PRAWA CZŁOWIEKA

1. PREZENTACJA NA PRAWACH RĘKOPISU PRZEZNACZONA JAKO POMOC DLA SŁUCHACZY STUDIUM ADMINISTRACJI WPiA UAM PRAWA CZŁOWIEKA Cz. 3 MECHANIZMY I PROCEDURY Zdzisław Kędzia

2. ZASADY MECHANIZMÓW OCHRONY • Prawa człowieka są uniwersalne • Promocja i ochrona praw człowieka stanowi uprawniony przedmiot troski społeczności międzynarodowej • Państwa Członkowskie są zobowiązane do rozwoju międzynarodowej współpracy, włączając w to współpracę z Narodami Zjednoczonymi, dla promocji i ochrony praw człowieka • Prawa człowieka są niepodzielne, wzajemnie od siebie zależne i powiązane • Mechanizmy praw człowieka powinny działać w obiektywny i politycznie neutralny sposób

3. PODSTAWOWA STRUKTURA MECHANIZMÓW CHRONIĄCYCH PRAWA CZŁOWIEKA ONZ

4. ZGROMADZENIE OGÓLNE • Kompetencja generalna do podejmowania wszelkich spraw, do których odnosi się Karta NZ, chyba że mieszczą się one w ramach wyłącznej kompetencji innych organów • III Komitet – Rada Praw Człowieka • V Komitet (Administracja i Budżet) • VI Komitet (Prawny) – ustanawianie standardów • Ciała pomocnicze ZO – Komisja Prawa Międzynarodowego; specjalne komitety – np. ds. dekolonizacjii praw Ludności Palestyńskiej • Porządek obrad III Komitetu: (a) tematyczne kwestie praw człowieka; (b) “sytuacje praw człowieka” (naruszenia praw człowieka na wielką skalę); (c) przyjmowanie konwencji lub deklaracji; i d) sprawy organizacyjne

5. Rezolucje ZgromadzeniaOgólnego • Rekomendacje wspólnoty międzynarodowej jako całości adresowane do rządów, organizacji systemu NZ, organizacji pozarządowych i szerzej społeczeństwa obywatelskiego • 67sesja • Niemal 40 rezolucji - rezolucje odnoszące się do sytuacji w pięciu państwach (podczas 56 sesji: 11 rezolucji tego typu) • Większość rezolucji przyjęta bez głosowania; rezolucje dotyczące państw zwykle wymagają głosowania • Dorobek • Ustanawianie standardów • Wypracowywanie programów politycznych (włączając w to zwoływanie konferencji na szczycie i ustanawianie programów implementacyjnych, proklamowanie dekad tematycznych) • Podejmowanie działań w sytuacjach kryzysowych praw człowieka • Ustanawianie organów ONZ ds. praw człowieka – Rada Praw Człowieka, Wysoki Komisarz ds. Praw Człowieka

6. RADA BEZPIECZEŃSTWA • Integracja praw człowieka • Traktaty pokojowe - konstytucje • Komisje prawdy i pojednania • Budowanie państwa prawnego • Prawa człowieka komponentem operacji pokojowych • Analiza dot. praw człowieka w raportach S-G • Rada Bezpieczeństwa i Wysoki Komisarz ds. Praw Człowieka • Formuła Arria • Wysoki Komisarz na posiedzeniach RB • Prośby o dochodzenia w dziedzinie praw człowieka Art. 24 Karty NZ nakłada na Radę Bezpieczeństwa “… podstawową odpowiedzialność za zachowanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa” – podstawowe gremium decyzyjne w tym zakresie • Historia omijania praw człowieka Ewolucja ostatniej dekady – Szczyt Światowy 2005 • Uznanie praw człowieka za jedno z podstawowych źródeł konfliktów • Uznanie ochrony praw człowieka za jeden z podstawowych elementów rozwiązywania konfliktów i budowania pokoju • Źródła ewolucji: Rwanda, Bałkany, walka z terroryzmem itd. • Światowy Szczyt z 2005r.

