...............

1. مبانی نظری و عملی پژوهش در علوم انسانی و اجتماعی 0 0 ............... .............. 0 0 تهیه اسلاید استاد الهام مسلمــی، مـریم نژاد سلیمانی، آتوسـا حاج حسینـی، احسان روانا، عباس رمضانی پور دکتر احمد ورزشکار پاییز 1391

3. امیر المومنین حضرت علی (ع) : جمال العلم نشره زیبایی و زینت علم ، به منتشر کردن و منتقل نمودن آن به دیگران است . ( بحارالانوار ، ج 2 ، ص 80 )

4. قال رسول الله (ص): طَلَبَ العِلمِ أفضَلُ عِندَ اللهِ مِنَ الصَّلاهِ و الصِّیامِ و الحَجِّ و الجَهادِ فی سَبیل اللهِ تعالی آموختن دانش نزد خداوند، برتر از نماز و روزه و حج و جهاد در راه خدای تعالی است (میزان الحکمه، ح 13717)

5. دیبـاچه این مطالب، خلاصه ای از کتاب مبانی نظری و عملی پژوهش در علوم انسانی و علوم اجتماعی دکتر علی دلاور و چاپ اول، 1374، می باشد و از انتشارات رشد، که برای استفاده استادان، محققان و دانشجویان رشته های مختلف علوم رفتاری و اجتماعی و کلیه کسانی که به پژوهش با مطالعه یافته های پژوهشی علاقه مندند، تالیف شده است. امید است که این گونه مطالب راهی برای هرچه علمی تر شدن فعالیت ها از جمله فعالیت های تحقیقاتی و کارهای سازمانی شود.

6. علم چیست؟ کلمه علم معادل واژه Science است که خود از لفظ لاتینScientia به معنای دانستـن یا آگاهــی است. به مجمـوعه فعالیت های منظم و منسجمی است که به کمک آن واقعیتهای جهان خارج در کنار هم نهاده می شوند. نظریه ها ماهیت کلی و منطقی دارند. در حالی که فرضیه ها محدودتر و مشخص ترند و به طور نوعی تا حدی مجردند. اگرچه تخیل در ساختن نظریه ها دخالت دارد، ولی در جمع آوری و تجزیه و تحلیل واقعیت ها دارای هیچ سهمی نیست.

7. علم چیست؟ نظریه ها تقریبا هیچگاه نتیجه فرایندهای کاملا قیاسی نیستند، بلکه بیشتر پیامدهای زنجیره بلندی از فعالیت های تجربی و قیاسی هستند. نظریه پردازی شامل مجموعه فعالیت هایی مرکب از مشاهده، تجربه و قیاس است. همه نظریه ها به مرور زمان دستخوش تغییر و تحول می شوند و هیچ دانشمندی نتوانسته یا نخواهد توانست حقیقت را به تمامی دریابد.

8. علم چیست؟ کیفیت هر طرح تحقیقاتی تا حد زیادی به تصمیم هاو فعالیت هایی بستگی دارد که به جمع آوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات منجـر می شود. اگر مدیر اجرایی طرح، خود را درگیر چنین فعالیت هایی نکند، با خطری جدی مواجه می شود. اساساً، هدف تمام علوم، شناسایی دنیای اطراف آدمی است. در این فعالیت سه جز عمده وجود دارد: توصیف، کشف نظم و صورت بندی نظریه ها و قوانین.

9. علم چیست؟ محقق و دانشمند، ابتدا سعی می کند اشیا یا رویدادهایی را که در جهان اتفاق می افتند، مشاهده و بررسی کند. دوم، سعی می کند نظم و ترتیب و همچنین بی نظمی هایی را که گاهی اوقات در پدیده مورد بررسی وجود دارند، کشف کند. سوم، او سعی می کند نظام کشف شده را صورت بندی کند و آن را تعمیم دهد و سرانجام به قانون و نظریه تبدیل سازد.

