UGRO Ž ENOST I FAKTORI UGRO Ž AVANJA BIODIVER ZITETA

1. UGROŽENOST I FAKTORI UGROŽAVANJA BIODIVERZITETA - Globalni, regionalni i lokalni nivo -

2. Šta je biodiverzitet ? • Biodiverzitet ili biološki diverzitet označava ukupnu raznovrsnost živog sveta planete Zemlje • Biološki diverzitet obuhvata sve različitosti i promenljivosti oblika, pojava i procesa živih organizama i biosfere u celini, koji se ispoljavaju na svim nivoima organizacije bioloških i ekoloških sistema (od atoma i molekula do ekosistema i biosfere u celini) • Stoga se pod pojmom biodiverziteta podrazumeva: • - genetička varijabilnost (variranje gena) individua u okviru bilo koje vrste (genetički diverzitet) • - raznolikost i specifičnost svih pojedinačnih organskih vrsta (specijski diverzitet) • - raznovrsnost ekosistema (ekosistemski diverzitet) kojima različiti organizmi pripadaju

3. Genetički diverzitet Genetički diverzitet podrazumeva ukupan broj i raznovrsnost gena, odnosno genetičkih informacija realizovanih u pojedinačnim vrstama svih tipova organizama na Zemlji (mikroorganizama, gljiva, životinja i biljaka) Svaka organska vrsta poseduje specifičnu kombinaciju gena koja je jedinstvena i neponovljiva, nastala tokom dugog procesa evolucije Ekspresija bilo kog genotipa je individualni fenotip, odnosno neposredno prepoznatljiv morfološko-funkcionalni oblik pojedinačnih organskih vrsta

4. Specijski diverzitet • Specijski diverzitet obuhvata ukupnu raznovrsnost svih organskih vrsta na Zemlji, od nastanka života na planeti. • Do danas je na Zemlji opisano oko • 1,7 miliona vrsta • - insekti predstavljaju skoro polovinu opisanih vrsta

5. Biodiverzitet na Zemlji nije u potpunosti opisan • Pretpostavlja se da na svetu živi između 10 i 30 milona vrsta biljaka, životinja i mikroorganizama • - Neke grupe organizama, kao što su kičmenjaci, posebno sisari i ptice, zatim vaskularne biljke, su dobro poznate, pa se pretpostavlja da su opisane skoro sve ili, bar, veći deo postojećih vrsta na Zemlji (pre svega, sisara i ptica) • - Ostale grupe organizama, kao što su beskičmenjaci iz različitih klasa (mekušci, crvi, insekti, itd.), niže gljive, alge, bakterije, samo su delimično otkrivene i upoznate

6. Ekosistemski diverzitet Ekosistemski diverzitet označava ukupnu raznovrsnost staništa i biocenoza, kao i ekoloških procesa u biosferi.

7. Uništavanje prirodnih ekosistema • Čovek, kao i svako drugo živo biće na Zemlji, ima dve osnovne potrebe zbog kojih ulazi u “sukob” sa drugim vrstama, a to su: • Potreba za resursima • Hrana, voda, gorivo, građevinski materijal, .... • Potreba za prostorom • Svetska populacija ljudi suviše brzo raste, što je praćeno stalnom potrebom za novim površinama za poljoprivredu, naselja, .... • Drugim rečima, navedene čovekove potrebe, prvenstveno potreba za resursima, pretstavljaju osnovni uzrok za uništavanje prirodnih ekosistema

8. Trenutno stanje ugroženosti vrsta u svetu Svakim danom vrste iščezavaju sve većom brzinom Smatra se da u svetu svakog sata nestaju tri vrste Međutim, postoje i pesimističnije procene, po kojima u zoni tropskih kišnih šuma svakog dana iščezne i do 100 različitih vrsta U svakom slučaju, najveći broj naučnika se slaže sa procenama međunaronih organizacija da će do kraja XXI veka, ukoliko se ništa ne preduzme, sa Zemlje nestati2/3 svih vrsta biljaka i životinja

