مرکز اندیشه و پژوهش طرح هزاره نام کارگروه: توسعه و عادات اجتماعی

1. مرکز اندیشه و پژوهش طرح هزاره نام کارگروه: توسعه و عادات اجتماعی رئیس کارگروه: دکتر محمود فرهادی نیا تاریخ: 1387/9/17 تهیه کننده: دکتر رضا معصومی راد، سجاد ایمانی همکاران (اعضای کارگروه): آقایانفيروز بالکاني، حسن حاج قاسم، محمود فرهادي نيا، سعيد غلامي نتاج اميري، رضا معصومي راد، عبدالرحيم کرکه آبادي و خانم افروز نوربخش عنوان :سرمایۀ اجتماعی و توسعه عنوان فرعی: تحقق اهداف توسعه کلیدواژه: اهداف توسعه، پیش شرط های توسعه، راه کارهای توسعه، مدل های تبیین توسعه نیافتگی در ایران، تقلیل گرایان اقتصادی، تقلیل گرایان جغرافیایی، نظریه های نوسازی روانی، ابعاد روانی انگیزۀ پیشرفت، انواع و تعریف سرمایۀ اجتماعی

2. چکیده: • آنچه که از مباحث مطرح شده در این گزارش بر می آید اینست که ميزان سرمايه درون‌گروهي در ايران، بيشتر از ميزان سرمايه برون‌گروهي است. ميزان همدلي و همکاري برون‌گروهي مردم که در دفاع مقدس و زلزله بم نشان داده شد، بسيار موقتي بود و جامعه ما بيشتر شاهد يک نوع همکاري و تعاون خودجوش به صورت هيأت‌هاي غيررسمي بود. چنانچه در سرمايه بي‌سابقه استان‌هاي شمالي كشور و قطعي گاز در چند سال گذشته، خبرهاي تكان‌دهنده‌اي از بي‌مهري مردم نسبت به ‌یکدیگر و رواج پديده سودجويي شخصي از موقعيت ديده شد. اين نوع کنش‌ها بايد به وسيله جامعه‌شناسان بررسي و راهکارهای ارائه شده توسط مديران اجرايي جهت اصلاح وضعیت موجود به کار گرفته شود.

3. مقدمه • بی شک تحقق اهداف توسعه در هر جامعه ای در گرو : • ١ – تعریف اهداف توسعه ای انگیزه بخش توسط نخبگان • ٢ – آگاه شدن آحاد جامعه از اهداف توسعه ای تعریف شده • ٣ – حصول توافق جمعی بر سر اهداف توسعه ای • می باشد و تحقق خود این مطلوب ها مستلزم وجود: • الف) اعتماد عمومی و اجتماعی ب) روحیه ی مسئولیت پذیری مدنی و اجتماعی ( احساس تعهد نسبت به جامعه ) • ج) روحیه مشارکت پذیری د) هنجار پذیری و قانون پذیری • و ... می باشد که مجموعه ی این مؤلفه ها تشکیل دهنده ی سرمایه ای ارزشمند برای جامعه می باشد که از آن به سرمایه اجتماعی یاد می کنیم. • از این رو تقویت سرمایه اجتماعی به تقویت توسعه می انجامد. • پاتنام از صاحبنظران بزرگ سرمایه اجتماعی سطوح توسعه یافتگی در شمال و جنوب ایتالیا را مربوط به وجود مقادیر متفاوت سرمایه اجتماعی در این دو منطقه می‌داند.

4. پیش شرط های توسعه • تعریف منافع و آرمان ملی ( معتبر و منسجم )توسط نخبگان و ابلاغ آن توسط نظام سیاسی. • منافع ملی باید با جزئیات کامل که نحوه و زمانبندی دست یابی به آن ها را نیز توضیح می دهد تدوین شود. • منافع ملی و آرمان ها باید واقعاً انگیزه بخش و جذاب باشند. • توده های مردم از منافع و آرمان ملی تعریف شده اطلاع یابند و بر سر آن توافق کنند. اینگونه نقش خود را نیز در مسیر تحقق منافع ملی باز می یابند. • زمانیکه مراحل فوق در جامعه تحقق یابد ، ما از جامعه ای هدف مند و منسجم و متحد برخوردار خواهیم شد و این ما را قدرتمند می سازد و به سوی توسعه و پیشرفت هدایت می کند.

