Download
1 / 194
E N D
1. Ritgerasm Eirkur Rgnvaldsson
2010
2. Efni og heimildir Eirkur Rgnvaldsson,
oktber 2009
3. Tilgangur ritgerar Hverjum er ritgerin tlu?
kennaranum?
Hver er tilgangurinn?
hafa hrif lesandann
f hann til a skipta um skoun
f hann til a hugsa eitthva upp ntt
vekja huga hans tilteknu efni
v arf framsetning a vera hugavekjandi Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 3 ur en hafist er handa vi ritgerarskrif er nausynlegt a glggva sig vel v hverjum ritgerin er tlu. tt um sklaritger s a ra m alls ekki hugsa sr a maur s a skrifa ritger fyrir kennarann. ess sta urfum vi a hugsa okkur a vi sum a skrifa ritger sem eigi a n til einhvers tiltekins hps, og vera lesin vegna verleika sinna, en ekki bara til a gefa hfundi einhverja einkunn. Vi verum v a leggja vandlega niur fyrir okkur til hvaa hps vi tlum a n, og mia efnisval, efnistk og mlsni vi a. Vi urfum lka a hafa huga a vi viljum a ritgerin hafi hrif; fi lesandann til a skipta um skoun, hugsa eitthva upp ntt, f huga tilteknu efni, o.s.frv. ess vegna arf framsetning og efnismefer a vera hugavekjandi og "lesendavn" ef svo m segja.
ur en hafist er handa vi ritgerarskrif er nausynlegt a glggva sig vel v hverjum ritgerin er tlu. tt um sklaritger s a ra m alls ekki hugsa sr a maur s a skrifa ritger fyrir kennarann. ess sta urfum vi a hugsa okkur a vi sum a skrifa ritger sem eigi a n til einhvers tiltekins hps, og vera lesin vegna verleika sinna, en ekki bara til a gefa hfundi einhverja einkunn. Vi verum v a leggja vandlega niur fyrir okkur til hvaa hps vi tlum a n, og mia efnisval, efnistk og mlsni vi a. Vi urfum lka a hafa huga a vi viljum a ritgerin hafi hrif; fi lesandann til a skipta um skoun, hugsa eitthva upp ntt, f huga tilteknu efni, o.s.frv. ess vegna arf framsetning og efnismefer a vera hugavekjandi og "lesendavn" ef svo m segja.
4. Markhpur Markhpur ritgerar hefur hrif
efnisval
efnistk
mlsni
vettvang
Huga arf vel a forekkingu lesenda
hva a skra?
er betra a skra of miki ea of lti? Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 4 Eitt a fyrsta sem nausynlegt er a kvara er lkleg forekking vitakanda. ritgerum um frileg efni, ar sem notu eru hugtk sem ekki eru hluti af daglegum orafora venjulegs mls, er oft erfitt a meta etta. t.d. a skra frumlag mlfriritger, ea sjnarhorn bkmenntaritger? etta verur m.a. a skoa t fr eim vettvangi ar sem ritgerin a birtast. a skiptir auvita mli hvort er veri a skrifa mlfrigrein Lesbk Morgunblasins, sem hlf jin les (ea a.m.k. kost a lesa), Skmu, tmarit murmlskennara, ar sem lesendurnir hafa flestir eitthvert inngrip mlfri en litla srmenntun, ea slenskt ml sem hefur 3-400 skrifendur sem flestir hafa annahvort mlfrimenntun ea eru srstakir hugamenn um efni, sem gera m r fyrir a su tilbnir a leggja tluvert sig til skilnings.
En jafnvel tt vettvangurinn hjlpi manni til a kvea efnistk a essu leyti dugir a ekki. Vi viljum auvita n til sem allra flestra. tt greinin Lesbk Morgunblasins s e.t.v. einkum tlu almenningi viljum vi ekki fla mlfringana fr a lesa hana; og tt greinin slensku mli s aallega tlu srfringum viljum vi ekki a arir sem kynnu a rekast hana hrkklist umsvifalaust fr. ess vegna er oft skilegast a koma miss konar grundvallarfrleik annig fyrir a hann ntist eim sem urfa a halda, en vlist ekki fyrir eim sem eru me allt hreinu fyrir. En etta er auvita auveldara en a segja a.
Eitt a fyrsta sem nausynlegt er a kvara er lkleg forekking vitakanda. ritgerum um frileg efni, ar sem notu eru hugtk sem ekki eru hluti af daglegum orafora venjulegs mls, er oft erfitt a meta etta. t.d. a skra frumlag mlfriritger, ea sjnarhorn bkmenntaritger? etta verur m.a. a skoa t fr eim vettvangi ar sem ritgerin a birtast. a skiptir auvita mli hvort er veri a skrifa mlfrigrein Lesbk Morgunblasins, sem hlf jin les (ea a.m.k. kost a lesa), Skmu, tmarit murmlskennara, ar sem lesendurnir hafa flestir eitthvert inngrip mlfri en litla srmenntun, ea slenskt ml sem hefur 3-400 skrifendur sem flestir hafa annahvort mlfrimenntun ea eru srstakir hugamenn um efni, sem gera m r fyrir a su tilbnir a leggja tluvert sig til skilnings.
En jafnvel tt vettvangurinn hjlpi manni til a kvea efnistk a essu leyti dugir a ekki. Vi viljum auvita n til sem allra flestra. tt greinin Lesbk Morgunblasins s e.t.v. einkum tlu almenningi viljum vi ekki fla mlfringana fr a lesa hana; og tt greinin slensku mli s aallega tlu srfringum viljum vi ekki a arir sem kynnu a rekast hana hrkklist umsvifalaust fr. ess vegna er oft skilegast a koma miss konar grundvallarfrleik annig fyrir a hann ntist eim sem urfa a halda, en vlist ekki fyrir eim sem eru me allt hreinu fyrir. En etta er auvita auveldara en a segja a.
5. Munur bkum og greinum Bkur og langar ritgerir:
ger grein fyrir frilegum forsendum
rannsknasaga vifangsefnisins rakin
Greinar friritum:
a sem hfundur hefur frumlegt a segja
oft gert r fyrir mikilli forekkingu lesenda
ess vegna eru tmaritsgreinar oft erfiari aflestrar fyrir innvga en heilar bkur Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 5 Hr skiptir auvita mli hversu langa ritsm vi erum a semja. bkum og lengri ritgerum er algengt a talsveru rmi, iulega heilum kafla, s vari til a gera grein fyrir frilegum forsendum hfundarins. ar getur hfundur tt von fjlbreyttum lesendahp, og vill ess vegna reyna a tryggja sem best a allir geti fylgt rksemdafrslu hans. eir sem eru vel kunnugir frilegum forsendum hfundarins geta hlaupi yfir slkan kafla, og stundum bendir hfundur ann mguleika formla ea inngangi. Vi getum teki sem dmi MA-ritger orsteins G. Indriasonar, Regluvirkni orasafni og utan ess. Um lexkalska hljkerfisfri slensku. ar er hfundur a beita kvenu kenningakerfi slenska hljkerfisfri, og ar sem gera m r fyrir a lesendur su miskunnugir eim kenningum semur hfundur kafla sem kemur nst eftir inngangi og heitir "Helstu ttir lexkalskrar hljkerfisfri". essi kafli er um rijungur af lesmli ritgerarinnar. a er kannski lengsta lagi, en alls ekki einsdmi.