10. علم فعالیتی است منطقی اساساً، علم یک کار عقلانی و استدلالی است و تبیین علمی باید با امضاء باشد. علم باید بر دلایل منطقی استوار باشد. در منطق علم، غیرممکن است که پدیده ای دو نتیجه داشته باشد. مثلا وقتی سکه ای به هوا پرتاب می شود و به زمین می افتد، نتیجه آن، هر دو روی سکه نمی تواند باشد. همچنین یک پدید نمی تواند دارای دو نتیجه جدا از هم و متناقض باشد. مثلاً تحصیلات دانشگاهی نمی تواند هم سبب ثروتمند شدن و هم سبب فقیر شدن فرد خاصی شود.

11. دو روش منطقی مشخص و بسیار با اهمیت از دیدگاه تحقیقات علمی منطق قیاسی منطق استقرایی رسیدن از جزء به کل رسیدن از واقعیت به نظریه رسیدن از کل به جزء پیش بینی موارد جزیی بر اساس نظریه

12. در استقراء، شخص از داده های مشاهده شده شـروع می کند سپس آنچه را که مشــاهده کرده است، به کل تعمیم می دهد. این تعمیم، روابط بین پدیده های مشاهده شده را تبیین می کند. در استدلال قیاسـی، شخص از یک قانون عمومـی و کلـی شروع می کند و سپس آن را برای پیش بینی موارد جزیی مورد استفاده قرار می دهد. مثال: فرض اصلی (مقدمه کبری)، همه انسان ها فانی هستند. فرض فرعی (مقدمه صغری)، سقراط (فانی است) انسان است. نتیجه؛ سقراط فانی است.

13. منطق قیاسی، اگرچه که قدیمی است اما در صورتی که از ثبات درونی برخوردار باشد و فرضیه های اولیه درستی داشته باشد، با ارزش است. شیوه مشاهده مستقیم پدیده ها توسط «فرانسیس بیکن» مطرح شد. بیکن دریافت که فرایند «تفکر کل به جزء» مانع کشف حقایق نوین است. بیکن روش نوین منطق استقرایی را به منظور پیشبرد دانش بشری پیشنهاد کرد.

14. ارزش منطق استقرایی به ثبات درونی و دقت آزمایش های مربوط به آن بستگی دارد و این روش به تنهایی نمی تواند سیستم فکری کاملی برای حل مشکلات علمی باشد. داروین، روش قیاسی ارسطو را با روش استقرایی بیکن منسجمساخت. او پس از سال ها جمع آوری اطلاعات درباره گوناگونی گیاهان و جانوران به این فرض رسید که ریشه انواع، در اصل انتخاب طبیعی نهفته است. مطالعات بعدی وی از این فرضیه حمایت کردند. بنابراین، او توانست به کمک روش قیاس ـ استقراء که اکنون بنیان روش علمی محسوب می شود، نظریه علمی خود را بسط و گسترش دهد.

15. در تشخیص عوامل تشکیل دهنده فرایند قیاس ـ استقراء، الگوها نقش مهمی دارند. علم چیست؟ بنای علم بر این فرض استوار است که هر پدیده ای در جهان، علتی قبلی دارد و نقش علم، تشخیص و تعیین علت های قبلی پدیده ها و فهم منطقی آنهاست. برای دانشمند، هیچ رویدادی اتفاق نمی افتد مگر آنکه علتی داشته باشد. علم، نتیجه عوامل مادی و معنوی از پیش اتفاق افتاده است.

16. اولاً دانشمندان به علل اصلی تمام رویدادها وافق نیستند و خود نیز چنین ادعایی ندارند. آنها فقط فرض می کنند که عللی وجود دارد که می توان آنها را کشف کرد. علم، بیشتر اوقات علل چندگانه را برای بروز یک پدیده یا رویداد می پذیرد. زیرا وقوع یک رویداد ممکن است چندین علت داشته باشد. علم تا حد زیادی به شکلی از تفسیرپذیری و احتمال علل بستگی دارد. حرکت اخیر علوم انسانی، نمایانگر تاکید بیشتر بر توضیح و تبیین منظم پدیده های انسانی است، در صورتی که در گذشته تاکید بر توصیف بود. ثانیاً

17. یکی از فرضیه های این کتاب این است که رفتار انسان را می توان مانند اتم و سلول مورد مطالعه علمی قرار داد. دانشمندان علوم انسانی نیز همچون علمای علم فیزیک درصدد کشف نظــم و قواعد هستند. آنها این کار را از طـریق مشاهده، اندازه گیری دقیـق، کشف روابــط و تدوین و تنظیم مدل ها و نظریه ها انجام می دهند. نخستین سنگ بنای علم، اندازه گیری یا مشاهده منظم است.