5. راه کارهای توسعه • 1- دولت توسعه باور و قوی که با تکیه بر عقلانیت نیروهای اجتماعی را در جهت رشد و توسعه و پیشرفت بسیج کند و وارد تعامل سازنده با محیط بین المللی در جهت دستیابی به منافع ملی که همان پیشرفت و رفاه و توسعه است گردد. • 2 – توسعه نهادی : ایجاد نهادهای اجتماعی مدرن که وجه بارز آنها عقلانیت است. توسعه سرمایه گذاری و رشد بخش خصوصی . • 3 – توسعه روانی : تقویت انگیزه و یا میل به پیشرفت و تقویت اعتماد به نفس و اراده گرایی • 4 – توسعه فرهنگی : آموزش عمومی ، تحصیلات عالی ، تقویت سرمایه اجتماعی ، اعتماد اجتماعی ، تقویت ارزش های پیشرفت و رفاه ، تغییر طلبی و بهبود خواهی ، تقویت مشارکت اجتماعی در مسیر توسعه

6. مدل های تبیین توسعه نیافتگی در ایران • الف ) دیدگاه های تقلیل گرایانه • برخی در تبیین علت بدبختی ها و شکست ها، تلخی ها و ناکامی های تاریخی ایرانیان که همچون کابوسی بر زندگی ما سایه افکنده است ، بر یک عامل کلیدی به عنوان علت العلل انگشت می گذارند.

7. 1) تقلیل گرایان اقتصادی • مارکس گرایان کلاسیک بر عامل اقتصادی تأکید می کنند و اینکه کمبود آب ، تولید کشاورزی و مازاد غذایی را در ایران با دشواری مواجه می ساخت و سامان دادن امور مربوط به زراعت و فلاحت و آبیاری در توان زارعان نبوده و از این رو نیروی منسجم کننده ی سیاسی مقتدری لازم بود تا تأمین آب زراعت را تضمین کند. از این رو صرف مالکیت زمین در ایران خشک و بی آب اهمیتی ندارد و رکن دیگر تولید آب است که سامان آن به دست دولت است. لذا در ایران هیچگاه مالکیت خصوصی واجد احترام نبوده و هر سلسله پادشاهی مجدداً زمین ها را به مالکین جدید در قبال دریافت صله و پاداش و یا بهره ی مالکانه و یا باج و خراج واگذار می نمود. از سوی دیگر این نظریه معتقد است که کم آبی و دشواری زندگی در ایران نوع خاصی از حیات اجتماعی را که شبانی و کوچ نشینی می نمامیم شکل داده است. ایلات و عشایری که به دنبال علوفه ی دام های خود دائماً محل زندگی خود را تغییر داده و خانه به دوشی را شیوه ی رایج زندگی خود قرار دادند. ایلات به دلیل زندگی در کوه ها و یکجا نشین نبودن و اهمیت حفاظت از خود و دام هایشان در برابر راهزنان و حیوانات درنده و سایر بلایا بسیار خشن و جنگجو بوده و همواره تهدیدی برای شهرنشینان و روستائیان یکجانشین محسوب می شدند. چرا که هر از چند گاه ممکن بود به روستاها برای غارت آذوقه حمله ور شوند و یا برای برانداختن حاکمان از سریر قدرت در شهرها به آنها حمله کنند و شهرنشینان را دچار ناامنی سازند. مضاف بر اینکه عبور دام ها از میان مزارع روستائیان نیز صدمات جبران ناپذیری به آنها وارد می نمود. از این رو احساس ناامنی ، بی ثباتی ، عدم اطمینان نسبت به آینده ، تردید نسبت به دیگران، بدبینی و منفی نگری، پنهانکاری و عدم شفافیت در فرهنگ و شخصیت ایرانیان ریشه دار و نهادینه شده است. این عوامل فرهنگی خود موجب شده اند تا ایرانی از تغییر و نوآوری و تحول بیم داشته باشد و بر حفظ وضع موجود مألوف مأنوس و عادت شده پای بفشارد. نظریه های شیوه ی تولید آسیایی ؛ استبداد شرقی، سلطانیزم و ... سعی در ارائه ی چنین تبیینی از علت اصلی عقب ماندگی ما دارند.