Ef veri er a skrifa grein frilegt tmarit gegnir allt ru mli. ar getur hfundur ekki leyft sr slkan lxus, heldur verur a gefa sr a lesendur su nokkurn veginn me ntunum. Slkum greinum er yfirleitt beint til tiltlulega skrt afmarkas lesendahps, sem hfundur veit hvar hann hefur. ltur hfundur sr ngja a skra a sem hann hefur sjlfur til mlanna a leggja, en eyir ekki tma a sj lesendum fyrir frilegum grundvelli til a standa . etta leiir auvita til ess a frileg tmarit eru oft mjg torlesin fyrir ara en sem eru innvgir vikomandi frigrein. a hljmar kannski undarlegra a a s auveldara a lesa heila bk um tilteki frilegt efni en eina stutta tmaritsgrein, en annig er a samt oft af framangreindum stum. Hr skiptir auvita mli hversu langa ritsm vi erum a semja. bkum og lengri ritgerum er algengt a talsveru rmi, iulega heilum kafla, s vari til a gera grein fyrir frilegum forsendum hfundarins. ar getur hfundur tt von fjlbreyttum lesendahp, og vill ess vegna reyna a tryggja sem best a allir geti fylgt rksemdafrslu hans. eir sem eru vel kunnugir frilegum forsendum hfundarins geta hlaupi yfir slkan kafla, og stundum bendir hfundur ann mguleika formla ea inngangi. Vi getum teki sem dmi MA-ritger orsteins G. Indriasonar, Regluvirkni orasafni og utan ess. Um lexkalska hljkerfisfri slensku. ar er hfundur a beita kvenu kenningakerfi slenska hljkerfisfri, og ar sem gera m r fyrir a lesendur su miskunnugir eim kenningum semur hfundur kafla sem kemur nst eftir inngangi og heitir "Helstu ttir lexkalskrar hljkerfisfri". essi kafli er um rijungur af lesmli ritgerarinnar. a er kannski lengsta lagi, en alls ekki einsdmi.
Ef veri er a skrifa grein frilegt tmarit gegnir allt ru mli. ar getur hfundur ekki leyft sr slkan lxus, heldur verur a gefa sr a lesendur su nokkurn veginn me ntunum. Slkum greinum er yfirleitt beint til tiltlulega skrt afmarkas lesendahps, sem hfundur veit hvar hann hefur. ltur hfundur sr ngja a skra a sem hann hefur sjlfur til mlanna a leggja, en eyir ekki tma a sj lesendum fyrir frilegum grundvelli til a standa . etta leiir auvita til ess a frileg tmarit eru oft mjg torlesin fyrir ara en sem eru innvgir vikomandi frigrein. a hljmar kannski undarlegra a a s auveldara a lesa heila bk um tilteki frilegt efni en eina stutta tmaritsgrein, en annig er a samt oft af framangreindum stum.
6. Efnisval Vi efnisval verur a hafa hlisjn af
eli og lengd ritgerar
kunnttu og hfileikum hfundar
hversu auvelt er a nlgast heimildir
nmsritgerum ber kennari byrg vali
svo a nemandi reisi sr ekki hurars um xl
byrg nemanda eykst egar lur nmi
og hann fer inn minna kannaar slir Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 6 a er auvita hgara sagt en gert a velja sr efni ritger. Vi efnisvali verur a hafa hlisjn af msum ttum, s.s. eli og lengd ritgerarinnar; kunnttu og hfileikum hfundar; hversu auvelt er a nlgast heimildir um efni; o.fl. egar um nmsritgerir er a ra, sem skrifaar eru undir leisgn kennara, er a auvita hlutverk kennarans a leibeina nemendum og sj til ess a eir reisi sr ekki hurars um xl efnisvali. venjulegum nmskeisritgerum og BA-ritgerum er hgt a krefjast ess a kennarinn hafi yfirsn yfir efni a hann geti meti af smilegu ryggi hvort a henti ritger af v tagi sem um rir. egar lengra kemur nmi eru ritgerir ornar a frumleg verk og fara inn a ltt kannaar slir a bast m vi v a kennarinn geti ekki vinlega tta sig v fyrirfram hvort efni henti.
Augljst er a nemandi fyrsta ri slensku hltur a velja sr annars konar efni en nemandi sem er a hefja ritun BA-ritgerar. S sarnefndi hefur vntanlega bi fengi ga undirstumenntun sem gerir honum kleift a takast vi efni sem hann hefi alls ekki geta skrifa um fyrsta ri. ar er bi um a ra ekkingu slensku mli og bkmenntum a fornu og nju, og einnig jlfun notkun missa frikenninga og hugtaka. Auk ess hefur nemandinn vonandi fengi jlfun ritgerasm annig a hann getur teki efni rum og frilegri tkum en mgulegt hefi veri fyrir hann upphafi nms. Ritgerir nemenda fyrsta ri hljta v annahvort a fjalla um mjg afmrku atrii, ea vera nokku yfirborskenndar. a er auvita hgara sagt en gert a velja sr efni ritger. Vi efnisvali verur a hafa hlisjn af msum ttum, s.s. eli og lengd ritgerarinnar; kunnttu og hfileikum hfundar; hversu auvelt er a nlgast heimildir um efni; o.fl. egar um nmsritgerir er a ra, sem skrifaar eru undir leisgn kennara, er a auvita hlutverk kennarans a leibeina nemendum og sj til ess a eir reisi sr ekki hurars um xl efnisvali. venjulegum nmskeisritgerum og BA-ritgerum er hgt a krefjast ess a kennarinn hafi yfirsn yfir efni a hann geti meti af smilegu ryggi hvort a henti ritger af v tagi sem um rir. egar lengra kemur nmi eru ritgerir ornar a frumleg verk og fara inn a ltt kannaar slir a bast m vi v a kennarinn geti ekki vinlega tta sig v fyrirfram hvort efni henti.
Augljst er a nemandi fyrsta ri slensku hltur a velja sr annars konar efni en nemandi sem er a hefja ritun BA-ritgerar. S sarnefndi hefur vntanlega bi fengi ga undirstumenntun sem gerir honum kleift a takast vi efni sem hann hefi alls ekki geta skrifa um fyrsta ri. ar er bi um a ra ekkingu slensku mli og bkmenntum a fornu og nju, og einnig jlfun notkun missa frikenninga og hugtaka. Auk ess hefur nemandinn vonandi fengi jlfun ritgerasm annig a hann getur teki efni rum og frilegri tkum en mgulegt hefi veri fyrir hann upphafi nms. Ritgerir nemenda fyrsta ri hljta v annahvort a fjalla um mjg afmrku atrii, ea vera nokku yfirborskenndar.
7. Tengsl efnis og lengdar Tengsl eru milli lengdar ritgerar og efnis
efni nmskeisritger og BA-ritger eru lk
er hgt a skrifa mislangt ml um sama efni
me v a afmarka a mismunandi htt
fara mislangt t smatrii
Stundum er ritger stytt ea lengd eftir rfum
verur a breyta byggingu og afmrkun
a rum kosti myndar verki ekki heild Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 7 a er auvita ljst a efni sem hentar 6-8 sna nmskeisritger arf ekki a henta BA-ritger, og fugt. Hins vegar er auvita ekki ar me sagt a efni ri alltaf algerlega lengd ritgerarinnar. Vissulega er hgt a skrifa mislangar ritgerir um sama efni, me v a afmarka a mismunandi htt, fara mishratt yfir sgu, fara mislangt t smatrii o.s.frv. a ber a varast a stytta ea lengja ritgerir til ess eins a koma eim niur ea upp kveinn blasufjlda, n ess a hugsa byggingu eirra og afmrkun upp ntt leiinni. Ef hgt er a bta einhverjum efnistti vi, ea fella t, n ess a breyta jafnframt efnisafmrkun ritgerarinnar bendir a til ess a hn hafi ekki veri ngu vndu upphafi.