18. هیچ دلیلی مبنـی بر این که دانشمندان علوم انسانی نمی توانند پدیده های مورد تحقیق خود را اندازه گیری کنند، وجود ندارد. باور عمومی بر این است که موضوع علوم فیزیکی بیش از موضوع علوم انسانی، دارای نظم و قاعده است. در کنار ضوابط و مقررات رسمـی، سایر هنجارهای اجتماعی را نیز می توان مشاهده کرد.

19. انتقـاداتـی که به گـزارشات دانشمندان علـوم انسانــی وارد می کنند: «در مورد پدیده های اجتماعی» • ممکن است ادعا شود که بیان اینگونه قواعد، امری جزئی و کم اهمیت است و همگان از آن باخبرند. • منتقدان ممکن است انگشت روی موارد ضد و نقیض بگذارند و بگویند چنین مشاهداتی در کل درست نیست. • و بالاخره ممکن است استدلال کنند که افراد دست اندرکار مشاهده و ثبت این قواعد، در صورتی که بخواهند می توانند یافته ها را وارونه جلوه دهند.

20. در دانش عمومی یا به اصطلاح عقل سلیم، نکات ضد و نقیض بسیاری وجود دارد که نیازمند روشنگری است. و اصولی که بی چون و چرا مورد قبول عامه قرار دارند، باید به صورت آزمایشی مورد پژوهش قرار بگیرند. قواعد اجتماعی در واقع نمایانگر الگوهای اجتماعی هستند و رابطه بین دو متغیر الزاما نباید در صد در صد موارد درست باشد. مستند ساختن امور بدیهی، یکی از فعالیت های اجتماعی و با ارزش هر علم است.

21. ویژگی های علوم انسانی • علوم انسانی منطقی هستند: هدف علوم انسانی، درک منطقی رفتار است. • علوم انسانی جبری هستند: هر رویدادی دلایلی دارد و صرفاً تصادفی نیست. • علوم انسانی کلی هستند: یک نظریه اجتماعی، هرچه تصمیم پذیرتر باشد، سودمندتر است. • علوم انسانی از اصل امساک گر پیروی می کنند؛ دانشمند علـوم انسانی سعی می کند تا از حداقل متغیرها، حداکثر قدرت تبیین را بدست آورد.

22. ویژگی های علوم انسانی • علوم انسانی تخصصی هستند: دانشمند علوم انسانی، همانند دانشمند علوم فیزیکی، باید روش اندازه گیری خاص خود را مشخص نماید. • علوم انسانی را می توان به صورت آزمایشی مورد بررسی قرار داد. • پژوهش های علوم انسانی تکرارپذیرند. • علوم انسانی تغییر و تحول پذیرند.

23. مفهوم تحقیق: مفهوم تحقیق از زبان عربی گرفته شده و در لغت به معنای رسیدگی کردن و بررسی، وارسی واقعیت، راست و درست کردن، به حقیقت امری رسیدگی کردن و بازجویی کردن است. در واقع، عصر روش علمی از زمانی آغاز شد که بشر به صورت منظم و همه جانبه درباره خود و محیط پیرامونش به تفکر پرداخت. رفتـار انسان پیچیده است و از آنجا که افراد از نظر احساسات، گرایش های ذهنی و انگیزه ها، بسیار متفاوت هستند، رسیدن به یک نتیجه قطعی و کلی ـ آن چنان که در مورد جنبه های توصیفی و تبیینی پدیده های بی جان امکان پذیر است ـ در مورد انسان مقدور نیست.