8. انتقادات عمده به دیدگاه تقلیل گرایان اقتصادی :  دیدگاه فوق بر ماتریالیسم تاریخی تأکید دارد و علت العلل را در اقتصاد و مادیات و معیشت مردم سراغ می گیرد. از اینرو انسان را به نیازهای مادی و اقتصادی او فرو می کاهد و دیدگاه تقلیل گرایانه ی اقتصادی دارد. و به اراده و شعور و باورها و ذهنیت ایرانیان توجهی ندارد و آن را متغیری وابسته به اقتصاد و شیوه تولید می پندارد. در این زمینه جمله معروف مارکس که می گوید ؛ " این شعور انسان ها نیست که هستی شان را می سازد بلکه این هستی آنهاست که شعور آنها را بوجود می آورد» در این مورد شاهد خوبی جهت نشان دادن خط و ربط فکری طرفداران این رویکرد می باشد. به علاوه اینکه این دیدگاه یک بعدی است و تبیین خطی ارائه می نماید.

9. 2 ) تقلیل گرایان جغرافیایی: • این دسته از رویکردها بر عامل جغرافیا و آب و هوا تأکید می نمایند و معتقدند که شرایط آب و هوایی خلق و خو و فرهنگ خاصی را بوجود می آورد و از این رو علت موفقیت های جوامع و یا عقب ماندگی های آنان را به ریشه های طبیعی و جغرافیایی این جوامع مخدود و وابسته می داند.

10. نظریه های نوسازی روانی • نظریه پردازان این حوزه واحد تحلیل را فرد می پندارند ونقطه شروع نوسازی را در نوسازی انسان و نظام شخصیتی او می بینند. و معتقدند که با نوسازی انسان سایر جنبه های نوسازی یعنی نوسازی اجتماعی ، اقتصادی ، سیاسی ، فرهنگی و فنی و ... رخ می دهد. • صاحبنظران عمده : • دانیل لرنر – اینکلس و اسمیت – مک کله لند – هیگن – راجرز

11. دانیل لرنر Daniel Lerner • کتاب مهم وی که در آن به مطالعه نوسازی در کشورهایی مانند ترکیه، لبنان ، ایران ، اردن ، مصر و سوریه پرداخته است «گذار از جامعه سنتی ، نوسازی خاورمیانه » نام دارد. • اندیشه وی در چارچوب نظریه اشاعه فرهنگی قرار دارد. • راه حل توسعه را بسط و اشاعه عناصر فرهنگی کشورهای غربی در کشورهای جهان سوم می داند. و معتقد است که این عناصر فرهنگی در آمادگی روانی و تحرک ذهنی انسان ها برای پذیرش عناصر تجدد تأثیرگذار هستند. • مهمترین متغیرهای تأثیرگذار بر تحرک ذهنی و آمادگی روانی انسانها برای نو شدن عبارتند از : گسترش رسانه های گروهی ، سواد و تحصیلات، شهرنشینی و مشارکت اجتماعی – سیاسی • وی معتقد است که همزمان با تغییرات فنی – تکنولوژیک و اجتماعی در نگرش ها و باورهای افراد نیز تغییرات متناسب با نوگرایی رخ می دهد. نمونه در ترکیه

12. ادامه نظریه لرنر: • وی انسان ها را بر مبنای حالات روانی نسبت به محیط به سه دسته ، نوگرا – در حال تحول و سنتی تقسیم می کند. لرنر با طرح مفهوم همدلی و شخصیت انتقالی به معنی اینکه شخص بتواند خود را جای دیگری قرار دهد در صدد شناسایی ابعاد روانی و آمادگی ذهنی افراد برای پذیرش نوسازی و نوآوری است.

13. ترکیه لبنان مصر سوریه اردن ایران سنتی گذار مدرن

14. نظریه اینکلس و اسمیت Inkles - Smith • کتاب معروف خود را که نتایج مطالعات در شش کشور در حال توسعه( پاکستان، آرژانتین، شیلی، هند، نیجریه، اسرائیل) است با نام مدرن شدن Becoming Modern منتشر نمودند. • این دو نیز بر نوسازی انسان تأکید دارند. • از نظر آنها خصوصیت برجسته انسان مدرن در دو جنبه قابل بررسی و تشخیص است: • الف) داخلی = وجه نظرها ، ارزش ها و احساسات که ویژگی های زیر را دارد: • پذیرش تجربیات تازه و استعداد برای ابداع ، برخورداری از عقاید آزاد و آگاهی از اختلاف عقاید و تنوع آنها ، توجه به حال و آینده به جای توجه به گذشته و وقت شناسی و نظم، تمایل به برنامه ریزی ، کارامدی یا توانایی تسلط بر محیط، قابل محاسبه دانستن جهان، احترام به دیگران ، اعتقاد به علم و تکنولوژی ، احترام به برابری و رعایت حقوق دیگران • ب) خارجی و محیطی = شهری شدن، تعلیم و تربیت، ارتباط توده ای ، صنعتی شدن، سیاسی شدن، کار در کارخانه و ...

