Rośliny zbożowe

1. Rośliny zbożowe Agrotechnika żyta

2. Pochodzenie żyta • Żyto stało się rośliną uprawną stosunkowo niedawno, znacznie później niż pszenica czy jęczmień. • Za ojczyznę żyta uważa się Azję Środkową (od Anatolii po Turkiestan), gdzie nawet obecnie rosną dziko różne formy tej rośliny, filogenetycznie nie odbiegające od form uprawnych.

3. Historia uprawy żyta • Jako chwast pszenicy i jęczmienia żyto rozprzestrzeniło się także w Europie. • W miarę pogarszania się warunków uprawy (surowy klimat, słabe gleby) stopniowo wypierało te gatunki. • Jest przykładem wtórnej rośliny uprawnej, która powstała w wyniku naturalnej selekcji z chwastu towarzyszącego uprawom roślin pierwotnych.

4. Historia uprawy żyta • Na terenie Europy Północnej i Środkowej uprawa żyta rozpoczęła się dopiero po roku 1000 p.n.e. Na ziemiach polskich w masowej uprawie pojawiło się jeszcze później, przypuszczalnie dopiero na początku tzw. okresu rzymskiego. • W okresie wczesno-piastowskim oprócz pszenicy, jęczmienia, prosa i owsa powszechnie uprawiano również żyto ozime.

5. Rejony uprawy • Żyto zajmuje znaczne powierzchnie umiarkowanych i chłodnych rejonów, głównie półkuli północnej, i konkuruje z pszenicą ze względów glebowych i klimatycznych. • W gospodarce światowej znaczenie żyta stale się zmniejsza. Tylko w Europie Środkowej i Wschodniej nadal pozostaje znaczącym zbożem chlebowym.

6. Znaczenie gospodarcze żyta • Na świecie uprawia się zaledwie 10,9 mln ha żyta, co stanowi 1,5% powierzchni zajętej przez zboża. • Główni producenci żyta to: Rosja, Szwecja, Polska, Niemcy i Białoruś. • Światowe zbiory ziarna tego gatunku wynoszą 23,4 mln ton rocznie.

7. Znaczenie gospodarcze żyta • Średni światowy plon z 1 ha wynosi zaledwie 2,15 t. • Tylko niektóre kraje, przede wszystkim Holandia (6,5 t/ha), Niemcy (4,8 t/ha) i Czechy (3,8 t/ha), prowadzą intensywną uprawę żyta. • W Polsce żyto uprawiano w ostatnich latach na powierzchni 2350 tys. ha, co stanowi 26,7% zasiewów wszystkich zbóż.

8. Plonowanie żyta • Średni plon w COBORU wszystkich zarejestrowanych odmian populacyjnych wynosi obecnie 6 t/ha. • Wykorzystanie potencjału w praktycznym rolnictwie wynosi zaledwie 36–38% i nie zarysowuje się żadna tendencja do poprawy tego stanu. • Średnio w roku produkuje się w Polsce około 5500 tys. t ziarna żyta, co stanowi 23,5% zbiorów światowych.

9. Warunki termiczne • Najkorzystniejszą temperaturą bezpośrednio przed siewem oraz w okresie od siewu do wschodów żyta jest 10–13,5 C. • Żyto wymaga więc temperatury około 1–2 wyższej od średniej rzeczywistej typowej dla tego okresu.

10. Warunki termiczne • W czasie wegetacji jesiennej optymalna, średniodobowa temperatura powietrza powinna wynosić 7–8,3 C. • Sprzyja to listnieniu, krzewieniu i hartowaniu roślin przed zimą.

11. Warunki termiczne • W okresie spoczynku zimowego żyto jest najbardziej wytrzymałe na niskie temperatury. • Jeśli w czasie hartowania osiągnęło fazę 4–5 liści, to znosi mrozy nawet do minus 30 C. Dlatego po zimie straty na powierzchni obsianej żytem są niewielkie (1–2%), wzrastają jednak w warunkach bardzo długiego zalegania śniegu bądź wczesnego opadu śniegu na niezamarzniętą glebę.