7. RADA GOSPODARCZO-SPOŁECZNA • Komisje tematyczne • Komisja ds. StatusuKobiet • Komisja ds Zapobiegania Przestępczości i wymiaru Sprawiedliwośći w Sprawach Karnych, • Komisja ds Zrównoważonego Rozwoju • Komisja ds Rozwoju Społecznego • Regionalne Komisje Ekonomiczne • Koordynacja między-agencyjna • ECOSOC rezolucje o procedurach skargowych • Procedura ECOSOC dot. przyznawania statusu konsultatywnego organizacjom pozarządowym • Historycznie ważna rola – promocja i ochrona praw człowieka jednym z głównych zadań Rady • Rada formułuje “… rekomendacje w celu promocji poszanowania i przestrzegania praw i fundamentalnych wolności dla wszystkich”, przygotowuje projekty konwencji w celu przedstawienia ich Zgromadzeniu Ogólnemu i zwołuje międzynarodowe konferencje – art. 62 (2) Karty • Komisja Praw Człowieka • Niejasna przyszłość w dziedzinie praw człowieka

8. ORGANY TRAKTATOWE

9. Komitet Praw Ekonomicznych, Socjalnych i Kulturalnych (CESCR) • Komitet Praw Człowieka • Komitet ds. Eliminacji Wszelkich Form Dyskryminacji Rasowej • Komitet ds. Eliminacji Wszelkich Form Dyskryminacji wobec Kobiet • Komitet przeciwko Torturom • Podkomitet ds. Zapobiegania Torturom • Komitet Praw Dziecka • Komitet ds. Pracowników Migrantów • Komitet Praw Osób z Niepełnosprawnościami • Komitet ds. Przymusowych Zaginięć

10. Generalne zadanie– monitorowanie wykonania traktatów w dziedzinie praw człowieka • Historyczny moment – ustanowienie organów monitorujących wykonanie traktatów, skomponowanych z niezależnych ekspertów, wybieranych przez Państwa-Strony i działających niezależnie (nie jako przedstawiciele rządów) było przełomem w podejściu do mechanizmów kontrolnych w dziedzinie praw człowieka na poziomie międzynarodowym

11. Mandat • Rozpatrywanie periodycznych sprawozdań przedstawianych przez rządy z wykonania zobowiązań traktatowych (szczegółowa analiza później) • Interpretacja traktatów w drodze orzecznictwa i wydawania Komentarzy Ogólnych • Rozpatrywanie skarg na naruszenia praw człowieka w ramach fakultatywnych procedur • Przedstawienie sprawozdań z działalności

12. Rozszerzony mandat poprzez interpretację • kompleksowe podejście do interpretacji zobowiązań traktatowych Państw-Stron (obowiązek poszanowania, ochrony i wypełniania) • promocja praw człowieka • prewencja naruszeń praw człowieka • dochodzenia dot. naruszeń praw człowieka

13. Kompozycja • status członków – niezależni eksperci: niezależność i profesjonalizm źródłem autorytetu i prestiżu • wybór przez Państwa-Strony (wyj. KPESK) • balans geograficzny i w reprezentacji kobiet i mężczyzn • reprezentacja rozmaitych systemów prawa • długość mandatu – 4 lata • 172 ekspertów zasiadających w organach traktatowych – jedyne w swoim rodzaju źródło wiedzy i doświadczenia

14. Organizacja pracy • sesje – dwie do trzech sesji w roku • jawność sesji(wyj. końcowa debata nad raportem krajowym, postępowania skargowe, lub w razie decyzji podjętej przez sam organ traktatowy lub jego przewodniczącego • przed-sesyjne grupy robocze • generalne debaty

15. GeneralneKomentarze • pozycja organu traktatowego w określonej kwestii związanej ze stosowaniem traktatu • Komentarze z reguły odnoszą się do fundamentalnych kwestii praw człowieka • treści praw człowieka • oceny typowych przejawów krajowej i międzynarodowej praktyki w implementacji standardów praw człowieka • brak mocy wiążącej • 2012 - CESCR 21, HRC 34, CAT 2, CERD 34, CRC 13, CEDAW 28, CMW 1

16. Inne formy aktywności • Dialog z partnerami • państwa (procedury implementacyjne) • agencje ONZ: ILO, UNDP, UNHCR, WHO, UNICEF • organizacje pozarządowe i społeczeństwo obywatelskie (informacja, „shadow reports”, stimulacjadialogu między aktorami krajowymi) • Warunki pracy • ograniczenia czasowe • niewystarczające środki • Potrzeba reform • jeden organ traktatowy • konsolidacja raportów do rozmaitych organów traktatowych • koordynacja terminów przedkładania raportów • międzynarodowy sąd praw człowieka • Kooperacja między organami traktatowymi i specjalnymi procedurami (niezależność i ograniczenia) • Szanse na „większą” reformę?