24. مفهوم تحقیق: تحقیق روندی رسمی تر، منظم تر و قوی تر از روش علمی است. تحقیق با ساختار منظم تری از کنکاش توأم است که معمولا منجر به نوعی ثبت مراحل و گزارش نتایج دستاوردها می شود. هرچند می توان روح علمی را بدون تحقیق به کار گرفت. ولی تحقیق علمی را نمی توان بدون روش و جوهر علمی انجام داد. بنابراین، تحقیق، مرحله تخصصی تر از روش شناسی علمی است. راز احیاء و رشد فرهنگی و علمی، پژوهش است.

25. پژوهش زنگار جهل را می زداید. حقایق را آشکار می کند و راه را برای حل مسایل و مشکلات پیچیده انسانی هموار می سازد. تحقیق: عبارتست از مجموعه فعالیت هایی که برای کشف بخشی از جهان حقیقی انجام می شود. دیدگاه کرلینجر (Kerlenger): «تحقیقعبارت است از بررسـی و مطالعه منظم، کنترل شده و آزمایشی قضیه های فرضی درباره روابط اجتماعی بین پدیده های طبیعی با دیدی انتقادی»

26. دو شرط درست بودن تحقیق به عنوان یک فرایند پژوهش: 1ـ کنترل دقیق: شرطی که مانع تاثیر عوامل نامربوط و مزاحم می شود (اعتبار درونی). 2ـ نمونه گیری صحیح: شرطی که یافته های پژوهش را قابل بسط و تعمیم می سازد (اعتبار بیرونی).

27. پژوهشگر پیوسته سعی می کند که نگرش ها و تمایلات شخصی را از کار خود حذف کند. تعریف تحقیق بر حسب اعتبار درونی و بیرونی بررسی زمینه یابی مطالعه آزمایش تاکید تحقیق بر آزمایش است نه اثبات فرضیه

28. تحقیق کوششی است برای تنظیم اطلاعات به صورت واژه های تعریف شده و در صـورت امکان بیان آنها در قالب کمیت های قابل اندازه گیری اولین تقسیم بندی تحقیق از نظر کار تحقیق کاربردی Applied تحقیق بنیادی Basic

29. تحقیق کاربردی: در جستجوی دستیابی به یک هدف عملی است و تاکید آن بر رفاه و سعادت توده مردم است. هدف حل مشکل است. تحقیق بنیادی: افزایش حیطه دانش و آگاهی است و ایجاد تغییرات اجتماعی هدف آزمون فرضیه است. درجه انتزاع قابلیت کاربرد هدف تحقیق بنیادی، تدویـن نکات قابل تعمیم یک نظــریه با یک پیش بینی انتزاعی است. در صورتی که در تحقیق کاربردی، پیش بینی در شرایط عملی و عینی صورت می پذیرد. تحقیق کاربردی تحقیق پایه

30. محدودیت های تحقیق کاربردی از نظر مرتن (Merton) • در تحقیق کاربردی، الزاماً یک سلسله بررسی های نظری وجود دارند. این بررسی ها غالباً به عوامل مختلفی مربوط هستند و به روش های غیرعلمی و سطحی تهیه و تنظیم می شوند. • اعتبار پیش بینی های عینی در هر مرحله از تحقیق، به میزان اشتباه های جبران نشده بستگی دارد. • پیشنهادهای مطرح شده در این نوع تحقیق، محصول شرایطی هستند که احتمال وقوع آنها وجود دارد. • برآورد احتمال وقوع موجب می شود که پیشنهادهایی که بر اساس نتایج تحقیق مطرح می شوند، غیرطبیعی باشند.