15. عوامل نوسازی از نظر اینکلس و اسمیت • - آموزش و پرورش • - شهرنشینی • - رسانه ها • - دولت ملی • - احزاب سیاسی • - محیط کار و فعالیت در کارخانه ها • - دستگاه های اداری و دیوانسالاری

16. ادامه نظریه اینکلس و اسمیت • این دو براساس تحقیقات سه متغیر آموزش و پرورش ، وسایل ارتباط جمعی و کار در کارخانه را در فرایند نوسازی بسیار مهم می دانند. • این دو جامعه مدرن و توسعه یافته را جامعه ای می دانند که در آن صنعت در سطح گسترده، شهر نشینی وسیع، وسایل حمل و نقل سریع ، استفاده از وسایل ارتباط جمعی به وفور، سازمان های بوروکراتیک وسیع و همچنین سازمانهای آموزشی همراه با سطح بالایی از فرهنگ عمومی وجود دارد.

17. دیوید مک کله لند Maccleland • نظریه انگیزه پیشرفت Need For Achievement • وی میل به پیشرفت را عامل اساسی در توسعه می داند و آن را ویروسی ذهنی می داند که بسیار کمیاب است و هر که داشته باشد پیشرفت می کند. • کسی که این ویروس را دارد مرتب به فکر خوب انجام دادن کار و یا بهتر از قبل انجام دادن آن است. یعنی کاراتر ، سریعتر ، و با زحمت کمتر به نتیجه بهتر دست یابد. • وی برای تحقیق خود ادبیات جوامع مختلف را بررسی می کند. • وی قائل به وجود همبستگی بین میل به پیشرفت جوامع و تولید ناخالص ملی آنهاست.

18. نظریه مک کله لند(ادامه) • مانع کلیدی توسعه = فقدان انگیزه پیشرفت در افراد • راه حل ها = ایجاد و تقویت انگیزه پیشرفت از طریق : • 1- رهبری هر کشور باید با هر وسیله ممکن انگیزه برای توسعه را تقویت کند. • 2 – برگزاری دوره های آموزشی برای تقویت انگیزه بازرگانان و سرمایه داران • 3 – ضرورت آموزش عالی زنان در کنار آموزش مردان

19. ابعاد روانی انگیزه پیشرفت • 1 – فضیلتی شخصی = میل فرد به پیشرفت خودش • 2 – فضیلتی اجتماعی = میل یه سعادت دیگران • لذا باید هم میل به ارتقاء برتری خود نسبت به دیگران داشته باشد و هم مایل به ارتقاء سطح رفاه عمومی داشته باشد.

20. اورت هیگن Everet Hygen • کتاب معروف = درباره ی نظریه های تحول اجتماعی • به نظر او مراحل آغازین و شروع اجتماعی شدن طفل تأثیر قاطعی در رفتار آینده او دارد به گونه ای که ممکن است مانع نوآوری و یا پذیرش نوآوری شود. • وی علت توسعه نیافتگی را در شخصیت استبدادی در افراد می داند. و این شخصیت استبدادی را معلول تربیت خشک و اطاعت آمیز در دوران کودکی می داند که با تنبیهات سخت همراه است. • راه حل = باید احساس نیاز به پیشرفت در یک گروه تلقین شود و عوامل سرکوب اراده در افراد و میل به پیشرفت در آنها کنترل گردد.

21. اورت راجرز Everet Rogers • نظریه خرده فرهنگ دهقانی • ده ویژگی: • 1 – عدم اعتماد متقابل در روابط شخصی • 2 – فقدان نوآوری • 3 – تقدیرگرایی • 4 – پایین بودن سطح آرزوها و تمایلات • 5 – عدم توانایی چشم پوشی از منافع آنی به خاطر منافع آتی • 6 – عدم توجه به عنصر زمان و اهمیت آن • 7 – خانواده گرایی • 8 – وابستگی به قدرت دولت • 9 – محلی گرایی • 10 – فقدان همدلی