12. Wiosenne warunki termiczne • Niskie wymagania termiczne sprawiają, że żyto najwcześniej ze zbóż wznawia wegetację wiosenną. • Układ temperatur w okresie strzelania w źdźbło oraz kłoszenia ma największy wpływ na plonowanie. W tym okresie jest pożądana stosunkowo niska (6,5 C) temperatura dobowa. Występujące wtedy ocieplenia wpływają negatywnie na plonowanie.

13. Wiosenne warunki termiczne • Duża wrażliwość żyta na temperaturę utrzymuje się także po kłoszeniu, w fazie kwitnienia, zapłodnienia, zawiązywania ziarna i wczesnozielonej jego dojrzałości. • Optimum termiczne tego okresu wynosi 15,8–16,4 C i jest wyższe od wieloletniej średniej rzeczywistej.

14. Warunki wodne • Według Klatta potrzeby wodne żyta wynoszą 220 mm opadu, w tym aż 140 mm powinno przypadać na maj i czerwiec. • W okresie przedsiewnym oraz bezpośrednio posiewnym opady optymalne według Dzieżyca wynoszą 16–18 mm na dekadę i gwarantują szybkie oraz wyrównane wschody żyta. Podczas kolejnych dekad całego okresu rozwoju jesiennego żyto wymaga takiej samej wielkości opadów (16 mm). W okresie spoczynku zimowego optimum opadowe wynosi 12 mm/dekadę.

15. Warunki wodne • W fazie strzelania w źdźbło, która u żyta kończy się już między 10 a 20 maja, zapotrzebowanie na wodę jest niezbyt duże i wynosi 12–14 mm/dekadę, a oszczędna gospodarka wodą wynika także z małego współczynnika transpiracji (350). • W fazach nalewania ziarna optimum opadów wzrasta do około 70 mm miesięcznie. Wczesne kłoszenie żyta czyni je mniej wrażliwym od pszenicy i pszenżyta na posuchy późnowiosenne. Jedynie długotrwałe okresy niedoboru wody w fazie zawiązywania ziarna i dojrzałości mlecznej mogą powodować wyraźne obniżenie plonu.

16. Warunki glebowe • Najbardziej charakterystyczną cechą żyta jest jego duża tolerancjana różne gleby. • Wynika to z dobrze rozwiniętego systemu korzeniowego, małych potrzeb wodnych i oszczędnej gospodarki wodą, dużej tolerancji na kwaśny odczyn pH, a także na jony wolnego glinu i manganu.

17. Warunki glebowe • Wszystkie te cechy sprawiają, że zróżnicowanie plonów ziarna uzyskiwanych na kompleksach 2, 3 i 4 nie występuje bądź jest tak małe, że nieistotne. • Na kompleksie 5 (żytni dobry) plon obniża się o około 7–10% w porównaniu z plonem z kompleksu 4 (żytni bardzo dobry), a na kompleksie 6 (żytni słaby) – aż o 22%.

18. Wpływ gleby na plonowanie żyta • Wpływ gleby na plony ma jednak charakter pośredni, istotnie natomiast zależą one od pogody, głównie od warunków wilgotnościowych, oraz poziomu agrotechnik. • W latach suchych plony ziarna żyta na kompleksie pszennym bardzo dobrym i dobrym są z reguły wyższe niż na żytnich. Z kolei w latach mokrych żyto na kompleksie 1 i 2 może plonować niżej w stosunku do żytnich, głównie z powodu silniejszego wylegania, a także większego porażenia przez niektóre choroby grzybowe.

19. Przedplony • Odmiany populacyjne i mieszańcowe mają niewielkie wymagania glebowe, ale dość wyraźnie reagują one na przedplon, szczególnie na glebach lekkich. • Najkorzystniejszymi przedplonami są rośliny strączkowe: łubin wąskolistny i żółty, groch pastewny, mieszanka wyki ozimej z małym udziałem żyta, mieszanki strączkowo-zbożowe zbierane na kiszonkę bądź na nasiona.