17. PRZYKŁAD: KOMITET PRAW CZŁOWIEKA utworzony w 1976 r. • Liczba członków: 18 • Sesje: trzy trzytygodniowe sesje w roku w Genewie i Nowym Jorku • Mandat: • rozpatrywanie okresowych raportów Państw-Stron • wydawanie komentarzy ogólnych • rozpatrywanie skarg państw i skarg indywidualnych dot. naruszeń zobowiązań wynikających z Paktu dla Państw-Stron • Komentarze Ogólne – instrumentalne dla implementacjiPaktu; istotny wkład do rozwoju koncepcji praw człowieka. Przeciętnie jeden komentarz ogólny w roku

18. Rozpatrywanie raportów • Brak określenia częstotliwości przez traktat (wyjątkowe) • Zalecenia dot. raportów państw-stron – pierwszy raport odnoszący się do całego Paktu (artykuł po artykule); kolejne raporty dot. wykonania rekomendacji poczynionych przez Komitet Praw Człowieka • Możliwa prośba o doraźną informację • Rozpatrywanie wykonania Paktu w przypadku przeciągającego się braku raportu przedstawionego przez Państwo-Stronę • Procedura implementacyjna – powołanie specjalnego sprawozdawcy – ustalenia prezentowane w rocznym raporcie Komitetu • Grupy Robocze • Dialog z partnerami • Spotkania z Państwami-Stronami

19. SYSTEM RAPORTÓW W TRAKTATACH PRAW CZŁOWIEKA • Cel– rozpatrzenie przez niezależny organ wykonywania zobowiązań traktatowych przez Państwa-Strony, w szczególności zbadanie i ocena prawnych oraz inych kroków przyjętych przez Państwa-Strony w celu implementacji standardów praw człowieka ustanowionych w traktacie • Jawność procedury podnosi znaczenie systemu raportów – prawo i praktyka państwa są kontrolowane przez społeczność międzynarodową i zainteresowane społeczeństwo • Zagrożenie – rządy mogą być skłonne do przedstawiania zawyżonej oceny własnych dokonań. Odpowiedź – organy traktatowe nie są pasywnymi odbiorcami “produktów” rządowych

20. Środki do zapewnienia skutecznego działania systemu raportów i przeciwdziałania jego potencjalnym nadużyciom • odpowiednio wczesna dystrybucja raportów przed sesjami komitetów • przekazanie sprawozdającemu rządowi listy zagadnień, o który będzie pytany, w trakcie publicznego rozpatrywania raportu (listy takie są przygotowane przez przedsesyjną GR lub przez sam Komitet) • solidne przygotowanie członków Komitetu – kompetentna reprezentacja rządu na wysokim szczeblu i przygotowanie przeglądu podczas posiedzenia przedsesyjnej GR - forum współpracy z innymi partnerami

21. rozpatrzenie raportu z reguły trwa jeden dzień – zasadnicze znaczenie publicznego przesłuchania • formułowanie końcowych obserwacji podczas posiedzenia zamkniętego • mechanizmyimplementacyjne – brak kompetencji egzekucyjnych, ale wyrównuje ten brak dialog kontynuowany po zakończeniu przeglądu (specjalni sprawozdawcy, odpowiednie zorientowanie następnych raportów) • opóźnione raporty - problem brakującego zaplecza rządowego • propozycje reform – skonsolidowany raport – tzw. raport podstawowy (core report), zunifikowane procedury w odniesieniu do zaległych raportów, reformaczęstotliwości raportów, procedury doraźne • techniczna pomoc Urzędu Wysokiego Komisarza