22. الگوی رابطه ی سرمایه اجتماعی با توسعه سرمایه اجتماعی اکتسابی توسعه پایدار

23. انواع سرمایه اجتماعی

24. دسته بندی تشکل های اجتماعی بر مبنای انتسابی-اکتسابی

25. تعریف سرمایه اجتماعی • از سرمايه اجتماعي تعاريف مختلفي ارائه شده است. يكي از تعاريف مطرح اين است كه سرمايه اجتماعي مجموعه هنجارهاي موجود در سيستم‌هاي اجتماعي است كه موجب ارتقاي سطح همكاري اعضاي آن جامعه گرديده و پايين آمدن سطح هزينه‌هاي تبادلات و ارتباطات مي‌شود (فوكوياما 1999). بانك جهاني نيز سرمايه اجتماعي را پديده‌اي مي‌داند كه حاصل تأثير نهادهاي اجتماعي، روابط انساني و هنجارها بر روي كميت و كيفيت تعاملات اجتماعي است و تجارب اين سازمان نشان داده است كه اين پديده، تأثير قابل توجهي بر اقتصاد و توسعه كشورهاي مختلف دارد. سرمايه اجتماعي برخلاف ساير سرمايه‌ها به صورت فيزيكي وجود ندارد، بلكه حاصل تعاملات و هنجارهاي گروهي و اجتماعي است و از طرف ديگر افزايش آن مي‌تواند موجب پايين آمدن جدي سطح هزينه‌هاي اداره جامعه و نيز هزينه‌هاي عملياتي سازمانها مي‌شود.

26. تعریف سرمایه اجتماعی(ادامه) • سرمایه اجتماعی در یک اجتماع شامل مؤسسات ، روابط ، گرایش ها و ارزش های حاکم بر روابط بین افراد و همکاری آنها در توسعه اقتصادی و اجتماعی است. از ١٠ سال قبل نظریه سرمایه اجتماعی به عنوان عامل اتحاد تفکرات و عقیده ها ارائه شده است، به طوریکه کلیه نظرات را در بر می گیرد. ( گروترت ١٩٩٧ ، پورتس 1998 ، ول کوک 1998 ، نارایان 1999 ، و ...) • «سرمایه اجتماعی»، اشاره به منابعی دارد که افراد به واسطه حضور یا تعلقشان به یک گروه اجتماعی به آنها دسترسی می یابند. این گروه می تواند به بزرگی ملت و با به کوچکی خانواده باشد. منابع نیز می توانند پدیده های ملموس همچون پول، مسکن، شغل، حمایت اجتماعی و یا امکانات غیرملموس همچون اطلاعات مفید، مشاوره فکری و آرامش روحی باشند. فرد دارای سرمایه اجتماعی زیاد، کسی است که روابط وسیع تری داشته باشد( یعنی با افراد بیشتری در تماس و ارتباط باشد)، این روابط از عمق، صمیمیت و اعتماد قابل توجهی برخوردار باشند و بالاخره افرادی که شخص با آنها در ارتباط است دارای میزان قابل اعتنایی از سرمایه فیزیکی، انسانی و یا فرهنگی باشند.

27. نشانه ها و معرف های سرمایه اجتماعی • با این نشانه ها و معرف ها می توان سرمایه اجتماعی را در یک جامعه یا سازمان اندازه گیری نمود: • اعتماد متقابل؛ • تعامل اجتماعي متقابل؛ • گروه‌هاي اجتماعي؛ • احساس هويت جمعي و گروهي؛ • احساس وجود تصويري مشترك از آينده؛ • كار گروهي.

28. شبکه اعتماد و شعاع اعتماد • يكي از مفاهيم مفيد در تبيين مفهوم سرمايه اجتماعي، «شبكه اعتماد» است. شبكه اعتماد عبارت است از گروهي از افراد كه بر اساس اعتماد متقابل، از اطلاعات، هنجارها و ارزشهاي يكساني در تبادلات خود استفاده مي‌كنند. از اين رو، اعتماد نقش زيادي در تسهيل فرايندها و كاهش هزينه‌هاي مربوط به اينگونه تبادلات دارد. شبكه اعتماد مي‌تواند بين افراد يك گروه و يا بين گروهها و سازمانهاي مختلف به وجود آيد. • مفهوم مفيد بعدي «شعاع اعتماد» است. تمامي گروههاي اجتماعي داراي ميزان خاصي از شعاع اعتمادند كه به مفهوم ميزان گستردگي دايره همكاري و اعتماد متقابل اعضاي يك گروه است. در يك نتيجه‌گيري مي‌توان گفت كه هر چه يك گروه اجتماعي داراي شعاع اعتماد بالاتري باشد، سرمايه اجتماعي بيشتري نيز خواهد داشت. چنانچه يك گروه اجتماعي برون‌گرايي مثبتي نسبت به اعضاي گروههاي ديگر داشته باشد، شعاع اعتماد اين گروه از حد داخلي آن نيز فراتر مي‌رود.

