MANNSLÍKAMINN 2.KAFLI MELTING OG ÖNDUN

1. MANNSLÍKAMINN2.KAFLIMELTING OG ÖNDUN Garðaskóli Magga Gauja Haust 2012

2. Í þessum kafla lærir þú… • Hvað er í matnum sem við borðum. • Hvernig maturinn er brotinn niður þannig að hann komist inn í frumurnar. • Hvaða hlutverki hin ýmsu næringarefni gegna. • Hvers vegna við öndum og hvernig súrefni berst til frumna líkamans. • Svolítið um sjúkdóma sem geta herjað á meltingarfærin og öndunarfærin.

3. Af hverju að borða og anda? • Við verðum að borða HOLLAN mat og anda að okkur SÚREFNI svo að frumurnar geti lifað og starfað. • Hver maður borðar u.þ.b 40 þúsund kg af mat um ævina. • Á hverjum sólahring öndum við að okkur þúsundum lítra af lofti.

4. Helstu efni i matnum eru… • VATN • KOLVETNI • FITA • PRÓTÍN

5. Hvernig á að borða rétt? • Sittlítið af hverju til að tryggja að við fáum öll þau næringarefni sem við þurfum til að viðhalda öllum frumunum okkar.

6. Þrískipti diskurinn • Matvælum má skipta í þrjá flokka. Við eigum að borða úr hverjum flokki daglega. • Prótín 20% (t.d. kjöt, fiskur, egg og baunir) • Kolvetni 40% (t.d. kartöflur, hrísgrjón, pasta og brauð) • Ávextir og grænmeti 40%

7. Niðurbrot fæðunnar • Nauðsynlegt er að sundra fæðunni,brjóta hana niður í smærri eindir, til þess að næringarefnin geti komist inn í frumurnar. • Frá munni að endaþarmsopi er um 7 m löng slanga (meltingarvegurinn). • Efnafræðilega sundrunin er með hjálp ensíma. • Ensím eru efni sem líkja má við skæri sem klippa niður stórar sameindir í smærri.

8. Efnafræðileg sundrun fæðunnar • KOLVETNI – eru yfirleitt langar keðjur úr glúkósasameindum. • Ensím klippa sameindirnar niður. • PRÓTÍN – er gerð út um tuttugu mismunandi tegundum amínósýra. • VÍTAMÍN, steinefni og vatn eru svo smáar sameindir að ekki þarf að sundra þeim neitt áður en þær eru teknar upp í blóðið.

9. 1. Maginn • Maturinn fer uppí munn og blandast þar munnvatni sem inniheldur ensím sem brjóta niður fæðuna, ásamt tönnum og tungu. • Þaðan fer maturinn með vélinda niður í maga. • Maginn er vöðvaríkur poki sem hnoðrar og malar fæðuna og hún blandar súrum safa magans. • Magasafinn inniheldur saltsýru og ensímið pepsín.

10. 2. Brisið og Lifrin • Fæðan heldur áfram för sinni frá maga og berst inní skeifugörnina. • Brisið framleiðir brissafa sem inniheldur mörg ensím. • Lifrin framleiðir gall sem er gulgrænn vökvi sem leysir upp fituna í þörmunum. Gallið safnast fyrir í gallblöðrunni og þegar við borðum fitu dregst blaðran saman og spýtir gallinu inn í skeifugörnina.

11. 3. Smáþarmarnir & ristilinn • Næst endar fæðan í smáþörmunum og er hér orðin að mauki. • Í smáþörmunum sundrast fæðan til fulls og verður að glúkósa, amínósýra og fleiri sameinda. • Þarmatoturnar taka upp næringarefnin í gegnum smáæðar. • Í ristlinum er vatnið tekið upp og ýmis steinefni. • Í ristlinum er mikið af bakteríum sem hjálpa til við niðurbrot fæðunnar. • Svo er restinni kúkað 

12. 2.3 Til hvers notum við fæðuna? • Eftir að næringarefnin hafa verið tekin upp í smáþörmunum, berast þau með blóðinu til allra frumna líkamans. • Glúkósi er byggingarefni frumunnar og sér henni fyrir orkugjöf og er nauðsynlegt í frumuöndun. • Fita getur einnig nýst sem eldsneyti fyrir frumurnar.

13. Rétt fita • Mettuð fita er fyrst og fremst í matvælum úr dýraríkinu t.d smjör, rjóma, osti, pylsum og kjöti. • Fjölómettuð fita er úr plönturíkinu og finnst í smjörlíki og mataolíu. Þessi fita er talinn hollari fyrir æðarnar en mettuð fita. • Einómettuð fita er þó hollust og finnst t.d í ólífuolíu.

14. Frumurnar og prótín • Prótínin í fæðunni sundrast í maga og smáþörmum í amínósýrur sem berast með blóði til frumna. • Þar eru þær notaðar þegar frumurnar smíða sín eigin prótín. • Í líkama okkar eru þúsundir mismunandi prótína með mismunandi hlutverk t.d mynda vöðva og flytja súrefni.