22. SPECJALNE PROCEDURY

23. SPECJALNE PROCEDURY • Definicja – specjalne mechanizmy ustanowione przez Radę Praw Człowieka do zajęcia się wybranymi tematycznymi problemami praw człowieka (“tematyczne procedury”) lub sytuacją w dziedzinie praw człowieka w konkretnym kraju (“procedury krajowe”) • Formy:Specjalni SprawozdawcyRPCz, Specjalni Przedstawiciele Sekretarza-Generalnego, Niezależni Eksperci lub Grupy Robocze • Funkcje:Podstawowym zadaniem specjalnych procedur jest pomoc Radzie Praw Człowieka, Zgromadzeniu Ogólnemu lub Sekretarzowi Generalnemu w ich działalności, w szczególności przez przedstawianie raportów lub reagowanie poważne naruszenia praw człowieka i przez badaniem dróg i metod usprawnienia implementacji praw człowieka. Pomimo ich zasadniczo pomocniczego charakteru, specjalne procedury rozwinęły się w system o wysokim poziomie autonomii. • Specjalne procedury są uznawane za jeden z głównych filarów programu praw człowieka ONZ

24. SPECJALNE PROCEDURY (2) • Kandydaci nominowani przez: (a) rządy, (b) regionalne grupy, (c) międzynarodowe organizacje (np. OHCHR), (d) pozarządowe organizacje, (e) organy ochrany praw człowieka, (f) nominacje indywidulane • Grupa konsultatywna (regionalni reprezentanci) proponuje listę kandydatów z najwyższymi kwalifikacjami w odniesieniu do konkretnego mandatu • Na podstawie tych rekomendacji i konsultacji, w szczególności z udziałem regionalnych koordynatorów, Prezydent Rady wyznacza osobę, która obejmuje mandat • Piastuni mandatów • Status niezależnych ekspertów działających w ich osobistej właściwości – Code of conduct • Immunitety • Mianowanie • kryteria: (a) wiedza i doświadczenie w zakresie mandatu (b) niezależność (c) bezstronność (d) uczciwość (e) obiektywizm • równowaga reprezentacji płci i regionów świata • publiczna lista kandydatów kwalifikujących się do nominacji • czas mandatu – nie dłużej niż 6 lat

25. SPECJALNE PROCEDURY (3) • Mandaty tematyczne – 34 • odnoszące się do praw socjalnych i ekonomicznych • odnoszące się do praw osobistych i politycznych • inne • Mandaty krajowe – 12 • Specjalni Sprawozdawcy • Białoruś, Kambodża, Erytrea, Demokratyczna Republika Ludowa Korei, Iran, Myanmar, Okupowane Terytoria Palestyny, Syria • Niezależni Eksperci • Wybrzeże Kości Słoniowej, Haiti, Somalia, Sudan

26. SPECJALNE PROCEDURY (3) • Metody pracy • Gromadzenie informacji – komunikacja z zainteresowanym rządem i innymi podmiotami, miejsce do krajów (stałe zaproszenie – 60 by 2007) • Listy dot. podejrzeń naruszeń praw człowieka - skargi • Pilne apele • Sprawozdania – roczne do RPCz, niektórzy także do ZO, sprawozdania z misji • Specjalne procedury jako system – współpraca, wymiana informacji, wspólne wystąpienia, wspólne misje • Specjalne procedury w centrum politycznego sporu

27. PROCEDURY SKARGOWERada Praw Człowieka (1) • Dopuszczalność skargi • nie złożona wyłącznie z motywów politycznych, zgodna z Kartą NZ i mającymi zastosowanie w dany przypadku instrumentami międzynarodowego prawa praw człowieka • zawierająca opis faktów rzekomych naruszeń, włączając w to identyfikację naruszonych praw człowieka • pozbawiona uwłaczającego języka • nie oparta wyłącznie na doniesieniach mediów • nie odnosząca się do sprawy, tóra zawisła przed innym organem międzynarodowym lub regionalnym • wykorzystane zostały środki krajowe • Źródło: HRC Res. 5/1 • Historia: tzw. „1503 procedure” • Cel: reakcja na trwałe przejawy poważnych i wiarygodnie udokumentowanych wszelkich praw człowieka i fundamentalnych wolności występujące gdziekolwiek na świecie i w jakichkolwiek okolicznościach • Generalna charakterystyka: bezstronna, obiektywna, efektywna, zorientowana na ochronę ofiar i przeprowadzona w odpowiednim czasie • Poufność