20. Inne przedplony • Żyto uprawiane po ziemniaku na oborniku plonuje o około 10% gorzej niż po motylkowatych i tylko niewiele lepiej niż po zbożach jarych. • Owies jest dobrym przedplonem pod względem fitosanitarnym. Stosunkowo korzystnie wypada jęczmień, ponieważ najwcześniej schodzi z pola i czas na rozkład resztek pożniwnych przed siewem żyta jest dłuższy niż po pszenicy jarej i pszenżycie jarym.

21. Inne przedplony • Spośród gatunków ozimych gorszy jest ten, który później schodzi z pola i czas na rozkład resztek pożniwnych przed siewem jest najkrótszy. • Monokultura żyta uprawianego dłużej obniża plon o około 15–20%. W takich warunkach czynnikiem częściowo rekompensującym nieodpowiednie następstwo może być wsiewka seradeli w żyto, zaorana przed następnym siewem.

22. Uprawa roli • Na stanowiskach po ziemniaku nie zaleca się wykonywać orki, ale raczej zastosować rozkruszenie warstwy roli za pomocą pogłębiaczy bądź grubera bez jej odwracania. • Będzie to oczywiście możliwe po uprzednim dokładnym zebraniu łęcin i wyrównaniu kolein po narzędziach i maszynach zbierających ziemniaki.

23. Uprawa roli • Po przedplonach strączkowych i zbożowych ściernisko należy podorać lub stalerzować, bądź skultywatorować, aby przyspieszyć rozkład i częściowe skiełkowanie chwastów nasiennych. Skrócenie zespołu upraw pożniwnych jest uzasadnione wczesnym siewem żyta i krótkim okresem między zejściem przedplonu a orką siewną. • Uproszczenia w uprawie gleby pod żyto dotyczą coraz częściej także spłycenia orki siewnej do 16–18 cm, a nawet całkowitego jej zaniechania na rzecz doprawienia tylko warstwy wierzchniej za pomocą talerzówki, glebogryzarki, kultywatora i brony.

24. Uproszczenia uprawowe • Skrajnym uproszczeniem jest tzw. siew bezpośredni dokonywany specjalnym siewnikiem wprost w ściernisko. • Przygotowanie przedplonu sprowadza się więc do zebrania słomy oraz chemicznego zniszczenia chwastów i samosiewów przedplonu. Takie zabiegi, jakkolwiek kłócą się z zasadami płużnego systemu uprawy roli, mogą być doraźnie (1–2 lata) uzasadnione w niektórych ogniwach rotacji płodozmianu.

25. Uproszczenia uprawowe • Skutki środowiskowe są raczej korzystne, skutki produkcyjne natomiast zależą od gleby, od poziomu agrotechniki w całej rotacji i możliwości zastosowania czynników rekompensujących. • Nieliczne badania przeprowadzone w kraju dowodzą, że uproszczenia takie zastosowane w odniesieniu do żyta powodują stosunkowo niewielkie obniżenie plonu.

26. Uprawa roli • W konwencjonalnym systemie uprawy roli średnia orka siewna (20–25 cm) powinna być wykonana w takim czasie, aby gleba osiadła przed siewem. • Na glebach piaszczystych osiadanie następuje dość szybko, na zwięźlejszych trwa jednak 3–4 tygodnie. Najczęściej zachodzi potrzeba mechanicznego przyspieszenia tego procesu i przywrócenia podsiąku kapilarnego. Siew w glebę nieodleżałą powoduje przedłużenie wschodów i ich nierównomierność.

27. Uprawa roli • Osiadanie gleby zachodzące dopiero po wschodach roślin zawsze sprawia, że węzeł krzewienia formuje się zbyt płytko, a nawet bywa zupełnie odsłonięty. • W efekcie zmniejsza się krzewistość produktywna jesienią i wiosną, rośliny znacznie gorzej zimują, łatwiej dochodzi do uszkodzenia węzła przez muchówki, a także do wylegania roślin. • Doprawienie wierzchniej warstwy gleby bezpośrednio przed siewem można przeprowadzić za pomocą agregatu złożonego z brony i wału strunowego bądź samej brony.