9. Trenutno stanje ugroženosti vrsta u svetu • Prema zvaničnim procenama Međunarodne unije za zaštitu prirode (IUCN), oko 60.000 vrsta biljaka je već ugroženo, ili će nestati u narednih nekoliko decenija, ukoliko se istim tempom nastavi sa ugrožavanjem životne sredine • IUCN, odnosno Međunarodna unija za zaštitu prirode, je organizacija koja objedinjava preko 900 vladinih i nevladinih članica iz 137 zemalja, u cilju pružanja pomoći društvima širom sveta u zaštiti prirode i obezbeđivanju održivog iravnomernog korišćenja prirodnih resursa • Ako se ima u vidu da na Zemlji živi 270 000 vrsta biljaka, proizilazi da se u opasnosti nalazi čak četvrtina svetske flore

10. Iščezle vrste (EX – Extinct) • Pored toga, samo za poslednjih 400 godina iščezlo je više od 600 vrsta životinja, i to: • - 86vrsta sisara • - 104 vrste ptica • - 20vrsta gmizavaca • - 5 vrsta vodozemaca • - 80 vrsta riba • - 72vrste insekata • - 206 vrsta puževa, itd. • Ovome treba dodati između 400 i 900 vrsta biljaka koje su takođe iščezle tokom navedenog perioda

11. Vrste iščezle u divljini (EW - Extinct in The Wild) • Iz prirodnih staništa nestao je i određeni broj vrsta čiji se malobrojni primerci ili populacije još uvek održavaju izvan prirode, tj. u zoološkim vrtovima ili veštačkim pribežištima, i to: • 3vrste sisara • 4 vrste ptica • 1 vrsta gmizavaca • 11 vrsta riba • 9 vrsta mekušaca Mustela nigripes Gazella saudiya

12. Krajnje ugrožene vrste (CR- Critically Endangered) Gorilla gorilla • Osim iščezlih i iščezlih iz prirode, postoji i veliki broj vrsta koje su u različitom stepenu ugrožene. Utvrđeno je da se na ivici opstanka nalazi: • - 173 vrste sisara • - 170 vrste ptica • - 210 vrsta gmizavaca • - 160 vrsta vodozemaca • 6500 vrsta vaskularnih biljaka Gymnogyps californianus

13. Osnovni faktori narušavanja biodiverziteta su definisani akronimom HIPPO, koji je izveden od početnih slova sledećih reči (prema Brennan, Withgott, 2005): H=Habitat alteration (Izmene/Promene staništa) I=Invasive species (Invazivne, alohtone vrste) P=Pollution (Zagađivanje) P=Population growth (Populacioni rast Homo sapiens-a) O = Overexploitation (Preterana eksploatacija)

14. FAKTORI UGROŽAVANJA BIODIVERZITETA Sve promene koje dovode do smanjenja biološke raznovrsnosti, a koje su do danas evidentirane u Svetu, izražene su, u većoj ili manjoj meri, i na ovim našim prostorima Negativno delovanje se sve više pojačava i ubrzava, čak i u okviru zaštićenih objekata prirode Čitav Mediteran, Balkansko poluostrvo i Panonska nizija nalazili su se pod vekovnim uticajem čoveka koji je svojim delatnostima izmenio prirodne ekosisteme u toj meri da su se danas na malom delu teritorije (oko 10% ukupne površine), zadržali koliko toliko očuvani klimaksni ekosistemi. Ostale površine pod prirodnim ekosistemima predstavljaju različite progradaciono - degradacione serije klimatogenih ekosistema, dok se najveći deo površina nalazi pod veštačkim(poluautonomnim i neautonomnim) ekosistemima.

15. Antropogeni faktori i privredne delatnosti koje ugrožavaju biološki i predeoni diverzitet mogu se u najkraćim crtama klasifikovati i predstaviti na sledeći način

16. Totalne i selektivne seče šuma Čovek je do danas uništio više od polovine ukupnog šumskog fonda na Zemlji;svakoga minuta strada 100 jutara (=57 ha) šuma; ekosistemi mediteranskih tvrdolisnih večnozelenih šuma više ne postoje; listopadne šume umerene zone uglavnom su uništene ili degradovane;šibljaci, šikare i šume panjače dominiraju na izvornim šumskim staništima • Svake godine iseče se 17 miliona hektara tropske kišne šume (= oko 2% preostalih tropskih šuma)