28. PROCEDURY SKARGOWERada Praw Człowieka (2) • Autor skargi • osoba (lub grupa osób) twierdząca, że jest ofiarą naruszeń praw człowieka i fundamentalnych wolności • każda osoba lub grupa osób, włączając w to organizacje pozarządowe, działające w dobrej wierze i w zgodzie z zasadami praw człowieka, nie odwołujące się do politycznie motywowanego stanowiska niezgodnego z postanowieniami Karty Narodów Zjednoczonych i twierdzące, że posiadają bezpośrednią i wiarygodną wiedzą o tych naruszeniach - actiopopularis • Jednakże, wiarygodnie udokumentowane skargi nie mogą zostać uznane za niedopuszczalne tylko dlatego, że wiedza stanowiąca ich podstawę pochodzi z drugiej ręki, zakładając, że towarzyszą skardze wyraźne dowody

29. PROCEDURY SKARGOWERada Praw Człowieka (3) • Grupa Robocza ds. Sytuacji (Working Group on Situations)ustanowiona przez RPCz przedstawia Radzie raport on trwałych i wiarygodnie udokumentowanych naruszeniach praw człowieka na wielką skalę i przekazuje rekomendacje dot. kroków, które powinna podjąć Rada, zazwyczaj w formie projektu rezolucji. • Grupa Robocza może też zadecydować o zachowaniu skargi pod swoją obserwacją do następnej sesji lub odrzucić skargę. • Postępowanie • Grupa Robocza ds. Skarg (Working Group on Communications)ustanowiona przez Komitet Doradczy przy RPCz decyduje o dopuszczalności skargi i ocenia uzasadnienie zarzutów o naruszaniu praw człowieka, włączając w to kwestie, czy skarga samoistnie lub w związku z innymi skargami wskazuje na trwałe wiarygodnie udokumentowane naruszenia praw człowieka na wielką skalę. • Grupa Robocza może też zadecydować o zachowaniu skargi pod swoją obserwacją do następnej sesji.

30. PROCEDURY SKARGOWERada Praw Człowieka (4) • Środki • dyskontynuacja postępowania • pozostawienie skargi na porządku dnia i zwrócenie się do państwa o przekazanie dodatkowych informacji w racjonalnym czasie • pozostawienie skargi na porządku dniai powołanie niezależnego eksperta dla monitorowania sytuacji i przedstawienia raportu Radzie • podjęcie rozpatrzenia sprawy w ramach jawnej procedury • przedstawienie rekomendacji OHCHR dot. udzielenia państwu pomocy technicznej • Postępowanie (cd.) Udział autora skargi i państwa, wobec którego skarga została złożona • autor i państwo powinni zostać poinformowani, czy skarga została uznana za niedopuszczalną, czy została przyjęta do rozpatrzenia, czy też trwa jej rozpatrywanie przez Grupę Roboczą lub RPCz. Autor i państwo są także informowani o ostatecznym wyniku postępowania skargowego. • autor jest informowany o rejestracji skargi • na wniosek autora, jego nazwisko pozostaje utajnione

31. PROCEDURY SKARGOWEOrgany traktatowe • Fakultatywne procedury skargowe: MPPOP, MPPESK, MKPDR, KPT, MKPDK, KPPM, KPD, KPON • Dwie kategorie skarg: skargi państw i skargi indywidualne • Skargi państw – brakpraktyki

32. PROCEDURY SKARGOWEOrgany traktatowe – skargi indywidualne (1) • Podmiotowe znaczenie skarg indywidualnych • Ważny instrument ochrony podmiotu praw • Możliwość realizacji legitymizowanych roszczeń przez podmiot praw, kiedy okaże się, że krajowa droga odwoławcza nie przyniosła zadowalających rezultatów • Przedmiotowe znaczenie skarg indywidualnych • Ważny instrument kontroli wykonywania przez państwo jego zobowiązań wynikających z traktatów o prawach człowieka • Jednostka – podmiot prawa człowieka zostaje postawiona na równym poziomie z państwem w świetle prawa międzynarodowego • ICCPR Protokół Fakultatywny – 116 ratyfikacji

33. Dopuszczalność – badana przez Grupę Roboczą ds. Skarg – kryteria: • Autor skargi musi być ofiarą podnoszonego w skardze naruszenia praw człowieka lub, kiedy zgłoszenie skargi przez ofiarę jest niemożliwe, wnoszącym musi być osoba, która jest upoważniona do działania w imieniu poszkodowanego • Skarga musi być połączalna z międzynarodowymi instrumentami praw człowieka • Przedmiot skargi nie może być rozpatrywany w ramach innej międzynarodowej procedury • Krajowe środki odwoławcze zostały wykorzystane