31. تفاوت میان تحقیق کاربردی و بنیادی، با بررسی آنها از نظر زمان و مکان: یافته های تحقیق کاربردیبه میزان بسیار زیادی قائم به زمان و مکان هستند. در صورتی که این ملاک در مورد تحقیق بنیادی صادق نیست. تفاوت میان تحقیق کاربردی و بنیادی، از نظر هدف:

32. تفاوت های تحقیق بنیادیوکاربردیاز سه دیدگاه: 1. تفاوت از دیدگاه اهداف 2. تفاوت از نظر زمان و مکان 3. تفاوت در شکل بیان مساله بین تحقیق بنیادی و کاربردی، ارتباط نیرومند و آشکاری وجود دارد. این دو به وسیله یکدیگر تغذیه می شوند. کسب دانش بیشتر، در نتیجه تحقیق بنیادی امکان پذیر است و این دانش، پایه ای برای برنامه ریزی فعالیت های عملی فراهم می سازد. تحقیق در مـورد فعالیت های عملی، کار ارزشمندی است که از طــریق آن می توان اعتبار فرضیه ها را که به وسیله تحقیق بنیادی صورتبندی شده اند، آزمون کرد.

33. هاولاند (Hovland)، اهمیت تحقیق بنیادی را به عنوان منبع پرباری از فرضیه ها برای تحقیق کاربردی مورد تاکید قرار داده است. مفاهیم عناصر پژوهش متغیر نظریه تنها وسیله دریافت و انتقال پیام های علمی، زبان است. الف) نمادهای بدوی و اولیه در هر زبان دو نوع نماد یا واژه به کار برده می شود ب) نمادهای استنتاجی

34. برای توصیف نمادهای اولیه از نمادهای دیگر نمی توان استفاده کرد. نمادهای بدوی (در معنای آنها توافق وجود دارد) Xفرد Yکنش متقابل +علامت جمع نمادهای استنتاجی، از طریق نمادهای بدوی و اولیه تعریف می شوند. Z = X + Y فرد و کنش متقابل بین آنها نمادهای استنتاجی و تعاریف آنها، مرکب از نمادهای بدوی و اولیه هستند که مفهوم یکسانی را بیان می کنند. مزیت نمادهای استنتاجی در کارایی آنهاست و تعریف اینگونه نمادها، به تلاش و کوشش کمتری نیاز دارد.

35. نمادها به خودی خود قابل فهم نیستند و برای انتقال آنها از مفاهیم استفاده می شود. به عبارت دیگر، دریافت و انتقال پیام های علمی از طریق مفاهیم، امکان پذیر است. به طور کلی زبان علمی تشکیل شده است از: ـ مفاهیم ـ گزاره ـ نظریه

36. مفاهیم، بلوک هایی هستند که ساختمان دانش به وسیله آنها ساخته می شود. یک مفهوم، یک کلمه (واژه) یا مجموعه ای از کلمات است که معنایی از طریق آنها انتقال داده می شود. مفهوم، به طبقه ای از محرک ها اطلاق می شود که دارای وجوه مشترکی هستند. نمونه هایی از مفاهیم: میز، دانشجو، وزن

37. مفاهیم متفاوت: 1ـ مفهوم قابل اندازه گیری و غیر قابل اندازه گیری 2ـ مفهوم تجربی یا ملموس: مانند خانه، گربه و شخص. زمانی که مفهوم قائم به یک شرایط زمانی و مکانی خاص باشد، به آن واقعی یا تجربی گویند. 3ـ مفهوم مجرد یا نظری: مفاهیمی که از هر گونه شرایط زمانی و مکانی خاص مستقل هستند و به توصیف موجودیت های غیرقابل مشاهده می پردازند. مانند وطن، عاطفه و ارتباط.

38. اولین مرحله در حال توسعه و گسترش دانش، تشخیص مفاهیم نظری و تجربی است. به این خاطر که هر کدام از این دو دسته مفهوم، وظایف مختلفی در توسعه و گسترش دانش دارند. هیچ مفهومی بدون فعالیت های شناختی قابل مشاهده نیست.

39. روشهاي توسعه مفاهیم: توسعه و گسترش یا ادراک یک مفهوم نظری، «توضیح» نامیده می شود. در صورتی که توسعه و گسترش یا ادراک یک مفهوم تجربی را «تعریف» گویند. از آنجا که مفهوم نظــری یک ایده مجرد و غیرقابل مشاهده را عـرضه می کند. بنابراین، توضیح آن هم باید از یک ایده یا از ایده های غیرقابل مشاهده گرفته شود. و این بدان معنی است که ویژگی های آن مجرد است، نه ملموس و واقعی. مفاهیم تجربی، بیان کننده نمودهای قابل مشاهده هستند. از اینرو، تعاریف آنها بر اساس ایده های قابل مشاهده استوارند. و این بدان معنی است که ویژگی های آن ملموس و واقعی هستند، نه مجرد.