Augljst er a nemandi fyrsta ri slensku hltur a velja sr annars konar efni en nemandi sem er a hefja ritun BA-ritgerar. S sarnefndi hefur vntanlega bi fengi ga undirstumenntun sem gerir honum kleift a takast vi efni sem hann hefi alls ekki geta skrifa um fyrsta ri. ar er bi um a ra ekkingu slensku mli og bkmenntum a fornu og nju, og einnig jlfun notkun missa frikenninga og hugtaka. Auk ess hefur nemandinn vonandi fengi jlfun ritgerasm annig a hann getur teki efni rum og frilegri tkum en mgulegt hefi veri fyrir hann upphafi nms. Ritgerir nemenda fyrsta ri hljta v annahvort a fjalla um mjg afmrku atrii, ea vera nokku yfirborskenndar. a er auvita ljst a efni sem hentar 6-8 sna nmskeisritger arf ekki a henta BA-ritger, og fugt. Hins vegar er auvita ekki ar me sagt a efni ri alltaf algerlega lengd ritgerarinnar. Vissulega er hgt a skrifa mislangar ritgerir um sama efni, me v a afmarka a mismunandi htt, fara mishratt yfir sgu, fara mislangt t smatrii o.s.frv. a ber a varast a stytta ea lengja ritgerir til ess eins a koma eim niur ea upp kveinn blasufjlda, n ess a hugsa byggingu eirra og afmrkun upp ntt leiinni. Ef hgt er a bta einhverjum efnistti vi, ea fella t, n ess a breyta jafnframt efnisafmrkun ritgerarinnar bendir a til ess a hn hafi ekki veri ngu vndu upphafi.
Augljst er a nemandi fyrsta ri slensku hltur a velja sr annars konar efni en nemandi sem er a hefja ritun BA-ritgerar. S sarnefndi hefur vntanlega bi fengi ga undirstumenntun sem gerir honum kleift a takast vi efni sem hann hefi alls ekki geta skrifa um fyrsta ri. ar er bi um a ra ekkingu slensku mli og bkmenntum a fornu og nju, og einnig jlfun notkun missa frikenninga og hugtaka. Auk ess hefur nemandinn vonandi fengi jlfun ritgerasm annig a hann getur teki efni rum og frilegri tkum en mgulegt hefi veri fyrir hann upphafi nms. Ritgerir nemenda fyrsta ri hljta v annahvort a fjalla um mjg afmrku atrii, ea vera nokku yfirborskenndar.
8. Hvernig er a afla heimilda? Er hgt a afla smilegra heimilda
n ess a a s of tmafrekt mia vi verki?
ar skiptir mli hvers elis ritgerin er
nmskeisritgerir eru yfirleitt ekki frumlegar
r sna hvort nemandi hefur kynnt sr efni
og hvort hann getur unni skilmerkilega r v
ru mli gegnir um MA- og doktorsritgerir
r eiga a birta nja ekkingu ea tlkun Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 8 Efnisvali mtast lka af v hvort unnt s a afla smilegra heimilda, n ess a a fari of mikill tmi mia vi eli ritgerarinnar. Hr skiptir auvita meginmli hvers elis ritgerin er. nmskeisritgerum er yfirleitt ekki gert r fyrir v a nemendur komi me njar uppgtvanir, heldur er ar fyrst og fremst veri a kanna hvort eir hafi kynnt sr tilteki efni og geti unni r v skilmerkilegan htt. er raun mia vi a allar nausynlegar heimildir su tiltkar, og ltill tmi fari a afla eirra. MA-ritger ea doktorsritger er aftur mti bist vi einhverju frumlegu; a hfundur annahvort dragi fram nja ekkingu ea tlki a sem ur var vita nstrlegan htt, nema hvorttveggja s. ar m bast vi a mjg mikill tmi geti fari heimildaflun og rvinnslu, og oft tiloka a meta ann tma fyrirfram.
Efnisvali mtast lka af v hvort unnt s a afla smilegra heimilda, n ess a a fari of mikill tmi mia vi eli ritgerarinnar. Hr skiptir auvita meginmli hvers elis ritgerin er. nmskeisritgerum er yfirleitt ekki gert r fyrir v a nemendur komi me njar uppgtvanir, heldur er ar fyrst og fremst veri a kanna hvort eir hafi kynnt sr tilteki efni og geti unni r v skilmerkilegan htt. er raun mia vi a allar nausynlegar heimildir su tiltkar, og ltill tmi fari a afla eirra. MA-ritger ea doktorsritger er aftur mti bist vi einhverju frumlegu; a hfundur annahvort dragi fram nja ekkingu ea tlki a sem ur var vita nstrlegan htt, nema hvorttveggja s. ar m bast vi a mjg mikill tmi geti fari heimildaflun og rvinnslu, og oft tiloka a meta ann tma fyrirfram.
9. Far ea vandmefarnar heimildir Mlbreytingar slensku 15. ld
er hgt a skrifa BA-ritger um a efni?
sennilega ekki heimildir of fskrugar
BA-ritger yri hvorki fugl n fiskur
hrif herstvarinnar slenskt ml
er hgt a skrifa BA-ritger um a efni?
sennilega ekki heimildir kannski ngar
en mjg erfitt a festa hendur eim Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 9 Vi skulum taka dmi af nemanda sem hefur huga slenskri mlsgu, og langar til a skrifa BA-ritger um mlbreytingar slensku 15. ld. Kennari myndi sennilega ekki fallast a efni; ekki vegna ess a a s ekki forvitnilegt sjlfu sr, heldur vegna ess a heimildir um etta tmabil eru svo fskrugar a BA-ritger um a yri hvorki fugl n fiskur. Einnig m taka dmi af nemanda sem vildi skrifa um hrif herstvarinnar Keflavkurflugvelli slenskt ml. Kennarinn myndi sennilega ra nemandanum eindregi fr a velja a efni; ekki vegna ess a heimildir skorti sjlfu sr, heldur vegna ess a a er kaflega erfitt a festa hendur vifangsefninu.
Vi skulum taka dmi af nemanda sem hefur huga slenskri mlsgu, og langar til a skrifa BA-ritger um mlbreytingar slensku 15. ld. Kennari myndi sennilega ekki fallast a efni; ekki vegna ess a a s ekki forvitnilegt sjlfu sr, heldur vegna ess a heimildir um etta tmabil eru svo fskrugar a BA-ritger um a yri hvorki fugl n fiskur. Einnig m taka dmi af nemanda sem vildi skrifa um hrif herstvarinnar Keflavkurflugvelli slenskt ml. Kennarinn myndi sennilega ra nemandanum eindregi fr a velja a efni; ekki vegna ess a heimildir skorti sjlfu sr, heldur vegna ess a a er kaflega erfitt a festa hendur vifangsefninu.