34. PROCEDURY SKARGOWEOrgany traktatowe– skargi indywidualne (3) • Postępowanie • Postępowanie jest oparte na dialogu ze stronami, które zajmują równą do do rangi pozycję • Strony przedstawiają swoje opinie na piśmie – nie przesłuchań przed Komitetem • Komitet nie ma mandatu dla czynności dochodzeniowych • Ciężar dowodu spoczywa na autorze skargi • Postępowanie jest poufne, ale Komitet ogłasza swoją ocenę (views on the communication) publicznie • Konkluzja – w swojej ocenie Komitet stwierdza, czy dane państwo naruszyło, czy też nie, swoje zobowiązania wynikające z Paktu

35. PROCEDURY SKARGOWEOrgany traktatowe – skargi indywidualne (4) • Osiągnięcia:wpływ na ochronę praw człowieka, zmiany w prawie i praktyce państw, unikalne orzecznictwo, promocja praw człowieka • Słabości:długość postępowania (środki tymczasowe), brak władzy egzekucyjnej

36. PROCEDURY SKARGOWEOrgany traktatowe – skargi indywidualne (5) Porównanie z procedurą skargową przed Radą Praw Człowieka • normy traktatowe – rezolucja RPCz (soft law) • zastosowanie tylko do Państw-Stron – zastosowanie do wszystkich państw • przedmiot skargi: konkretne naruszenia praw człowieka konkretnej osoby (osób) – trwałe naruszenia praw człowieka na wielką skalę • prawa chronione: tylko prawa uregulowane w danym traktacie – wszystkie kategorie praw (podstawa: Powszechna Deklaracja) • autor skargi: tylko ofiara lub osoba działająca w jej imieniu – actio popularis • Skarżący uczestniczy w procedurze na piśmie – skarżący jedynie wnosi skargę i jest powiadamiany o wyniku postępowania

37. ORGANIZACJE POZARZĄDOWE (1) • Rola • nie są częścią mechanizmów ochrony praw człowieka ONZ lecz ich działalność ma ogromne znaczenie dla pracy tych mechanizmów – często działają jako głos ofiar naruszeń praw człowieka i reprezentacja społeczeństwa obywatelskiego • oferują społeczności międzynarodowej pomoc w zakresie monitorowania, ustalania faktów i śledztw dot. naruszeń praw człowieka; analizy, badań i edukacji w dziedzinie praw człowieka • Przykłady • Rada Praw Człowieka – reprezentanci organizacji pozarządowych uczestniczą w dyskusjach, przedkładają swoje opinie, oceny i postulaty; lobowanie; upowszechnianie informacji i wyników analiz; aktywne uczestnictwo w pracach grup roboczych negocjujących teksty konwencji i deklaracji; często inicjacja projektów • organy traktatowe – organizacje pozarządowe są podstawowym, obok rządów i agencji ONZ, źródłem informacji, a także są nieformalnym instrumentem kontroli wykonania zaleceń organów traktatowych • specjalne procedury– piastuni mandatów opierają się w istotnym stopniu na informacji pochodzącej od organizacji pozarządowych (przypadek specjalny: pilne apele) • praca w terenie– monitorowanie i dochodzenia dotyczące naruszeń praw człowieka, a także techniczna pomoc dla społeczeństwa obywatelskiego i agencji rządowych • międzynarodowe konferencje– organizacje pozarządowe autorami istotnych propozycji – paralelne spotkania

38. ORGANIZACJE POZARZĄDOWE (2) Status –organizacje pozarządowe ze statusem konsultatywnym są upoważnione do desygnowania przedstawicieli, którzy mogą przedstawiać propozycje dotyczące programu prac Rady Praw Człowieka, uczestniczyć w jej posiedzeniach i przedstawiać ustnie lub na piśmie swoje stanowisko. Rada może też poprosić organizacje pozarządowe o przygotowanie studiów i analiz. Organizacje te mogą też uczestniczyć w konferencjach międzynarodowych i mają ułatwiony dostęp do dokumentacji (rezolucja ECOSOC 1996/31) • Tendencja • wzrastające uznanie roli organizacji pozarządowych • kontrowersje między adwokatami szerokiego udziału organizacji pozarządowych w programie praw człowieka ONZ a tymi, którzy chcieliby ten udział ograniczyć