Religie en depressie bij ouderen - de wereld achter bestaansvragen, strijd en hoop

1. Religie en depressie bij ouderen - de wereld achter bestaansvragen, strijd en hoop Mirjam van Hees 7 september 2011

2. Introductie • Introductie • Begripsbepaling (stromingen) • Casus • Dimensies van religie • Rode draad: proefschrift Braam • Conclusies • Klinische relevantie • Discussie

3. A Introductie • Verband tussen (christelijke) religiositeit en depressie bij ouderen; stage • (niet deze depressie, ook al kunnen vele ouderen het zich nog wel herinneren)

4. A Introductie - stellingen • Stellingen: • Ik vraag altijd aan mijn patiënten of ze ergens in geloven (ja/nee/soms) • Religie hoort niet thuis in de spreekkamer van de psychiater (eens/oneens) • Kerkbezoek beschermt tegen depressie (juist/onjuist) • Dat er veel onderzoek is gedaan naar het christelijk geloof en depressie, wijst erop dat andere godsdiensten geen samenhang met depressie kennen • Patiënten uit orthodox-gereformeerde kerken zijn vaker/ernstiger depressief dan kerkverlaters.

5. B Begripsbepaling • Religie: draait om de relatie tussen het aardse bestaan en de hogere, transcedente werkelijkheid • Spiritualiteit is minder aan een geloofsgemeenschap gebonden dan religiositeit. • Onderscheid lijkt weinig relevant in onderzoek • Bijbelse definitie: ‘geloof is een vaste grond van de dingen die men hoopt, en een bewijs van zaken die men niet ziet’

6. B Functie van geloven • Bij een gemeenschap horen • Hogere ‘macht’ aanbidden => Externe bron van kracht, steun • Identiteit, levensdoel • Verklaringsmodel; zingeving • Per godsdienst en denominatie accentverschillen

7. B ‘Deugden’ • In alle grote wereldreligies komen dankbaarheid, vergeving en nederigheid als deugden voor • Dankbaarheid: voor onverdiende giften (leven, genade) => bidden, ‘worship’ • Vergeving: -vragen / -geven; meer onderzoek in relatie tot psychologie / persoonlijkheid dan in relatie tot psyche en religie • Nederigheid: realistische inschatting van eigen (on)mogelijkheden (vs trots) • Vnl beschouwende literatuur

8. B Hoe zat het ook alweer..? Rooms-Katholieken verliezen vanaf 1517 leden aan de Reformatie, waarna het Protestantisme ontstaat.

9. B Hoe zat het ook alweer..?

11. C Casus mw R 82 jr • Opname ivm depressiebeeld (eerst ernstig, kort na opname gedeeltelijk in remissie, HamD 16 =>11, MMSE 22 => 27) • Recent polymyalgiarheumatica vastgesteld wvprednisolon • Fam: pte is al 30 jaar in deze mate somber; relatieproblemen, echtgenoot hardhorend • Baat bij structuur, moeite met veranderingen (persoonlijkheid?) • DSM: enige somberheid en soms anhedonie, geen vitale / psychotische kenmerken, wel piekeren, o.a. onzekerheid over zieleheil.

12. D Dimensies van religie • 1 cognitieve dimensie – religieuze overtuiging, => kerkelijke gezindte • 2 gedragsmatige dimensie – rituelen => kerkbezoek, bidden • 3 affectieve dimensie – gevoelsmatige en intuïtieve betekenis van geloof +/- • 4 motivationele dimensie – relevantie van geloof voor persoonlijk leven Per geloof en geloofsrichting accentverschillen.

13. E ‘Religiositeit en depressie bij ouderen’, A. W. Braam, 2003 • Vier onderzoeksvragen: • Hangen religiositeit en depressie samen? • Heeft religie invloed op het beloop van depressie? • Zijn er verklarende factoren voor dergelijke relaties aan te wijzen? • Zijn religiositeit en spiritualiteit copingstrategieën?

14. E Methode • Literatuuroverzicht Medline 1997 – 2002 • religion/religious, religiosity/spirituality gecombineerd met aging/elderly/old/late-life, depressive/depression/mentalhealth. • Alleen empirische studies

15. E 1) religiositeit en depressie? Invloed kerkelijke gezindte: • Verschillen in voorkomen van depressie tussen kerkelijke gezindtes zijn beperkt • NL ouderen: depressie komt meer voor onder niet-gelovigen (mnkerkverlaters) dan onder kerkelijken • Echter ook hogere depressieprevalenties bij strengorthodoxe kerkgenootschappen • In Amerikaans ondezoek: meer depressie onder joodse populatie

16. E 1) religiositeit en depressie? Invloed religieus gedrag in persoonlijk leven: • Bidden: soms meer en soms minder depressie; soms geen samenhang. E.e.a. lijkt te maken te hebben met het beloop van stresserende gebeurtenissen in leven (bij lifeevent veel depressie en veel bidden, na een jaar juist minder depressie) • Kerkbezoek lijkt te beschermen

17. E 1) religiositeit en depressie? • Invloed Godsbeeld: • Cross-sectioneelpilotonderzoek onder ouderen met / zonder depressie, naar relatie met schuldgevoelens: • Geen depressie: schuldgevoelens parallel aan perceptie van God als steunend • Depressie: schuldgevoelens parallel aan perceptie van God als straffend, heersend

18. E 1) religiositeit en depressie? • Invloed van religieuze affect / spiritualiteit op depressie: • Meestal gaan positieve religieuze gevoelens gepaard met minder depressie, maar niet altijd

19. E 2) invloed op beloop depressie? • Slechts enkele longitudinale studies • Kerkbezoek, kerkelijke denominatie: enige invloed aangetoond op incidentie / remissie van de depressie • Als belang van geloof zeer hoog of laag is, juist minder remissie van depressie • Bij gemiddeld belang van geloof, meer kans op remissie van depressie