10. Of rng ea v efnisafmrkun Efni reynist oft of vtt ea of rngt
oftast frekar of vtt
Hvernig a bregast vi v?
fella brott efnistti ea bta vi
Rtt a byrja ttum sem hljta a vera me
en hafa huga hverju mtti bta vi ea sleppa
Meginatrii er a efnisafmrkun s rkleg
ekki tilviljanakennt hva er me og hverju sleppt Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 10 En tt bi s a velja efni er ekki ar me sagt a a val s endanlegt. Oft kemur ljs egar vinnan er komin leiis a efni er annahvort of rngt ea of vtt - oftast reyndar hi sarnefnda. Vi v verur a bregast einhvern htt. Yfirleitt er skynsamlegt a hugsa fyrir v strax byrjun hvernig hgt vri a breyta afmrkun efnisins, ef a reynist of rngt ea of vtt. etta er m.a. hgt a gera me v a vinna fyrst a eim efnisttum sem hljta alltaf a vera me, en hafa jafnframt huga ara sem hgt er a bta vi ea fella brott, ef sta er til. Muni samt, eins og ur er nefnt, a efnisafmrkunin verur a vera samrmi vi a hvernig ritgerin verur a lokum. Ef eitthva er fellt brott sem tti a vera me, ea einhverju btt vi sem ekki var gert r fyrir upphafi, arf a hugsa efnisafmrkunina upp ntt og skrifa inngang me tilliti til ess.
g get nefnt a egar g var a skrifa kanddatsritger slenskri mlfritti hn upphafi a fjalla um slenska orar. a gerir hn lka, en ekki nema sum afbrigi oraraar; a kom ljs egar g fr a skrifa ritgerina a efni var alltof vtt og engin lei a n utan um a allt. egar g var kominn a eirri niurstu a g yrfti a rengja efni var meginvandinn a finna nja afmrkun. a skiptir nefnilega miklu mli a afmrkunin s rkleg; a ekki virist tilviljanakennt hva teki er me og hverju sleppt. Hin endanlega afmrkun ddi a g urfti a sleppa nokkrum kflum sem g var binn a skrifa. Slkt er alltaf erfitt, en a m alls ekki hika vi a gera a ef heildin krefst ess. ritger skiptir heildin meira mli en einstakar snjallar hugmyndir sem ekki falla inn hana.
En tt bi s a velja efni er ekki ar me sagt a a val s endanlegt. Oft kemur ljs egar vinnan er komin leiis a efni er annahvort of rngt ea of vtt - oftast reyndar hi sarnefnda. Vi v verur a bregast einhvern htt. Yfirleitt er skynsamlegt a hugsa fyrir v strax byrjun hvernig hgt vri a breyta afmrkun efnisins, ef a reynist of rngt ea of vtt. etta er m.a. hgt a gera me v a vinna fyrst a eim efnisttum sem hljta alltaf a vera me, en hafa jafnframt huga ara sem hgt er a bta vi ea fella brott, ef sta er til. Muni samt, eins og ur er nefnt, a efnisafmrkunin verur a vera samrmi vi a hvernig ritgerin verur a lokum. Ef eitthva er fellt brott sem tti a vera me, ea einhverju btt vi sem ekki var gert r fyrir upphafi, arf a hugsa efnisafmrkunina upp ntt og skrifa inngang me tilliti til ess.
g get nefnt a egar g var a skrifa kanddatsritger slenskri mlfritti hn upphafi a fjalla um slenska orar. a gerir hn lka, en ekki nema sum afbrigi oraraar; a kom ljs egar g fr a skrifa ritgerina a efni var alltof vtt og engin lei a n utan um a allt. egar g var kominn a eirri niurstu a g yrfti a rengja efni var meginvandinn a finna nja afmrkun. a skiptir nefnilega miklu mli a afmrkunin s rkleg; a ekki virist tilviljanakennt hva teki er me og hverju sleppt. Hin endanlega afmrkun ddi a g urfti a sleppa nokkrum kflum sem g var binn a skrifa. Slkt er alltaf erfitt, en a m alls ekki hika vi a gera a ef heildin krefst ess. ritger skiptir heildin meira mli en einstakar snjallar hugmyndir sem ekki falla inn hana.
11. Hvers vegna breytist efnisafmrkun? Efnisafmrkun getur breyst af msum skum
einhver efnisttur reynist mjg hugaverur
og verur kannski a meginatrii ritgerarinnar
eins geta heimildir um einhvern tt reynst rrar
annig a hann getur ekki bori ritgerina uppi
Breytt efnisafmrkun er elileg og sjlfsg
en krefst ess a efni heild s hugsa upp ntt
upphaflegt efnisyfirlit m ekki stjrna byggingunni Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 11 Efnisafmrkun getur auvita breyst af msum rum stum en eirri a upphaflegt efni s of vtt ea of rngt. Oft er a svo a maur skkvir sr niur einhvern efnistt og finnst hann mun hugaverari og feitara stykkinu en maur hafi mynda sr fyrirfram. a getur leitt til ess a maur vilji gera ann tt a burars ritgerarinnar, enda tt s hafi ekki veri tlunin upphafi. Eins getur veri a heimildir um tiltekinn efnistt reynist rrari en tali var upphafi, annig a s ttur geti ekki bori uppi ritgerina. m reyna a velja annan efnistt ea anna sjnarhorn til a ganga t fr.
Vi slka breytingu efnisafmrkun er a sjlfsgu ekkert a athuga; hn er bi elileg og sjlfsg. Enn verur samt a minna a hn krefst ess a efni s hugsa heild upp ntt. Eins og minnst hefur veri ur er gott a gera sem nkvmast efnisyfirlit upphafi, og breyta v san eins oft og rf krefur. Ef upphaflegt efnisyfirlit helst breytt allan ritunartmann er sta til a hugsa sinn gang. a er trlegt a hfundur hafi haft svo ga yfirsn fyrirfram a hann hafi geta s fyrir endanlegan strktr ritgerarinnar smatrium. Hitt er lklegra a hann hafi fylgt fyrsta efnisyfirliti snu blindni og lti a stjrna byggingu ritgerarinnar. a eru ekki rtt vinnubrg.
Efnisafmrkun getur auvita breyst af msum rum stum en eirri a upphaflegt efni s of vtt ea of rngt. Oft er a svo a maur skkvir sr niur einhvern efnistt og finnst hann mun hugaverari og feitara stykkinu en maur hafi mynda sr fyrirfram. a getur leitt til ess a maur vilji gera ann tt a burars ritgerarinnar, enda tt s hafi ekki veri tlunin upphafi. Eins getur veri a heimildir um tiltekinn efnistt reynist rrari en tali var upphafi, annig a s ttur geti ekki bori uppi ritgerina. m reyna a velja annan efnistt ea anna sjnarhorn til a ganga t fr.
Vi slka breytingu efnisafmrkun er a sjlfsgu ekkert a athuga; hn er bi elileg og sjlfsg. Enn verur samt a minna a hn krefst ess a efni s hugsa heild upp ntt. Eins og minnst hefur veri ur er gott a gera sem nkvmast efnisyfirlit upphafi, og breyta v san eins oft og rf krefur. Ef upphaflegt efnisyfirlit helst breytt allan ritunartmann er sta til a hugsa sinn gang. a er trlegt a hfundur hafi haft svo ga yfirsn fyrirfram a hann hafi geta s fyrir endanlegan strktr ritgerarinnar smatrium. Hitt er lklegra a hann hafi fylgt fyrsta efnisyfirliti snu blindni og lti a stjrna byggingu ritgerarinnar. a eru ekki rtt vinnubrg.