28. Zapotrzebowanie na składniki pokarmowe • Zarówno ziarno, jak i słoma żyta są w stosunku do innych ozimin uboższe w azot. Zawartość pozostałych makro- i mikroelementów w życie jest podobna jak w pszenicy i pszenżycie. • Żyto wykazuje najmniejszą ze zbóż wrażliwość na fosfor, potas i mikroelementy.

29. Nawożenie • Na glebach o co najmniej średniej zawartości przyswajalnego potasu i fosforu wystarczy utrzymywać zrównoważony bilans tych składników w glebie i w wynoszonym plonie.

30. Dawki nawozów • Na kompleksie żytnim bardzo dobrym, w technologiach pozwalających uzyskać 4 t/ha ziarna, należy zastosować 44 kg/ha P2O5 oraz 88 kg/ha K2O. • Na kompleksach słabszych, na których realne plony żyta wynoszą około 2,7–3 t/ha, racjonalne dawki nawozów wynoszą 30 kg/ha P2O5 i około 60 kg/ha K2O.

31. Nawożenie gleb bardzo słabych • Na glebach o niskiej zasobności w przyswajalne formy fosforu i potasu dawki nawozów trzeba zwiększyć o tzw. naddatki. Na słabszych glebach kompleksów żytnich wynoszą one: 30 kg/ha P2O5 i 20 kg/ha K2O. • Dawka nawozowa jest wtedy sumą wymagań pokarmowych i naddatków bilansowych.

32. Formy nawozów i termin ich stosowania • Fosfor i potas można zastosować w nawozach pojedynczych bądź kompleksowych o proporcji najbardziej zbliżonej do wyliczonego zapotrzebowania na te składniki. • Na kompleksach 4 i 5 nawozy można dawać przedsiewnie. Na kompleksach słabszych dawkę dzieli się na dwie równe części, stosując przedsiewnie (1/2) oraz w czasie wznowienia wegetacji (1/2). Zapobiega to stratom składników na glebach najbardziej przepuszczalnych.

33. Nawożenie azotem • Żyto dobrze wykorzystuje azot glebowy mineralizowany wiosną oraz azot z resztek pożniwnych. Aby uzyskać programowany plon 4 t/ha po przedplonach niezbożowych, należy jednorazowo zastosować 30–40 kg/ha N w czasie wznowienia wegetacji. • Po przedplonach zbożowych pierwszym nawożeniem azotowym jest dawka przedsiewna (20–25 kg/ha N), przyspieszająca rozkład ścierniska i umożliwiająca rozkrzewienie żyta.

34. Nawożenie azotem • Dawkę wiosenną 60–80 kg/ha należy zastosować w dwu terminach – w czasie wznowienia wegetacji (60%) i w fazie wydłużania trzeciego międzywęźla. • Dawki powyżej 80–90 kg/ha N powodują jeszcze przyrost plonu, jednak ich efektywność jest już mała.

35. Nazwożenie azotem • Aby został wytworzony plon 2,5–3 t/ha, dawka azotu powinna wynosić20–30 kg/ha. • Na glebach silnie przepuszczalnych należy stosować amonową i mocznikową formę azotu, mniej ruchliwą i mniej szkodliwą dla środowiska.

36. Wpływ wysokiego nawożenia azotem • Zwiększenie dawek azotu pod żyto powoduje przyrost zawartości białka w ziarnie. • Jednocześnie jednak następuje pogorszenie wartości wszystkich wyróżników jakości białka, w tym i udziału aminokwasów egzogennych, ograniczających, czyli lizyny i metioniny.