15. Vítamín og steinefni • Frumurnar þurfa líka vítamín og steinefni til að starfa eðlilega. • Vítamín eru lífsnauðsynleg efni. • Helstu vítamínin eru: A, B, C, D, E OG K • Kalsín og fosfór eru steinefni sem líkaminn þarfnast líka fyrir t.d beinin. • Járn er mjög nauðsynlegt fyrir blóðið og joð fyrir skjaldkirtilinn.

16. 2.3 Meltingarkvillar • Tannskemmdir: og sýkingar í tannholdi er meltingarkvilli. • Brjóstsviði: þegar magamuninn virkar ekki sem skyldi og magasafi kemst aftur upp í vélindað. • Ógleði: Slæmur matur eða bakteríusýking (eða veirusýking). Ef magaverkur er þó þrálátur þá þarf að láta skoða það hjá lækni. • Passa góðu bakteríurnar með að borða Abmjólk, trefjar og fleira. Góðu bakteríurnar hjálpa maganum og halda honum í jafnvægi.

17. Offita og átröskun • Offita: er einn sá ,,sjúkdómar” sem vex hvað hraðast í hinum vestræna heimi. • Offita: veldur einnig sykursýki, háþrýsting og hjartasjúkdómum. • Lystarstol(anorexía): er sjúkdómur sem veldur þráhyggju og áráttuhegðun gagnvart mat og þyngd. • Lotugræðgi(búlimía): sjúklingar fá óstjórnlega löngun í mat og háma í sig og æla síðan sem veldur miklum skemmdum á vélinda, tönnum o.fl.

18. 2.4 Leið súrefnis úr andrúmslofti til frumna • Bruni /frumuöndun: glúkósa eða öðrum næringarefnum í frumunum er breytt í koltvíoxíð og vatn. Við þetta losnar orka. • Starf lungna: Til þess að bruni geti átt sér stað verðum við að anda, þá flyst súrefni úr andrúmslofti til lungna og þaðan í blóðið. • Lungun sjá einnig um að losa líkamann við koltvíoxíð sem myndast stöðugt í frumunum.

19. 2.4 Leið loftsins til lungnablaðranna Nefhol og kok → barki → tvær aðalberkjur → grennri berkjur → enn grennri berklingar → Lungnablöðrur → blóðrás Blóðið fær súrefni frá lungnablöðrunum og lætur um leið frá sér koltvíoxíð sem við öndum svo frá okkur. Við upptöku súrefnis binst það blóðrauðanum í rauðkornum blóðsins.

20. Þindin • Þindin er aðalvöðvinn í öndun, hún veldur því að rúmmál lungnanna breytist og þau ýmist draga inn loft eða þrýsta því út. • Í hvíld öndum við að okkur u.þ.b. 12 sinnum á mínútu (eða ½ lítra af lofti). Á mínútu er það 6 lítrar af lofti.

21. 2.5 Öndunarfærin – varnir og sjúkdómar • Varnir gegn ryki, veirum, bakteríum og öðru skaðlegu: • Bifhærð slímhúð sér um að flytja slím og agnir upp til koksins • Einnig eru sérstakar varnarfrumur, hvítkorn, í slímhúðinni sem ráðast á veirur og bakteríur ef nauðsyn ber til • Við ertingu hóstum við! Verði erting í slímhúð nefhols eða lungnaberkjum hóstum við og þannig losar líkaminn sig við það sem olli ertingunni.

22. 2.5 sýking í öndunarfærum • Kvef orsakast af veirum. • Hálsbólga, bólga í afholum nefsins og lungnabólga stafa af bakteríum. • Fyrir daga pensilíns og sýklalyfja var lungnabólga skæður sjúkdómur. • Astmi stafar oftast af ofnæmi. Astmi veldur andþyngslum vegna samdráttar (krampa) og bólgu í lungnaberkjunum.

23. 2.5 Reykingar og lungnakrabbamein • Tóbaksreykingar skaða öndunarfærin á margvíslegan hátt. • Hreyfigeta bifhára í öndunarfærum minnkar og jafnvel hverfa hárin hjá þeim sem reykt hafa lengi • Veggir sumra lungnablaðra eyðileggjast • Það sem gerist er að veirur og bakteríur komast auðveldlega að slímhúðinni og valda sýkingum.

24. 2.5 Reykingar og krabbamein • Einnig minnkar öndunaryfirborðið og þannig finnur reykingafólk fyrir mæði → súrefnisupptaka minnkar • Lungnakrabbamein stafar af því að tilteknar frumur í lungunum taka að skipta sér stjórnlaust og mynda krabbameinsæxli • Á hverju ári greinast 150 Íslendingar með lungnakrabbamein. Nánast öll tilvik stafa af tóbaksreykingum.