29. تعاریف سرمايه اجتماعي

30. نشانه‌هاي ضعف سرمايه اجتماعي • دستورالعملها و بخشنامه‌ها؛ (هرچه ذخيره سرمايه اجتماعي در یک جامعه یا سازمان بالا باشد، نياز به تدوين قوانين و مقررات، ايجاد نهادهاي اجرايي و نظارتي كاهش مي‌يابد. ) • نهادهاي متعدد نظارتي و بازرسي؛ • شايعه پراكني؛ ( گسترش شایعات حکایت از عدم اعتماد به نهادهای رسمی و دولتی و یا ساختارهای کلان مدنی دارد.) افراد صرفاً به شبکه ی کوچک فامیلی و دوستی خود اعتماد دارند.) • ترور و تخريب شخصيتها؛ • تخلفات اداري؛ ناهنجاری ها و قانون شکنی ها، جرائم • بي‌اعتنايي و بی علاقگی به جامعه • شكست تيم‌ها و كميته‌هاي كاري و یا تشکل های جمعی • تمايل نداشتن افراد جامعه به يادگيري دانش روز و تسهيم دانش و اطلاعات؛ • فقدان روحيه رقابت‌جويي در جامعه ؛ • افزايش مفاسد اداری و شغلی ، بی انگیزه شدن نسبت به تحرک شغلی • گسترش فقر و محرومیت و نابرابری های اجتماعی • گسترش انزوای اجتماعی • کاهش مشارکت اجتماعی و مدنی در بهبود مسائل جامعه • فقدان وفاق جمعی و انسجام اجتماعی • پارتی بازی و خویشاوند گرایی و رانت خواری

31. دیدگاه ها در ارتباط بین توسعه و سرمایه اجتماعی • چهار ديدگاه درباره‌ي سرمايه اجتماعي و توسعه اقتصاي وجود دارد كه مي‌توان اين چهار ديدگاه متمايز را مقوله بندي كرد: •  1) ديدگاه اجتماع‌گرايي • 2) ديدگاه شبكه‌اي • 3) ديدگاه نهادي • 4) ديدگاه همياري

32. مهمترين اقداماتي كه دولت مي‌تواند جهت تقويت سرمايه اجتماعي انجام دهند: • ١) تشويق و تقويت و تشكيل نهادهاي مدني • 2) تقويت و غني‌سازي آموزشهاي عمومي • 3) تأمين امنيت شهروندان در جهت حضور داوطلبانه در نهادهاي اجتماعي • 4) پرهيز از تصدیگري بخش‌هاي مختلف اقتصادي، فرهنگي توسط دولت و واگذاري فعاليتهاي مربوطه به نهادهاي مردمي براي جلب مشاركت آنها در فعاليت‌ها و زمينه‌سازي ايجاد و تقويت نهادهاي اجتماعي و شبكه‌هاي اعتماد بين آحاد مختلف مردم. ( فوكوياما، 1999)

33. سرمایه اجتماعی در ایران • از جمله عناصر مهم سرمايه اجتماعي اعتماد و مشارکت است. اعتماد مردم به يکديگر، اعتماد مردم به حکومت و نهادهاي اصلي جامعه، اعتماد نهادهاي مذکور به يکديگر و اعتماد حکومت و اين نهادها به مردم، وجوه گوناگون اعتماد اجتماعي را شکل مي‌دهند. از سوي ديگر، درستكاري، صداقت، وفاي به عهد، انصاف و عدالت، ارزش‌هاي اعتمادآفرين هستند. آزادي فعاليت مدني و بسته نبودن راه و تشكيل نهادهاي مستقل از قدرت و حجيم نبودن دولت نيز مقوم و محرك مشاركت عمومي است (عبدي،1385: اينترنت). • سرمايه ‌اجتماعي، دو وجه يا دو نوع ‌دارد: • 1ـ سرمايه ‌اجتماعي ‌درون ‌گروهي (مثل‌ خانواده) • 2ـ سرمايه ‌اجتماعي ‌برون ‌گروهي • برخي از جامعه‌شناسان (علاقه‌بند) بر اين باورند که برای توسعه ، ايران نيازمند سرمايه اجتماعي برون گروهي است تا روابط بين افراد تقويت شود. به عقيده آن‌ها سرمايه اجتماعي درايران در قالب هيأت‌هاي خودجوش مذهبي خود را نمايان مي‌سازد. تشکيل هيأت‌هاي عزاداري و کمک به زلزله‌زدگان و آسيب‌ديدگان وغيره از جمله اين موارد است. در شرايطي غير از مواقع اضطراري و يا خاص، سرمايه اجتماعي در جامعه کمرنگ شده و در بسياري از موارد ديده نمي‌شود. در ايران شکل مدني سرمايه اجتماعي به صورتي کمرنگ به چشم مي‌خورد (برگرفته از علاقه بند، 1384: اينترنت).