12. Spennandi vifangsefni? arf vifangsefni a vera spennandi?
a vilja auvita flestir
Efni eru sjaldnast spennandi sjlfu sr
mli snst fremur um efnistk og sjnarhorn
a arf a skkva sr ofan efni
finna rtt sjnarhorn og vinna vel r heimildum
verur verki oftast spennandi endanum
en ll verk vera einhvern tma leiigjrn Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 12 ur en skili er vi essa umru um efnisval er rtt a nefna a a oft vilja menn f eitthvert hugavert og spennandi efni til a skrifa um. Vissulega m ekki vanmeta slkar skir. Hins vegar er rtt a hafa huga a a eru ekki endilega tiltekin efni sem eru spennandi ea spennandi sjlfu sr; mli snst oft miklu fremur um efnistk og sjnarhorn. Ef maur skkvir sr ofan eitthvert efni, finnur v rttan flt og vinnur samviskusamlega r heimildum um a, verur a oftastnr spennandi tt svo lti ekki t fyrir fyrstu. En jafnvel mest spennandi efni vera einhvern tma leiigjrn og hfundur fyllist vonleysi. Hr gildir olinmi og rautseigja. a er skaplega gileg tilfinning egar allir endar eru a smella saman langri ritger, ar sem maur s ekki til lands lengi vel.
ur en skili er vi essa umru um efnisval er rtt a nefna a a oft vilja menn f eitthvert hugavert og spennandi efni til a skrifa um. Vissulega m ekki vanmeta slkar skir. Hins vegar er rtt a hafa huga a a eru ekki endilega tiltekin efni sem eru spennandi ea spennandi sjlfu sr; mli snst oft miklu fremur um efnistk og sjnarhorn. Ef maur skkvir sr ofan eitthvert efni, finnur v rttan flt og vinnur samviskusamlega r heimildum um a, verur a oftastnr spennandi tt svo lti ekki t fyrir fyrstu. En jafnvel mest spennandi efni vera einhvern tma leiigjrn og hfundur fyllist vonleysi. Hr gildir olinmi og rautseigja. a er skaplega gileg tilfinning egar allir endar eru a smella saman langri ritger, ar sem maur s ekki til lands lengi vel.
13. Rannsknarspurning Rannsknarspurning er ungamija ritgerar
strir vinnu hfundar
v skiptir meginmli hver og hvernig hn er
Hvernig rannsknarspurning a vera?
verur a skipta mli
hfundur verur a hafa huga a svara henni
lesendur vera a hafa huga a vita svari
Spurningin er oft mikilvgari en svari Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 13 upphafi arf ritgerarhfundur a gera sr glgga hugmynd um efni, og tta sig v hva a er sem ritgerin a fjalla um. egar um frilegar ritgerir er a ra byggjast r oft einni svokallari rannsknarspurningu. etta er lykilspurning ritgerarinnar, ungamija hennar, og v skiptir miklu mli hvernig hn er.
Hvers elis eru rannsknarspurningar? a er erfitt a gefa einfalt svar vi v, en meginatrii er a rannsknarspurning verur a skipta mli. Hfundur verur a hafa huga a svara henni, og lesendur urfa a hafa huga a vita svari. ess vegna er mikilvgt a velta v vel fyrir sr hvers spyrja skuli. Spurningin er oft mikilvgari en svari. Athugi a tt hr s tala um rannsknarspurningu er ekki ar me sagt a heiti ritgerar urfi endilega a vera spurning. Rannsknarspurningin sjlf arf ekki einu sinni a vera oru nokkurs staar ritgerinni. a sem skiptir mli er a hn stri vinnu hfundarins, og lesendur tti sig v um hva er veri a fjalla.
upphafi arf ritgerarhfundur a gera sr glgga hugmynd um efni, og tta sig v hva a er sem ritgerin a fjalla um. egar um frilegar ritgerir er a ra byggjast r oft einni svokallari rannsknarspurningu. etta er lykilspurning ritgerarinnar, ungamija hennar, og v skiptir miklu mli hvernig hn er.
Hvers elis eru rannsknarspurningar? a er erfitt a gefa einfalt svar vi v, en meginatrii er a rannsknarspurning verur a skipta mli. Hfundur verur a hafa huga a svara henni, og lesendur urfa a hafa huga a vita svari. ess vegna er mikilvgt a velta v vel fyrir sr hvers spyrja skuli. Spurningin er oft mikilvgari en svari. Athugi a tt hr s tala um rannsknarspurningu er ekki ar me sagt a heiti ritgerar urfi endilega a vera spurning. Rannsknarspurningin sjlf arf ekki einu sinni a vera oru nokkurs staar ritgerinni. a sem skiptir mli er a hn stri vinnu hfundarins, og lesendur tti sig v um hva er veri a fjalla.
14. Nausyn rannsknarspurningar vi og verk Steins Steinarr
hverfist ekki um eina spurningu
htt vi a veri tleitin
Hvaa hrif hfu ssalskar skoanir Steins Steinarr kveskap hans?
hnitmiari ritger
ekkert teki me sem ekki varar efni
Heiti ritgerar arf ekki a vera spurning Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 14 Auvita eru friritgerir oft annars elis. Hugsum okkur t.d. ritger sem heitir vi og verk Steins Steinarr. a er augljst a slk ritger er ekki bygg upp kringum eina spurningu, heldur er markmi hennar a rekja viferil Steins eftir tiltkum heimildum og fjalla um verk hans; segja fr eim helstu og e.t.v. greina einhver lj. a m v bast vi a slk ritger veri mjg tleitin, og getur ori sundurlaus ef ekki er gtt vel a. Vi getum hins vegar hugsa okkur spurningu eins og Hvaa hrif hfu ssalskar skoanir Steins Steinarr kveskap hans? ar erum vi komin me spurningu sem vi urfum a leita svara vi, eftir kvenum reglum; vi finnum vieigandi heimildir og tlkum r. Slk ritger tti a vera mun hnitmiari en hin, v a ar er ekkert teki me sem ekki varar beinlnis spurninguna.Auvita eru friritgerir oft annars elis. Hugsum okkur t.d. ritger sem heitir vi og verk Steins Steinarr. a er augljst a slk ritger er ekki bygg upp kringum eina spurningu, heldur er markmi hennar a rekja viferil Steins eftir tiltkum heimildum og fjalla um verk hans; segja fr eim helstu og e.t.v. greina einhver lj. a m v bast vi a slk ritger veri mjg tleitin, og getur ori sundurlaus ef ekki er gtt vel a. Vi getum hins vegar hugsa okkur spurningu eins og Hvaa hrif hfu ssalskar skoanir Steins Steinarr kveskap hans? ar erum vi komin me spurningu sem vi urfum a leita svara vi, eftir kvenum reglum; vi finnum vieigandi heimildir og tlkum r. Slk ritger tti a vera mun hnitmiari en hin, v a ar er ekkert teki me sem ekki varar beinlnis spurninguna.
15. Spurning og svar Lagt upp me svar vi rannsknarspurningu
er a ekki a fara aftan a hlutunum?
getur hfundur liti hlutlaust efni?