37. Optymalne terminy siewu żyta ozimego I – 20.09–05.10, II – 20.09–30.09, III – 15.09–25.09, IV – 10.09–25.09, V – 05.09–15.09

38. Gęstość siewu • Gęstość siewu zależy głównie od kompleksu glebowego, przedplonu i terminu siewu. • W miarę pogarszania się warunków rozwoju ilość wysiewu należy zwiększyć. • Opóźnienie siewu o 10 dni wymaga zwiększenia o 10% obsady i wysiewu.

39. Obsada kiełkujących ziarn żyta na powierzchni 1 m2, będąca podstawą do obliczeń masy wysiewu na 1 ha

40. Wzór na ilość wysiewu

41. Wysiew mieszańców • Żyto mieszańcowe sieje się w obsadzie 260–280 ziarniaków na 1 ha. Dla masy 29 g (mieszańce niemieckie) ilość wysiewu na najlepszych glebach żytnich powinna wynosić około 80–90 kg. • Mieszańce polskiej hodowli typu Nawid mają masę 1000 ziarniaków zbliżoną do masy form populacyjnych i dlatego wysiewa się je w podobnej ilości.

42. Siew • Żyto sieje się na głębokość 3 cm w rozstawie rzędów 13–15 cm. • Materiał siewny odmian mieszańcowych otrzymuje się, krzyżując jednorazowo dwie odległe linie. Efekt heterozji w dalszych rozmnożeniach zanika, pogarsza się także jakość żyta, dlatego nie można używać do siewu ziarna z własnego rozmnożenia. Stąd też materiał siewny form mieszańcowych musi pochodzić każdorazowo bezpośrednio od hodowcy.

43. Pielęgnacja • Gdy płodozmian jest poprawny, w integrowanym rolnictwie łan żyta ma dużą zdolność samoregulacji zachwaszczenia. Chemiczne metody ograniczania zachwaszczenia są wtedy zbędne. Niestety, na zdecydowanej większości plantacji żyto często uprawia się jako drugie, a nawet trzecie zboże. W takich warunkach chemiczne zwalczanie zachwaszczenia ogranicza straty plonu. • Celowość użycia herbicydów wzrasta także po przerzedzeniu zasiewów przez pleśń śniegową, kiedy naturalna konkurencyjność łanu jest osłabiona.

44. Pielęgnacja • Większość chwastów dwuliściennych występujących w życie zwalcza się wiosną, a termin jesienny dotyczy przede wszystkim miotły zbożowej. • Warto podkreślić, że przedawkowanie środka, a przede wszystkim opóźnienie jego stosowania jest stresem dla żyta. Wyróżnia się ono pod tym względem spośród pozostałych zbóż.

45. Herbicydy stosowane w uprawie żyta

46. Herbicydy stosowane w uprawie żyta

47. Zaprawianie ziarna • Zaprawianie ziarna przed siewem jest zabiegiem bezwzględnie niezbędnym. Tylko przez zaprawianie można chemicznie ograniczyć pleśń śniegową zbóż i traw, a także pałecznicę zbóż i traw. • Choroby zgorzelowe siewek jest łatwiej zwalczać niż poprzednie, bo są one wrażliwe na większość zapraw, a ponadto występują tylko przy niekorzystnych, przedłużających się wschodach.

48. Zaprawy

49. Choroby żyta • Występowanie chorób podstawy źdźbła zależy od wysycenia zmianowań zbożami i zwiększa się po przekroczeniu progu 50% zbóż i występowaniu po sobie. • Najpospolitszą chorobą żyta jest fuzaryjna zgorzel podstawy źdźbła, której zwalczanie chemiczne jest trudne. • Także zgorzel podstawy źdźbła roślin występujących na lżejszych glebach nie daje się zwalczyć chemicznie.

50. Choroby żyta • Na glebach ciężkich chorobą płodozmianową jest łamliwość źdźbła zbóż i, coraz powszechniej, także rizoktonioza zbóż. Ta pierwsza może rozwijać się już jesienią i wtedy jej szkodliwość wzrasta. Porażenie 25% roślin przyjmuje się jako progowe, decydujące o potrzebie chemicznej interwencji.