. gr. STS er almennt talið að stjórnvöld geti sett almennar reglur að ákveðnum skilyrðum fullnægðum • Í undantekningatilv. án lagaheimildar • Að öðru leyti með stoð í settum lögum • Löggjafinn felur þá stjórnvöldum að setja reglur að meira eða minna leyti  Framsal lagasetn.valds

13. Heimildir til setningar stjórnvaldsfyrirmæla • Óskráðar heimildir (venja, eðli máls) fullnægjandi heimild • Heimilt að kveða á um innri málefni stjórnsýslunnar án settrar lagaheimildar • Geta reglur þjóðaréttar verið fullnægjandi heimild? - dómur Hæstaréttar 21. apríl 1999 í máli nr. 4031998 • Ef kveða á um réttindi eða skyldur þegnanna á þurfa stjórnvaldsfyrirmæli almennt að styðjast við heimild í settum lögum • Þessi heimild löggjafans takmarkast hins vegar af STS  löggjafinn getur ekki framselt stjórnvöldum vald sitt takmarkalaust

14. Takmörk við framsali • 2. gr. STS takmarkar almennt hversu langt má ganga í framsali lagasetningarvalds  Alþingi og forseti eiga að fara með lagasetningarvaldið • Ýmis ákvæði STS sem áskilja lög • Fela í sér frekari takmörkun á því hversu langt má ganga

15. Ákvæði STS, sem takmarka áskilja lög • 40. gr. sbr. 77. gr. STS - skattamál • 66. gr. - réttindi útlendinga • 67. gr. - handtaka • 69. gr. - refsingar • 72. gr. - eignarréttindi • 74. gr. - tjáningarfrelsið • 75. gr.- atvinnufrelsið • 78. gr. - sveitarfélög

16. Framsal skattlagningarvalds • Dómaframkvæmd fyrir stjórnarskipunarlög nr. 97/1995  H 1985:1544 (kjarnfóðurgjald)  H 1986:462 (þungaskattur)  H 1986:1361 (búnaðarmálasjóðsgjald)  H 1987:1018 (gengismunur) • Dómaframkvæmd eftir stjórnarskipunarlög nr. 97/1995  Dómur Hæstaréttar í máli nr. 64/1999 frá 21. október 1999: Framleiðsluráð landbúnaðarins gegn Báru Siguróladóttur og gagnsök (búnaðarmálasjóðsgjald II)

17. Dómur Hæstaréttar í máli nr. 64/1999 Af orðalagi framangreinds ákvæðis stjórnarskrárinnar [77. gr.], eins og það varð með 15. gr. stjórnarskipunarlaga nr. 97/1995 og með vísun til áðurgreindra ummæla í greinargerð með því ákvæði, verður ráðið að ætlun stjórnarskrárgjafans hafi verið sú að banna með því fortakslaust, að almenni löggjafinn heimili stjórnvöldum að ákveða hvort leggja skuli á skatt, breyta honum eða afnema. Úrlausnir dómstóla fyrir þessa stjórnarskrárbreytingu verða af þessum sökum ekki taldar hafa nema takmörkuð áhrif við skýringu á lögmæti skattlagningarheimilda eftir breytinguna.

18. Skerðingar á eigna- og atvinnuréttindum • Eldri dómafrakvæmd - sjá t.d. H 1984:1126 (afturköllun leigubílaleyfis) • H 1996:2956 (Samherji) • Dómur Hæstaréttar 6. apríl 2000 í máli nr. 12/2000: Ákæruvaldið gegn Svavari Guðnasyni o.fl. (Vatneyrarmál) • Dómur Hæstaréttar 13. apríl 2000 í máli nr. 15/2000: Stjörnugrís hf. gegn íslenska ríkinu (Stjörnugrís)

19. Dómur Hæstaréttar í máli nr. 15/2000 Í 72. gr. stjórnarskrár lýðveldisins Íslands nr. 33/1944 er kveðið á um friðhelgi eignarréttar og í 75. gr. hennar um atvinnufrelsi, sbr. 10. gr. og 13. gr. stjórnarskipunarlaga nr. 97/1995. Má hvorugt skerða nema með lagaboði að því tilskildu, að almenningsþörf krefji. Þessi fyrirmæli stjórnarskrárinnar verða ekki túlkuð öðruvísi en svo, að hinum almenna löggjafa sé óheimilt að fela framkvæmdarvaldshöfum óhefta ákvörðun um þessi efni. Löggjöfin verður að mæla fyrir um meginreglur, þar sem fram komi takmörk og umfang þeirrar réttindaskerðingar, sem talin er nauðsynleg. Á þetta einnig við um ráðstafanir til að laga íslenskan rétt að skuldbindingum Íslands samkvæmt EES-samningnum. Í samræmi við stjórnskipun landsins er það á valdi löggjafans en ekki framkvæmdarvaldsins að ákveða, hvernig heimild íslenska ríkisins í 2. mgr. 4. gr. tilskipunar nr. 85/337/EBE verði nýtt.