Grunur um svar gerir spurningu hugavera
a arf hins vegar a finna rk fyrir svarinu
Snjll hugmynd er kveikja a gri ritger
hugmyndin er svar vi rannsknarspurningu
en a arf a setja spurninguna rtt fram Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 15 ur en hfundur fer af sta me efni er skilegt a hann hafi eitthvert svar vi rannsknarspurningunni huga. Sumum finnst hr fari aftan a efninu, og telja a hfundur eigi einmitt ekki a hafa neitt svar huga fyrr en rannskninni er loki. A rum kosti s htta a hann s fyrirfram binn a gefa sr svari og lti v ekki hlutlaust rksemdir mlsins. En etta er misskilningur. Oft er a svo a manni finnst einhver spurning hugaver vegna ess a maur hefur grun um hvert svari vi henni s; en hefur hins vegar ekki rk fyrir v svari. Gar ritgerir byggjast oft snjllum hugmyndum, sem eru svari, en samningin felst v a formlera spurninguna og fra rk a svarinu; sna fram a hugmyndin gangi upp. Auvita getur etta fari annan veg; sumar hugmyndir sem upphafi virtust gar virast vi nnari athugun ekki standast. En a arf ekki a eyileggja ritgerina. Eftir sem ur er hgt a leggja upp me hugmyndina sem tilgtu, og vinna t fr henni, enda tt lokaniurstaan veri s a upphaflega tilgtan hafi veri rng. ur en hfundur fer af sta me efni er skilegt a hann hafi eitthvert svar vi rannsknarspurningunni huga. Sumum finnst hr fari aftan a efninu, og telja a hfundur eigi einmitt ekki a hafa neitt svar huga fyrr en rannskninni er loki. A rum kosti s htta a hann s fyrirfram binn a gefa sr svari og lti v ekki hlutlaust rksemdir mlsins. En etta er misskilningur. Oft er a svo a manni finnst einhver spurning hugaver vegna ess a maur hefur grun um hvert svari vi henni s; en hefur hins vegar ekki rk fyrir v svari. Gar ritgerir byggjast oft snjllum hugmyndum, sem eru svari, en samningin felst v a formlera spurninguna og fra rk a svarinu; sna fram a hugmyndin gangi upp. Auvita getur etta fari annan veg; sumar hugmyndir sem upphafi virtust gar virast vi nnari athugun ekki standast. En a arf ekki a eyileggja ritgerina. Eftir sem ur er hgt a leggja upp me hugmyndina sem tilgtu, og vinna t fr henni, enda tt lokaniurstaan veri s a upphaflega tilgtan hafi veri rng.
16. Heimildaflun Hvernig a hefja heimildaflun?
kanna handbkur og ritaskrr
athuga hvort til er yfirlitsgrein um efni
Heimilda m leita va
skrm bkasafna (t.d. Gegni)
heimilda- og atriisoraskrm rita um efni
ritaskrm, efnisskrm tmarita o..h.
rafrnum gagnasfnum af msu tagi
netinu (t.d. me Google og Google Scholar) Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 16 egar efni hefur veri vali er nst a afla heimilda. byrjun getur veri gtt a athuga hvort til s einhver yfirlitsgrein um a svi sem ykkar ritger er . Slkar greinar geta hjlpa manni til a tta sig, setja efni vara samhengi, og auk ess er ar oft a finna tilvsanir arar heimildir.
Vi heimildaleit m beita msum aferum. fyrsta lagi m leita skrm bkasafna, s.s. Gegni. ru lagi er nausynlegt a skoa vel heimildaskrr og atriisoraskrr eirra bka og greina sem maur les um efni. ar er oft a finna heimildir sem maur rkist auveldlega me ru mti. rija lagi er hgt a leita margs konar prentuum ritaskrm, t.d. BONIS, efnisskrm tmarita, bkmenntaskr Skrnis o.s.frv. fjra lagi er hgt a leita miss konar gagnasfnum netinu, bi almennum og srhfum. fimmta lagi er svo hgt a nota leitarvlar eins og Google til a leita heimilda netinu. Efni netinu eykst dag fr degi, og v skipta tvr sastnefndu tegundir heimildaleitar sfellt meira mli. egar efni hefur veri vali er nst a afla heimilda. byrjun getur veri gtt a athuga hvort til s einhver yfirlitsgrein um a svi sem ykkar ritger er . Slkar greinar geta hjlpa manni til a tta sig, setja efni vara samhengi, og auk ess er ar oft a finna tilvsanir arar heimildir.
Vi heimildaleit m beita msum aferum. fyrsta lagi m leita skrm bkasafna, s.s. Gegni. ru lagi er nausynlegt a skoa vel heimildaskrr og atriisoraskrr eirra bka og greina sem maur les um efni. ar er oft a finna heimildir sem maur rkist auveldlega me ru mti. rija lagi er hgt a leita margs konar prentuum ritaskrm, t.d. BONIS, efnisskrm tmarita, bkmenntaskr Skrnis o.s.frv. fjra lagi er hgt a leita miss konar gagnasfnum netinu, bi almennum og srhfum. fimmta lagi er svo hgt a nota leitarvlar eins og Google til a leita heimilda netinu. Efni netinu eykst dag fr degi, og v skipta tvr sastnefndu tegundir heimildaleitar sfellt meira mli.
17. Leit bkasfnum og bkaskrm Landsbkasafn slands Hsklabkasafn
mikilvgt a ekkja bkakost safnsins vel
kynna sr Dewey-flokkunarkerfi
Gegnir tekur til slenskra rannsknarbkasafna
hgt a leita eftir msum atrium:
hfundum
titlum
efnisorum ( titlum og or sem ritum eru gefin)
flokkstlum (til a leita a ritum um srhf efni) Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 17 Landsbkasafn slands Hsklabkasafn er a sjlfsgu a safn sem er agengilegast og notadrgst, enda langstrsta bkasafn landsins. ess vegna er mikilvgt a ekkja bkakost ess vel. a er nausynlegt a ganga mefram hillum sem hafa a geyma bkakost hugasvii manns, skoa hva er til, taka bkur t r hillum og fletta eim. Allir urfa lka a hafa nasasjn af Dewey-flokkunarkerfinu sem bkur safnsins og annarra rannsknarbkasafna eru flokkaar eftir. Vitanlega urfa menn svo a ekkja vel r aferir sem hgt er a beita vi leit ritakosti safnsins, einkum gagnasafni Gegni, sem tekur einnig til annarra rannsknarbkasafna landinu. arna er a sjlfsgu hgt a leita eftir hfundum og titlum, en einnig er hgt a leita a efnisorum og koma fram bi or titlum rita og efnisor sem ritunum hafa veri gefin. Einnig er hgt a leita eftir flokkstlum, sem getur veri gagnlegt egar leita er a ritum um srhf efni. Landsbkasafn slands Hsklabkasafn er a sjlfsgu a safn sem er agengilegast og notadrgst, enda langstrsta bkasafn landsins. ess vegna er mikilvgt a ekkja bkakost ess vel. a er nausynlegt a ganga mefram hillum sem hafa a geyma bkakost hugasvii manns, skoa hva er til, taka bkur t r hillum og fletta eim. Allir urfa lka a hafa nasasjn af Dewey-flokkunarkerfinu sem bkur safnsins og annarra rannsknarbkasafna eru flokkaar eftir. Vitanlega urfa menn svo a ekkja vel r aferir sem hgt er a beita vi leit ritakosti safnsins, einkum gagnasafni Gegni, sem tekur einnig til annarra rannsknarbkasafna landinu. arna er a sjlfsgu hgt a leita eftir hfundum og titlum, en einnig er hgt a leita a efnisorum og koma fram bi or titlum rita og efnisor sem ritunum hafa veri gefin. Einnig er hgt a leita eftir flokkstlum, sem getur veri gagnlegt egar leita er a ritum um srhf efni.