40. از مفاهیم نظری به عنوان وسایل تفکر استفاده می شود. در صورتی که مفاهیم تجربی ابزاری هستند که از طریق آنها برای آزمون تفکر، از مشاهده استفاده می شود. این دو نوع مفهوم، با وظایف و عملکردهای مختلف و جداگانه، امکان گسترش دانش جدید را بوجود می آورند. زمانی که یک مفهوم نظری توضیح داده می شود، معنای آن روشن می گردد و این از طریق مفاهیم نظری دیگر با واژه های مجرد صورت می پذیرد. هویت یک مفهوم، یا از طریق بیان ویژگی های آن مشخص می شود (نظیر طول، عرض، ارتفاع، زمان و ...) یا از طریق بیان ساخت آن (مانند اینکه مفهوم از چه چیزی درست شده است یا چگونه بوجود آمده است).

41. تعریف مفاهیم تجربی به دو روش: 1-تعریف اساسی یا ساختاری است. یعنی تعریف مفهوم، با استفاده از لغات یا واژه های دیگر؛ یا تعریف مفهوم، از طریق مفاهیم دیگر. 2-تعریف نوع دوم را عملیاتی یا کاربردی می نامند. و عبارتست از مجموعه روش هایی برای توصیف فعالیت های یک مشاهده گر که مشاهده را به منظور دریافت یک احساس و در نهایت برای تعیین موجودیت یا میزان موضوع مورد مشاهده، انجام می دهد.

42. تقسیم بندی تعریف عملیاتی یا کاربردی: الف) سنجشی؛ از طریق آن شیوه اندازه گیری مفهوم، مشخص و معلوم می شود. ب) آزمایشی؛ مشخص می کند که چگونه یک پژوهشگر در مفهوم تغییر ـ یا به عبارت کلی تر، دخل و تصرف ـ به عمل می آورد. ملاک های ارزشیابی مفاهیم نظری و تجربی توضیح یا تعریف یک مفهوم، زمانی بهتر از توضیح یا تعریف مفهوم دیگر است که در آن ملاک های ارزشیابی مفاهیم، بهتر به کار برده شده باشند.

43. هر یک از مفاهیم نظری، باید پژوهشگر و یا جوینده دانش را به یک یا چند مفهوم تجربی راهنمایی کند. اهمیت و اعتبار تجربی تعداد ارتباط هایی که یک مفهوم می تواند با مفاهیم دیگر داشته باشد. سودمندی و اثربخشی ملاک های ارزشیابی مفاهیم نظری در توضیح مفاهیم نظری، نباید تناقض درونی وجود داشته باشد. ثبات درونی آیا مفهوم، قابل تبدیل به کمیت است. عملیات ریاضی درجه توافقی که افراد مختلف در روشن بودن معانی مفهوم دارند. سادگی

44. مشاهده کنندگان پدیده های یکسان، در گزارش مشاهده های خود توافق داشته باشند. پایایی مشاهده گرها مفاهیم تجربی با در نظر گرفتن محدودیت های زمانی و مکانی یا هر دوی آنها باید آغاز و پایانی داشته باشند. ملاک های ارزشیابی مفاهیم تجربی انتزاعی بودن ادراکی مشاهده کننده با حداقل فعالیت هایی که به منظور شناخت انجام می دهد، مفهوم را درک کند. ارتباط با برخی از مفاهیم نظری بعد از مشاهده مفاهیم تجربی، شخص بتواند مفاهیم نظری همتا و مقابل آن را پیدا کند. یک مفهوم، وقتی ساده و روشن است که پژوهشگران پس از مشاهده عینی آن، در معنای آن توافق داشته باشند. سادگی

45. متغیر و انواع آن: متغیر، یک مفهوم است که بیش از دو یا چند ارزش یا عدد به آن اختصاص داده می شود. متغیر، به ویژگی هایی اطلاق می شود که می توان آنها را مشاهده و اندازه گیری کرد و دو یا چند عدد یا ارزش را جایگزین آنها قرار داد. میز یک مفهوم است، نه متغیر. اما وزن میز یک متغیر است. متغیر، در مقابل ثابت قرار دارد.