17. Poljoprivreda - ekstenzivnog i ekspanzivnog tipa = Uništavanje stepa Najveće stepe bilesuu Aziji, zatim prerije u Severnoj Americi i pampasi u Južnoj Americi S obzirom da je zemljište na kom su se razvijale stepe najplodnije na svetu (černozem), žitnice koje su zamenile prirodne stepe danas hrane najveći deo čovečanstva

18. Ekstenzivna ispaša Dovodi do negativne antropo-zoogene selekcije travnih ekosistema koji se tom prilikom suštinski menjaju u pogledu florističko-faunističkog sastava. Negativnu selekciju flore pašnjaka pratiprekomerna nitrifikacija i nabijanje zemljišta, što su dodatni efekti koji ubrzavaju proces osiromašenja florističkog i faunističkog sastava pašnjačkih ekosistema Krajnji rezultat ovih procesa su u potpunosti osiromašeni pašnjaci sa malom produktivnošću i malom ekonomskom vrednošću

19. Paljenje primarne vegetacije Paljenje primarne vegetacijedovodi, za duže vreme, a neki put trajno, do suštinskih promena prirodnih klimaksnih ekosistema. U planinskim područjima i dalje postoji praksa da se paljenjem i krčenjem šume i žbunaste vegetacije povećavaju pašnjaci. Paljenjem stepske vegetacije, koje kod nas ima dugu tradiciju, održavaju se površine pod pašnjacima i sprečava obnova prirodne livado-stepe ili šumo-stepe.

20. Uništavanje vlažnih staništa Vlažna područja su među najugroženijim u svetu zbog neadekvatne melioracije zemljišta, zagađivanja, kao i prekomerne eksploatacije vrsta koje ih naseljavaju

21. Isušivanje močvara i bara Isušivanje močvara i bara uključujući melioracije i irigacije u cilju pretvaranja ovih staništa u poljoprivredne kulture,dugo je bio jedan od najrasprostranjenijih oblika uništavanja prirodnih i visokoproduktivnih ekosistema sa velikim biološkim diverzitetom Skoro su potpuno nestali nekadašnji barski ekosistemi duž Velike i Južne Morave, desne obale Save, donjeg toka Drine, nekada čuveno Negotinsko blato i mnoga druga bogata vodena staništa. Vlažna staništa obuhvataju bare, močvare, ritove, ušča velikih reka, vlažne livade, tresave

22. Ugrožavanje ekosistema planinskih tresava Ekosistemi planinskih tresava su jedan od najznačajnijih refugijuma borealnih relikata i izuzetno fragilni ekosistemi na području Srbije, kao i Balkanskog poluostrva. Vegetacija planinskih tresava ugrožava se, pre svega, eksploatacijom treseta, razvojem planinskog turizma, melioracijom i irigacijom, kao i procesima nitrifikacije, odnosno eutrofizacije usled zagađivanja organskim otpadom Plutajuće tresetno ostrvo na Vlasinskom jezeru

23. Uništavanje ekosistema kontinentalnih slatina ‘’Slano Kopovo’’ u Vojvodini Ekosistemi kontinentalnih (pre svega vojvođanskih, odnosno panonskih) slatina dovedeni su, u današnjem trenutku, do granice iščezavanja Prostorno ograničena slatinska staništa nalaze se pod sve većim udarom meliorativnih zahvata, prekomerne ispaše i izgradnje ribnjaka ili saobraćajnica

24. Izgradnja veštačkih akumulacija u kanjonima i klisurama Dovodi do potpunog uništavanjapopulacija vrsta i ekosistema u zonama potapanja. Poseban gubitak diverziteta izazvan potapanjem, je nestanak ili krajnja fragmentacija reliktnih ekosistema kao što je slučaj sa sastojinama pančićeve omorike u kanjonu Drine Kanjonske doline u našoj zemlji su najznačajniji refugijumi tercijarne šumske flore i vegetacije. Njihovim uništavanjem nestaju najznačajniji centri genetičkog, specijskog i ekosistemskog diverziteta naše zemlje, Balkanskog poluostrva i Evrope

25. Urbanizacija i izgradnja infrastrukture Neposredno se uništavaju prirodni ekosistemi u okolini velikih gradova i oko saobraćajne infrastrukture. Saobraćajnice presecaju prirodne ekosistemesprečavajući komunikaciju cenobionata, a vrlo često se nalazena osnovnim koridorima lokalnih migracija i unutar areala aktivnosti populacija pojedinačnih vrsta izazivajući njihovo masovno uništavanje.