20. Til hverra má framselja vald? • Lagasetningarvald framselt ráðherrum • Lagasetningarvald framselt öðrum en stjórnvöldum  H 1985:1544 (kjarnfóður) • Ath. 2. mgr. 78. gr. STS að því er varðar sveitarfélög

21. Niðurstaða um framsal valds • Þegar STS áskilur lög verður að mæla fyrir í settum lögum um þær meginreglur, þar sem fram koma takmörk og umfang þeirrar réttindaskerðingar, sem talin er nauðsynleg  löggjafinn verður sjálfur að taka afstöðu til skerðingarinnar • Þegar er um er að ræða framsal skattlagningarvalds virðist óheimilt að fela stjórnvaldi mat á skattprósentu, hvort endurgreiða á skatt eða fella hann niður  kveða þarf ítarlega á um skattlagningu í settum lögum, m.a. skatthlutfall • Almennt er óheimilt að framselja lagasetningarvald annarra en stjórnvalda

22. Lögmætisreglan og stjvf. Eru stjvf. í samræmi við lög? Eiga stjvf. sér næga lagastoð?

23. Réttarheimildarleg staða stjfv. • Stjórnvaldsfyrirmæli eru réttlægri réttarheimild en allar reglur, sem handhafar löggjafarvalds setja  Lögum verður ekki breytt með stjórnvaldsfyrirmælum  Ef stjórnvaldsfyrirmæli eru andstæð lögum víkja þau

24. Álitamál um réttarh. stöðu í frkv. • Ákvæði í stjvf. eru talin andstæð þeim lögum sem þau eru reist á • Skýra verður lögin og stjvf. og komast að niðurstöðu um hvort ósamræmi er á milli • Sjá dóma í kafla 3.5.4. hjá S.L. • Líkist því þegar stjvf. skortir lagastoð, sbr. síðar • Ákvæði í stjvf. eru andstæð öðrum lögum • Skýra verður viðk. lög og heimildarlög stjvf.  H 1954:439 (forsetaúrskurður)

25. Stjvf. og aðrar réttarheimildir • Ef stjvf. hafa næga lagastoð þoka þau fordæmum og réttarvenjum • Er hægt að breyta dómvenjubundnum skýringum á ákvæðum laga með reglugerð?  Til hliðsjónar dómur Hæstaréttar í máli nr. 143/1999 18. Júní 1999: Ákæruvaldið gegn Kjartani Arnald Hlöðverssyni (sératkvæði)

26. Stjórnvaldsfyrirmæli skortir lagastoð • Skýra þarf reglugerðarheimild með hliðsjón af almennum lögskýringarsjónarmiðum • Sbr. tilgangur laga, greinargerðir og skýringar til samræmis við STS, þjóðarétt og fordæmi • Reglugerð þarf að hafa nægilega stoð samkvæmt lögunum þannig skýrðum

27. Skýring lagaheimildar til samræmis við stjórnarskrá • Má setja íþyngjandi reglur án skýrrar lagaheimildar?  H 1988:1532 (leigubílstjóri) - lagaheimild skýrð með hliðsjón af 69. gr. (nú 75. gr.) STS - lagaheimild skorti til að ákveða skylduaðild að stéttarfélagi með reglugerð  H 1996:3002 (fullvirðisréttur í mjólk) - fullvirðisréttur í mjólk varð ekki felldur niður nema með heimild í settum lögum

28. Önnur álitamál varðandi stjvf.

29. Annmarkar á setningu stjórnvaldsfyrirmæla • Rangur stjórnvaldshafi setur reglur • Málsmeðferð er brotin við setningu reglna  1966:1038 (heimtaugagjald)

30. Afdrif stjórnvaldsfyrirmæla við lagabreytingar • Meta þarf í hverju og einu tilviki hvort lagaheimild sé enn til staðar • Lagaheimild brestur  H 1984:775 (handtaka á Keflavíkurflugvelli) • Lagaheimild heldur  H 1975:601 (hundahald)  H 1965:376 (flugstjóri)

31. Stjórnvaldsfyrirmæli sem refsiheimild • H 1986:1723 (okur) • H 1989:488 (möskvastærð)