20. E 2) invloed op beloop depressie? • Studie Kasen et al: longitudinale studie naar invloed van religie op veerkracht bij hoog risico op depressieve stoornis • Ptn met en zonder depressieve ouder • 10 en 20 jaar follow up • Resultaten: • Kerkbezoek: lagere kans depressie (43%) en psychiatrische stoornissen (53%) • Vooral sterk effect bij ouder met depressie én zelf negatieve lifeevents (tot 76%)

21. E 3) verklaring voor relatie? • Verklarende factoren voor samenhang religiositeit en depressie: • Gemeenschappelijke factoren (beïnvloeden beide) • Gezondheid, leefstijl • Persoonlijkheidsfactoren • Sociale integratie • Mediatoren (beïnvloeden optreden depressie) • Emoties, cognities • Beïnvloeding stresssysteem, steun, sociale interactie

22. E 3) verklaring voor relatie? • Factor van lichamelijke gezondheid op samenhang van religiositeit en depressie is niet eenduidig • Persoonlijkheid: Bepaalde clusters lijken samen te hangen met straffend / afwijzend Godsbeeld

23. E 4) is religiositeit coping? • ‘Religious coping’ is het aanwenden van religiositeit om zich aan te passen aan veranderde /stressvolle omstandigheden • ‘a search for significance, related to the sacred, in times of stress’ • Positieve copingitems: enigszins minder depressiviteit • Negatieve copingitems: sterke samenhang met meer depressiviteit

24. E 4) is religiositeit coping? • Artikel Braam 2010: pos en neg copingstrategieën bij etnische groepen in NL (uitkomst: verlaten voelen door God is gemene deler en onafh van geloof) • Aanpassingsproces van coping op de lifeevents

25. F Conclusies • Religiositeit bij ouderen is soms kwetsbaarheid die bijdraagt aan depressie, vaker gunstige bijdrage aan aanpassingsprocessen • (1) In cross-sectioneel onderzoek hangt kerkbezoek consistent samen met minder depressie; • (2) Negatieve religieuze emoties en negatieve religieuze coping-stijlen hangen samen met meer depressie; • (3) de religieuze motivatie hangt tamelijk sterk samen met het herstel van depressie; • (4) Verklarende factoren zoals sociale integratie, mastery en lichamelijke gezondheid vinden weinig ondersteuning.

26. G Klinische relevantie? • Doelstellingen: • Gaat het om een risicogroep? (NL: kerkverlaters of leden van zeer orthodox-christelijke kerken) • Zijn er maladaptieve copingstijlen werkzaam? (strafgedachtes, religieuze desillusies, verlatenheid en onvrede) • Is er sprake van een onbenut copingrepertoire? Waar put patiënt hoop uit? • Openingsvraag: belang van geloof voor patiënt (niet eerst normatief, naar kerkbezoek ed vragen)

27. H Discussie • Stellingen: • Ik vraag altijd aan mijn patiënten of ze ergens in geloven (ja/nee/soms) • Religie hoort niet thuis in de spreekkamer van de psychiater (eens/oneens) • Kerkbezoek beschermt tegen depressie (juist/onjuist) • Dat er veel onderzoek is gedaan naar het christelijk geloof en depressie, wijst erop dat andere godsdiensten geen samenhang met depressie kennen • Patiënten uit orthodox-gereformeerde kerken zijn vaker/ernstiger depressief dan kerkverlaters.

29. Literatuur • Dank aan Dr. P. Naarding en Dr. G. Glas voor coaching en advies. • Braam, A.W. et al, Religious coping and depression in multicultural Amsterdam: a comparisonbetweennative Dutch citizens and Turkish, Moroccan and Surinamese/Antilleanmigrants, J Affect Disord. 2010 Sep;125(1-3):269-78. Epub 2010 Mar 24. • Braam A.W. Religiositeit en depressiebijouderen; eenoverzicht van recent empirischonderzoek, [tijdschrift voor psychiatrie 45 (2003) 8, 495-505] • Braam A.W. et al, Religion and depression in later life, Current Opinion in Psychiatry,Volume 12(4), July 1999, pp 471-475 • Braam A.W. Prayer and depressive symptoms in a period of secularization: patterns among older adults in the Netherlands, Am J Geriatr Psychiatry. 2007 Apr;15(4):273-81. • Braam, A.W., Noort, A., Schaap-Jonker, J., Deeg, D.J.H. (2010). Godsbeeld en depressie bij ouderen in Sassenheim: een detailverkenning naar schuldgevoelens. Psyche & Geloof, 21, 4, 263-274. • Braam, A.W., Schaap-Jonker, J., Mooi, B., de Ritter, D., Beekman, A.T.F., Deeg, D.J.H. (2008). God image and mood in old age: Results from a community-based pilot study in the Netherlands. Mental Health, Religion & Culture, 11, 2, 221-237 • Emmons R.A., Paloutzian R.F., The Psychology of religion, Annu. Rev. Psychol. 2003. 54:377–402 • Kasen et al, Religiosity and resilience in persons at high risk for major depression, PsycholMed. 2011 Aug 17:1-11. [Epubahead of print] • Krause N., Valuing the Life Experience of Old Adults and Change in Depressive Symptoms: Exploring an Overlooked Benefit of Involvement in Religion, J Aging Health. 2011 Jul 1. [Epub ahead of print] • http://www.emaxhealth.com/1275/25/33628/suicide-and-depression-among-elderly-rise.html •  http://nl.wikipedia.org/wiki/Bevindelijk_gereformeerden • http://nl.wikipedia.org/wiki/Godsdiensten_in_Nederland