26. Rudarstvo - površinski kopovii jalovišta Kada je reč o površinskim kopovima uglja kao i o podzemnim rudnicimaglavni problem predstavljaju deponije jalovine i pepelišta. Ona se obično formiraju na obradivom zemljištu i ugrožavaju direktno ili indirektno izvorni diverzitet čitavog područja.

27. Rudarstvo – kamenolomi Kamenolomi se po pravilu nalaze u klisurama koje su centri biodiverziteta i predstavljaju ekskluzivna staništa reliktnih i endemičnih vrsta, kao i reliktnih polidominantnih ekosistema.

28. Turizam ekspanzivnog tipa – visokoplaninski regioni Prosperitet ove ljudske delatnosti i privrede u direktnoj je vezi, ili bi trebalo tako da bude, sa očuvanom prirodom, ekosistemima i predelima. Na žalost, u mnogim slučajevima ova ljudska delatnost, ne samo kod nas, pokazala je i svoje loše strane. NP “Kopaonik’’ !?

29. Turizam ekspanzivnog tipa – primorje Masovni i intenzivni razvoj turizma u svim delovima sveta Uništavanje fragilnih ekosistema morskih obala

30. Prekomerna eksploatacija Pod uslovom da se obavlja tajno, nekontrolisano, masovno i neselektivno, lov i ribolov mogu predstavljati jedan od značajnijih negativnih antropogenih uticaja na živi svet, pre svega na vrste koje ne spadaju u kategoriju "lovne i ribolovne divljači". Za ljude je karakteristična duga istorija prekomerne eksploatacije prirodnih - bioloških resursa Doseljavanje ljudi u Severnu Ameriku pre 12.000 godina dovelo je do brzog izumiranja 56 vrsta krupnih sisara, uključujući megaterijuma (praistorijski lenjivac), kamile, sabljastog tigra, lava, slonova i dr.

31. Megaterijum i sabljasti tigar - primeri

32. Prekomerna eksploatacija - primeri Na osnovu skorašnjih analiza, ustanovljeno je da je manje od 1.000 Maora koji su naselili Novi Zeland do istrebljenja izlovilo 11 vrsta moa, krupnih ptica neletačica

33. Slučaj ptice dodo Pticu dodo (Raphus cucullatus) istrebili su sa ostrva Mauricijus portugalski moreplovci tokom XVII veka

34. Prekomerna eksploatacija -nedozvoljeni ribolov Ilegalni ribolov, naročito onaj pomoću eksploziva, otrova i nestandardnog ribolovnog materijala uključujući mreže nedozvoljenih dimenzija, najznažajniji je faktor koji ugrožava marinski biodiverzitet i akvatični živi svet u mnogim slivovima, tako da se po efektima približava zagađenju i izgradnji brana i nasipa.

35. Trgovina divljim vrstama • U svetu se svake godine ulovi na hiljade živih divljih životinja • Najčešće se love krupni papagaji, egzotične ptice, zmije, gušteri, kornjače, krupne mačke i majmuni • Ove životinje se najčešće prodaju kao kućni ljubimci, tako da preostali deo svog života provode u zatočeništvu • Mnogi zakoni i propisi regulišu koje se vrste biljaka i životinja smeju prodavati i na koje načine se mogu transportovati

36. Nedozvoljena trgovina divljim biljnimvrstama Kolekcionarstvo živim ili mrtvim biljnim i životinsjkim materijalom predstavlja jednu od vrlo negativnih delatnosti globalnih razmera. Veliki broj biljaka i životinja skuplja se i izlovljava za ove svrhe, a u njihov promet u svetu uključena su velika materijalna sredstva. Prve na udaru nalaze se retke, ugrožene i ranjive vrste flore i faune, čiji se opstanak direktno dovodi u pitanje Gentiana lutea – lincura