34. سرمایه اجتماعی در ایران(ادامه) • ايرانيان به کالاهاي عمومي همچون دمکراسي، امنيت اجتماعي و عدالت نياز دارند و بايد در توسعه اين امور همکاري کنند. به هر اندازه هم که قانون‌هاي مناسب و دقيقي براي اين‌گونه کالاهاي عمومي وجود داشته باشد، تا اجتماع نخواهد و همکاري لازم را انجام ندهد، حفظ اين‌گونه کالاهاي عمومي غيرممکن است. • در ايران مفهوم همکاري گروهي و سرمايه اجتماعي، در روابط اجتماعي شناخته شده نيست و مردم به يکديگر اعتماد ندارند(همان، اينترنت). • گواه اين مطلب افزايش چشمگير تعهدهاي محضري در انواع گوناگون و در معاملات مالي و پولي گوناگون است. به گونه‌اي كه اگر در هنگام مدرك و سند معتبر و محكمي از طرف مقابل گرفته نشود، دل‌مشغولي فراواني براي طرف ديگر معامله به وجود آورده و احتمال خسران در معامله افزايش مي‌يابد. نگاهي به آمار پرونده‌هاي متعدد دادگاه‌هاي گوناگون نيز گواه محكمتري بر اين ادعاست.

35. سرمایه اجتماعی در ایران(ادامه) • ميزان اعتماد افراد در درون خانواده‌ها و آشنايان بيشتر از ميزان اعتماد آن‌ها به نهادها و ارگان‌هاي دولتي است. علاوه بر آن، ميزان مشارکت غيررسمي افراد در کارها، مثل شرکت در انجمن‌هاي خيريه و هيأت‌هاي مذهبي و ديد و بازديدها، بيشتر از ميزان مشاركت رسمي افراد در کارهايي مثل شرکت در انتخابات گوناگون، بر عهده‌ گرفتن ‌مسئوليت ‌رسمي ‌و... است. • آمارها نشان مي‌دهند مردم به اعضاي خانواده و دوستان و اقوام خود بيشتر از دولت و نهادها اعتماد دارند. بنا بر آماري که در طرح ارزش‌ها و نگرش‌هاي ايرانيان در سال 1380 توسط دفتر طرح‌هاي ملي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي به دست آمده، 4/88 درصد مردم به اعضاي خانواده خود بسيار زياد اعتماد داشتند. اين رقم درباره اقوام 49 درصد و درباره دوستان نيز 49 درصد بوده است. در مقابل، مردم يکديگر را تا اندازه 3/4درصد قابل اعتماد ارزيابي کرده‌اند. • علاوه بر آن، نتايج تحقيق «سنجش اعتماد اجتماعي» با دو معرف اعتماد به مردم و اعتماد به مسئولان، نشان مي‌دهد که از نظر پاسخ‌گويان، اعتماد مردم نسبت به هم در مقياس پنج بخشي، به ترتيب از سطح خيلي‌کم تا خيلي ‌زياد عبارت است از 8/67%، 4/18%، 8/9%، 9/0%، 2/3% و همچنين اعتماد مردم نسبت به مسئولان به همين ترتيب عبارت است از 2/44%، 3/21%، 2/24%، 1/6%، 1/4%. (رفيع پور،1373).