46. ثابت: به ویژگی های اطلاق می شود که دارای ارزش مساوی و یکسان است و میزان آن در همه افراد یا اشیاء یا حوادث به یک اندازه است. مثلاً در یک پژوهش در مورد دانش آموزان ده ساله، «سن» ثابت است. تقسیم بندی متغیرها متغیر مستقل و وابسته • مستقل: متغیر محرک یا درونداد است که به وسیله پژوهش گر، اندازه گیری، دستکاری و یا انتخاب می شود تا ارتباط آن با متغیر دیگری معین شود. • وابسته: متغیر پاسخ ، برونداد یا ملاک است.

47. تقسیم بندی متغیرها متغیر ازنظر ماهیت اعداد و ارزش ها متغیر کمی و کیفی متغیر کمی: از نظر کمیت تغییر می کند و اختـلاف مقادیر آنها را می توان با استفاده از عدد، ثبت کرد. (قد، وزن، سن، نمره آزمون) متغیر کیفی: اختلاف و تغییرات، بین میزان های مختلف آن کیفی است. (رنگ مو، رنگ چشم، جنس) • گسسته: مثلاً جنس یک متغیر گسسته است. (یک شخص یا زن است یا مرد) • پیـوسته: متغیــری است که بین دو واحد آن، هر نقطه یا ارزشـی را می توان انتخاب کرد. مثلاً وزن یک متغیر پیوسته است و می تواند بین صفر تا بینهایت باشد. (قد، زمان، درصد چاقی بدن)

48. تقسیم بندی متغیرها متغیر مزاحم و اطلاعاتی متغیر بر اساس تعداد ارزشها یا عددهایی که به آن اختصاص داده شده دو ارزشی: به متغیری که به آن فقط دو ارزش یا دو عدد نسبت داده می شود. (مانند جنس که فقط دارای دو ارزش زن و مرد یا نر و ماده است) چند ارزشی: متغیری که بیش از دو ارزش به آن اختصــاص داده می شود. (سطح تحصیلی، هوش) • مزاحم: متغیرهایی که پژوهشگر به طور مستقیم به پیدا کردن اثر آنها علاقمند نیست و حتی تلاش می کند اثر آنها را ثابت نگه دارد و یا آنها را حذف کند. • اطلاعاتی: متغیرهایی که پژوهشگر درصدد یافتن تاثیر آنهاست و به طور مستقیم مورد مطالعه و بررسی قرار می گیرند.

49. درتحقیق آزمایشی/طرح عاملی Factorial Designمتغیرهای مستقل بر حسب توانای محقق در دخل و تصرف و دست کاری آنها به دو دسته تقسیم می شوند. متغیر مستقل عملی یا فعال: محقق می تواند آزمودنی ها را در سطوح مختلف آن، به صورت تصادفی جایگزین کند. متغیر مستقل هویتی یا تشخیصی: در متغیر هویتی، محقق این توانایی را ندارد که آزمودنی ها را در سطوح مختلف متغیر جایگزین کند. و ماهیت سطوح این متغیــرها به نحوی است که آزمودنی ها خود به خود و بدون دخالت محقق، قبلاً در آنها جایگزین شده است.

50. مقیاس های اندازه گیری • مقیاس اسمی ـ ابتدایی ترین مقیاس اندازه گیری است. • در این مقیاس، افراد یا اشیاء، بر اساس یک ملاک معین در طبقه ها که کیفی هستند، نه کمی، جایگزین می شوند. (طبقه ها باید ناسازگار باشند) • مقیاس رتبه ای ـ کلیه ویژگی های مقیاس اسمی را دارد. • در این مقیاس وضعیت نسبی اشیاء، بدون تعییــن فاصله بین آنها، بر اساس صنعت معینی مشخص می شود.