37. Nedozvoljena trgovina divljim životinjskim vrstama Posebnu opasnost predstavlja kolekcionarstvo za privatne zbirke, pri čemu su u fokusu interesovanja pre svega atraktivne vrste insekata, kao i stenoendemični reliktni oblici, a takođe i mnogi predstavnici herpetofaune i batrahofaune Ovo kolekcionarstvo se u određenim slučajevima graniči sa filatelijom Primeri za to iz naše zemlje su leptiri Parnassius apollo, Zerinthia polyxena, Papilio alexanor, kao i endemične vrste trčuljaka. Parnassius apollo

38. Unošenje stranih vrsta Alohtone (strane) vrste biljaka i životinja su namerno ili slučajno introdukovane (unete) vrste čiji istorijski razvoj nije vezan za teritoriju na koju su unesene (za razliku od autohtonih, odnosno domaćih vrsta) Carassius carassius– zlatni karaš (autohtona vrsta) Unošenje stranih vrsta flore i faune jedan je od važnih negativnih procesa koji dovode do smanjenja biodiverziteta. Ove promene imaju i globalne razmere, pa im se posvećuje posebna pažnja u svetu Carassius auratus– babuška (alohtona vrsta

39. Introdukcija alohtonih životinjskih vrsta – kalifornijska pastrmka Negativni uticaj introdukovanih vrsta kod nas je naročito ispoljen u vodenim ekosistemima. Određene vrste riba (kalifornijska pastrmka, tostolobik, beli amur, srebrni karaš) koje su unete zbog komercijalnog interesa i prvobitno gajene u određenim tipovima akvakulture (pastrmski ribnjaci, šaranski ribnjaci) "pobegle" su u reke i jezera i izazvale velike promene u sastavu ihtiofaune naših vodenih ekosistema. Rezultat ovih promena je skoro isključiva dominacija introdukovanih riba u nekim vodenim ekosistemima i potiskivanje autohtonih vrsta.

40. Introdukcija alohtonih životinjskih vrsta • Još od vremena prvih seoba, ljudi su sa sobom raznosili različite vrste biljaka i životinja • - Aboridžini su uneli dinga u Australiju • - Polinežani su uneli pacove na Havaje • - Tokom poslednjih 500 godina Evropljani su u Severnu Ameriku uneli veliki broj vrsta

41. Introdukcija alohtonih biljnih vrsta Problemi i posledice introdukcije alohtonih vrsta nisu u ranijem periodu bili predmet ozbiljnije pažnje i istraživanja, međutim, kada su korovske vrste postale ozbiljna pretnja agroekosistemima, ustanovljen je termin biološko zagađivanje Ambrosia artemisiifolia - nativna za Severnu Ameriku Ailanthus altisima – kiselo drvo, poreklom iz Kine

42. Invazije alohtonih biljnih vrsta – Reynoutria japonica Reynoutria japonica na obali Topčiderske reke

43. Zagađivanje vazduha Najčešće ima indirektan ali ne i mali negativni značaj po biodiverzitet prirodnih ekosistema Sušenje šuma

44. Zagađivanje vodotoka Jedan je od najvažnijih uzroka u smanjenju izvorne biološke raznovrsnosti vodenih ekosistema.

45. Zagađivanje i uništavanje zemljišta Na nivou zemljišta se bukvalno “sabiraju” i reflektuju svi prethodno opisani faktori ugrožavanja životne sredine i biodiverziteta (poljoprivreda, šumarstvo, vodoprivreda, rudarstvo, turizam, urbanizacija, zagađivanje vazduha i voda i dr.). Zemljište je za čoveka životno važan ali i ograničeni resurs (proizvodnja hrane). Na zemljištu sve počinje i u zemljištu se sve završava. Bez zemljišta nema kruženja materije i proticanja energije. Bez zemljišta nema života, kao što ni zemljišta ne bi bilo, niti može biti bez živih bića odnosno biodiverziteta.

46. UMESTO ZAKLJUČAKA Kada se posmatraju pojedinačno, svi navedeni oblici ugrožavanja životne sredine imaju velike posledice na promene ukupnih odnosa u biosferi Međutim, kada se njihova negativna dejstva saberu, situacija postaje dramatična, a posledice nesagledive Zbog toga, zaštita životne sredine i biosfere u celini danas predstavlja jednu od najvažnijih aktivnosti savremenog čoveka

47. Konzervaciona ekologija i biodiverzitet – između teorije i prakse !?