36. سرمایه اجتماعی در ایران(ادامه) • اين آمار، خود نشانگر ميزان بالاي بي‌‌اعتمادي مردم حتي نسبت به يکديگر و شهروندان است که مي‌تواند بازنمايي از پايين آمدن اعتماد مردم به دستگاه‌ها و ارگان‌هاي رسمي کشور باشد. اين نوع بي‌اعتمادي‌ها نسبت به يکديگر در روابط خانوادگي نيز ديده مي‌شود که مي‌تواند سرچشمه بسياري از مشکلات و حتي طلاق‌ها باشد. بر پايه آمار به دست آمده، ميزان طلاق از سال 71 تا 80 روندي صعودي داشته است (برگرفته از علاقه بند، 1384: اينترنت). • به استناد آمارهاي ارايه شده ميان ميزان مشارکت غيررسمي، افراد نسبت به مشارکت رسمي آن‌ها تفاوت‌هايي وجود دارد. ميانگين تعداد موارد رفت و آمد با اقوام نسبت به رفت و آمد با همکاران بيشتر است. تعداد موارد رفت و آمد افراد با اقوام 8/3%، همسايه‌ها 9/3%، دوستان 4/2% و با همکاران 6/1% مرتبه در ماه است (رجب زاده، 1382). • رواج قانون‌شکني، بالا رفتن ميزان تعهدات محضري و کنترل افراد، نرده‌کشي بين چهارراه‌ها، حضور پليس در بيشتر ميادين و خيابان‌ها، پايين آمدن ميزان مشارکت رسمي سياسي و اجتماعي شهروندان، اعم ازحضور در انتخابات مجلس و شوراها تا رعايت حقوق شهروندي و بسياري از موارد ديگر، از جمله موارد نزول اعتماد و مشارکت در جامعه است.

37. نتیجه گیری: • در نتيجه، مي‌توان چنين نتيجه‌گيري کرد که ميزان سرمايه درون‌گروهي در ايران، بيشتر از ميزان سرمايه برون‌گروهي (اعتماد به دولت و مسئولان) است. ميزان همدلي و همکاري برون‌گروهي مردم که در دفاع مقدس و زلزله بم نشان داده شد، بسيار موقتي بود و جامعه ما بيشتر شاهد يک نوع همکاري و تعاون خودجوش به صورت هيأت‌هاي غيررسمي بود. چنانچه در سرمايه بي‌سابقه استان‌هاي شمالي كشور و قطعي گاز، خبرهاي تكان‌دهنده‌اي از بي‌مهري مردم نسبت به ‌هم و رواج پديده سودجويي شخصي از موقعيت ديده شد. • اين نوع کنش‌ها بايد به وسيله جامعه‌شناسان بررسي و توسط مديران اجرايي تقويت شود. • حال پرسشي که در اينجا مطرح مي‌شود و لازم است به آن پاسخ شايسته‌اي داده شود، اين است که: • چرا سرمايه ‌اجتماعي ‌برون ‌گروهي‌، روندي ‌رو به ‌کاهش‌ دارد؟ • با توجه به مطالبي که درگذشته و بخش‌هاي ياد شده آمد، مي‌توان از روند رو به کاهش اين نوع سرمايه، سخن.

38. منابع: • -1 بيكر، واين (1382)، «مديريت و سرمايه اجتماعي»، ترجمة سيدمهدي الواني و محمدرضا ربيعي، تهران، انتشارات سازمان مديريت صنعتي.-2 رحمانپور، لقمان (1382)، «مديريت سرمايه اجتماعي: رويكردي اثربخش در مديريت منابع انساني»، فصلنامه مطالعات مديريت، شماره 19.-3 رناني، محسن (1385)، «نقش سرمايه‌هاي اجتماعي در توسعه اقتصادي»، دريچه، فصلنامه‌ فرهنگي، اجتماعي، اقتصادي، صص 23-4.-4 فقيهي، ابوالحسني، فيضي، طاهره (1385)، «سرمايه اجتماعي: رويكردي نو در سازمان» دانش مديريت، فصلنامه دانشكده مديريت دانشگاه تهران، سال نوزدهم، شماره 72، صص 46-23. • 5-Adler, P. W. (1999). "Social Capital: The Good, The Bad, and The Ugly". Management Meeting in Chicago. 6- Cappelli, P. (2002)" Social Capital and Retraining", university of Pennsylvania, Philadelphia.7- Coleman, J. S. (1990). "Fundations of Social Theory", Combridge, MA: Harvard University Press, Belknap Press.8- Francis Fukuyama. "Social Capita And Cicil Society", conference on second Generation Rerform. 1999. 9- Leana, C. R. & Van Burren, H. J. (1999), "Organizational Social Capital and Employment Proactives", Academy of management reviews. 10- Seibert, S. Kraimer. M; Linden, Robert. (2001). "A Social Capital Theory of Career Success". Academy of Management Journal, Vol. 44. No2