18. Nokkur mikilvg gagnasfn Hvar.is
mjg fjlbreytt gagnasfn
Tmarit.is
flest slensk bl og tmarit fr upphafi
Skemman
nmsritgerir fr Hskla slands
Google Books
svaxandi fjldi bka fr msum lndum og tmum Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 18 Rafrnum gagnasfnum ar sem hgt er a lesa heildartexta bka og greina fer rt fjlgandi. slandi er svonefndur landsagangur a miklum fjlda erlendra tmarita, og nnur eru agengileg eim sem eru tengdir tlvuneti Hskla slands. Hgt er a komast ll essi tmarit og mis nnur gagnasfn sunni hvar.is. Flest slensk bl og tmarit fr upphafi eru aftur mti agengileg sunni timarit.is og ar er hgt a leita texta eirra. skemman.is er hgt a komast nmsritgerir sem skrifaar hafa veri vi Hskla slands undanfarin r. A lokum m nefna Google Books, books.google.com, ar sem er a finna heildartexta gfurlegra margra bka um fjlbreytt efni og fr msum lndum og tmum. A vsu er oft ekki birtur nema hluti nrri bka vegna hfundarrttarmla.Rafrnum gagnasfnum ar sem hgt er a lesa heildartexta bka og greina fer rt fjlgandi. slandi er svonefndur landsagangur a miklum fjlda erlendra tmarita, og nnur eru agengileg eim sem eru tengdir tlvuneti Hskla slands. Hgt er a komast ll essi tmarit og mis nnur gagnasfn sunni hvar.is. Flest slensk bl og tmarit fr upphafi eru aftur mti agengileg sunni timarit.is og ar er hgt a leita texta eirra. skemman.is er hgt a komast nmsritgerir sem skrifaar hafa veri vi Hskla slands undanfarin r. A lokum m nefna Google Books, books.google.com, ar sem er a finna heildartexta gfurlegra margra bka um fjlbreytt efni og fr msum lndum og tmum. A vsu er oft ekki birtur nema hluti nrri bka vegna hfundarrttarmla.
19. Leit netinu Leitarvlar eru mikil arfaing
Google langekktust, en msar fleiri til
Google Scholar er ger fyrir frilega leit
Leitarvlar eru takmarkaar
n ekki til nema hluta af v sem er netinu
Nausynlegt er a kynna sr leitarmguleika
til a drukkna ekki upplsingum
Einnig er hgt a fara kvenar sur
t.d. hskla, stofnana, einstaklinga Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 19 Langfljtlegasta og gilegasta aferin til a finna heimildir um hvaeina n dgum er a nota leitarvlar netinu einkum Google, tt msar fleiri komi til greina. frilegri vinnu m alls ekki lta a duga. tt efnismagni netinu s gfurlegt er lka margt sem er ar ekki, og htt vi a einfaldar leitarniurstur gefi mjg fullkomna mynd. Athugi lka a v fer fjarri a leitarvlarnar fnkembi neti; engin eirra nr til nema hluta af v sem ar er a finna.
Nausynlegt er a kynna sr vel leitarmguleikana sem boi eru. Vegna hins gfurlega upplsingamagns vefnum er oft rf a takmarka leitina, t.d. leita a sum ar sem tv (ea fleiri) or koma fyrir nlgt hvort (hvert) ru, sum sem breytt hefur veri fyrir ea eftir kveinn dag, o.s.frv.
Annar mguleiki er a finna vefsur kveinna stofnana ea einstaklinga ar sem hugsanlegt er a finna megi ggn um a sem leita er a. Sumar leitarvlarnar, t.d. Google, bja upp efnisflokkun. annig m t.d. skoa heimasur hskla ea rannsknastofnana kvenum svium til a athuga hvort ar s eitthva gagnlegt a hafa.Langfljtlegasta og gilegasta aferin til a finna heimildir um hvaeina n dgum er a nota leitarvlar netinu einkum Google, tt msar fleiri komi til greina. frilegri vinnu m alls ekki lta a duga. tt efnismagni netinu s gfurlegt er lka margt sem er ar ekki, og htt vi a einfaldar leitarniurstur gefi mjg fullkomna mynd. Athugi lka a v fer fjarri a leitarvlarnar fnkembi neti; engin eirra nr til nema hluta af v sem ar er a finna.
Nausynlegt er a kynna sr vel leitarmguleikana sem boi eru. Vegna hins gfurlega upplsingamagns vefnum er oft rf a takmarka leitina, t.d. leita a sum ar sem tv (ea fleiri) or koma fyrir nlgt hvort (hvert) ru, sum sem breytt hefur veri fyrir ea eftir kveinn dag, o.s.frv.
Annar mguleiki er a finna vefsur kveinna stofnana ea einstaklinga ar sem hugsanlegt er a finna megi ggn um a sem leita er a. Sumar leitarvlarnar, t.d. Google, bja upp efnisflokkun. annig m t.d. skoa heimasur hskla ea rannsknastofnana kvenum svium til a athuga hvort ar s eitthva gagnlegt a hafa.
20. Frumheimildir og eftirheimildir Frumheimildir eru upphafleg ggn um ml
egar ekki verur lengra raki
ekki bara rit, heldur fornleifar, skulg o.fl.
Eftirheimildir byggjast frumheimildum
eru rval r eim og tlkun eim
vali og tlkunin er huglgt, h mati
fer eftir hugasvii, ekkingu, skounum
og auk ess jflagi og tma Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 20 tt heimildir finnist um tilteki efni er bjrninn ekki unninn ar me; nausynlegt er a leggja mat heimildirnar. frilegri ritger skiptir hfumli a hfundurinn skrifi ekki gagnrnislaust upp eftir heimildunum, heldur meti r sjlfur gagnrninn htt. Slkt mat er vissulega ekki einfalt, en hr m benda nokkur atrii sem verur a hafa huga.
frilegri umru er gerur grundvallarmunur frumheimildum og eftirheimildum. Frumheimildir eru upphafleg ggn um eitthvert ml, s staur ar sem vi endum egar ekki verur lengur raki. Frumheimildir um mannlf slandi 19. ld eru t.d. kirkjubkur, dmabkur o.fl., en eftirheimildir eru r sem byggjast frumheimildunum. Frumheimildir um slenska mlsgu 19. ld eru eir textar sem varveittir eru fr eim tma, en 20. aldar rit um slenska mlsgu eru eftirheimildir. Athugi a frumheimildir urfa ekki a vera rituu formi; frumheimildir um landnm slandi geta eins veri fornleifar, brunnir birkikvistir o.s.frv.
eftirheimildum er vinlega a finna einhvers konar rval r frumheimildum og tlkun eim. a rval og s tlkun hltur a vera huglg, fara eftir hugasvii, ekkingu, skounum og markmii ess sem velur, og vera h v jflagi sem hann br og eim tma sem hann lifir . ess vegna getum vi ekki treyst v a eftirheimildunum komi allt fram sem vi kynnum a hafa huga , ea tlkun eirra frumheimildunum s eins og vi myndum hafa hana. Vi essu er aeins hgt a bregast einn veg; me v a fara frumheimildirnar sjlfar, velja sjlf r eim og tlka fr eigin brjsti. tt heimildir finnist um tilteki efni er bjrninn ekki unninn ar me; nausynlegt er a leggja mat heimildirnar. frilegri ritger skiptir hfumli a hfundurinn skrifi ekki gagnrnislaust upp eftir heimildunum, heldur meti r sjlfur gagnrninn htt. Slkt mat er vissulega ekki einfalt, en hr m benda nokkur atrii sem verur a hafa huga.
frilegri umru er gerur grundvallarmunur frumheimildum og eftirheimildum. Frumheimildir eru upphafleg ggn um eitthvert ml, s staur ar sem vi endum egar ekki verur lengur raki. Frumheimildir um mannlf slandi 19. ld eru t.d. kirkjubkur, dmabkur o.fl., en eftirheimildir eru r sem byggjast frumheimildunum. Frumheimildir um slenska mlsgu 19. ld eru eir textar sem varveittir eru fr eim tma, en 20. aldar rit um slenska mlsgu eru eftirheimildir. Athugi a frumheimildir urfa ekki a vera rituu formi; frumheimildir um landnm slandi geta eins veri fornleifar, brunnir birkikvistir o.s.frv.
eftirheimildum er vinlega a finna einhvers konar rval r frumheimildum og tlkun eim. a rval og s tlkun hltur a vera huglg, fara eftir hugasvii, ekkingu, skounum og markmii ess sem velur, og vera h v jflagi sem hann br og eim tma sem hann lifir . ess vegna getum vi ekki treyst v a eftirheimildunum komi allt fram sem vi kynnum a hafa huga , ea tlkun eirra frumheimildunum s eins og vi myndum hafa hana. Vi essu er aeins hgt a bregast einn veg; me v a fara frumheimildirnar sjlfar, velja sjlf r eim og tlka fr eigin brjsti.
21. Hvers konar heimildir a nota? Nausynlegt er a gera mun essu tvennu
tta sig v hvenr arf a nota frumheimildir
Nmskeisritgerir styjast vi eftirheimildir
veigameiri ritgerum arf a nota frumheimildir
Algeng mistk eru a gera ekki upp milli
ef heimild finnst um efni er hn notu
en ekki lagt mat gildi hennar
eru Aldirnar helstu sagnfririt okkar? Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 21 Me essu er auvita ekki tt vi a vi megum aldrei nota eftirheimildir frilegu starfi, en urfum alltaf a kanna allt fr grunni sjlf skrra vri a n. Venjulegar nmskeisritgerir hljta eli mlsins samkvmt a byggjast a mestu ea llu leyti eftirheimildum. En ef vi erum a skrifa BA-ritger um tilteki efni, svo a ekki s minnst strri verk eins og MA- ea doktorsritger, verur a krefjast ess a vi frum frumheimildir um efni. Eftirheimildir getum vi hins vegar ntt til a setja efni strra samhengi, og a sjlfsgu til stunings og samanburar vi okkar eigin umfjllun.
a er mjg algengt nmsritgerum a ekki s gert upp milli heimilda; ef nemandinn finnur einhverja heimild um a efni sem hann er a skrifa um er hn notu, n ess a lagt s nokkurt mat gildi hennar. annig mtti t.d. oft halda a ldin okkar vri helsta og traustasta sagnfririt okkar. Vi urfum a lra a taka heimildunum me fyrirvara, meta gildi eirra, tta okkur stu eirra, og taka sjlfsta afstu egar heimildir greinir . etta tekur sinn tma, en a lrist smtt og smtt. Me essu er auvita ekki tt vi a vi megum aldrei nota eftirheimildir frilegu starfi, en urfum alltaf a kanna allt fr grunni sjlf skrra vri a n. Venjulegar nmskeisritgerir hljta eli mlsins samkvmt a byggjast a mestu ea llu leyti eftirheimildum. En ef vi erum a skrifa BA-ritger um tilteki efni, svo a ekki s minnst strri verk eins og MA- ea doktorsritger, verur a krefjast ess a vi frum frumheimildir um efni. Eftirheimildir getum vi hins vegar ntt til a setja efni strra samhengi, og a sjlfsgu til stunings og samanburar vi okkar eigin umfjllun.
a er mjg algengt nmsritgerum a ekki s gert upp milli heimilda; ef nemandinn finnur einhverja heimild um a efni sem hann er a skrifa um er hn notu, n ess a lagt s nokkurt mat gildi hennar. annig mtti t.d. oft halda a ldin okkar vri helsta og traustasta sagnfririt okkar. Vi urfum a lra a taka heimildunum me fyrirvara, meta gildi eirra, tta okkur stu eirra, og taka sjlfsta afstu egar heimildir greinir . etta tekur sinn tma, en a lrist smtt og smtt.
22. Heimildir arf a meta Aldrei m nota heimildir gagnrnislaust
a verur a leggja sjlfsttt mat r
Athugi vinnubrg hfundar heimildar
vitnar hann sjlfur heimildir?
er auvelt a sj hva hann hefur eftir rum?
notar hann heimildir snar heiarlegan htt?
sjst dmi um a hann rangtlki eitthva?
virist hann stinga einhverju undir stl? Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 22 Nausynlegt er a athuga hvernig hfundur heimildarinnar umgengst heimildir sjlfur; hvort hann vitnar heimildir, og ef svo er, hvernig hann gerir a. T.d. skiptir mli a auvelt s a sj hva hann tekur r heimildum snum, og hva hann segir fr eigin brjsti. Einnig arf a reyna a tta sig v hvort hfundur notar heimildir snar heiarlegan htt, ea hvort einhver dmi sjst um a hann rangtlki eitthva, stingi einhverju undir stl o.s.frv. Nausynlegt er a athuga hvernig hfundur heimildarinnar umgengst heimildir sjlfur; hvort hann vitnar heimildir, og ef svo er, hvernig hann gerir a. T.d. skiptir mli a auvelt s a sj hva hann tekur r heimildum snum, og hva hann segir fr eigin brjsti. Einnig arf a reyna a tta sig v hvort hfundur notar heimildir snar heiarlegan htt, ea hvort einhver dmi sjst um a hann rangtlki eitthva, stingi einhverju undir stl o.s.frv.
23. Heimildir arf a bera saman Samanburur vi arar heimildir
hafa arir komist a smu niurstu?
Samhlja niurstaa arf ekki a vera traust
oft tur hver upp eftir rum athugasemdalaust
n ess a gera sjlfsta rannskn efninu
Hva merkir a ef hfundur er einn bti
er hann srvitringur sem enginn tekur mark ?
ea frumlegri og hugmyndarkari en arir? Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 23 Hr skiptir mli a athuga hvort arir sem um mli hafa fjalla hafa komist a smu niurstu, ea hvort essi hfundur er einn bti. tt fjldi frimanna s einu mli um tilteki efni arf a ekki a a a skoun ea niurstaa eirra s traust sem v nemur. Oft er a nefnilega svo a hver tur upp eftir rum; einhver setur fram tiltekna kenningu upphafi, og hn gengur san aftur hj llum sem um mli rita, n ess a nokkur eirra hafi raun gert nokkra sjlfsta rannskn efninu. slku tilviki er niurstaan, tt hn s samhlja, auvita engu traustari en niurstaa ess eina manns sem setti hana fram upphafi.
Hafi einhver einn hfundur komist a annarri niurstu en arir sem um mli hafa fjalla getur a stundum bent til ess a hfundurinn s srvitringur sem ekki er teki mark fraheiminum; en auvita getur a lka tt a hann s undan sinni samt, frumlegri og hugmyndarkari en arir, o.s.frv. v sambandi arf a athuga hvort arir frimenn hafa mtmlt essum einfara me rkum, ea hvort eir lta eins og skrif hans su ekki til. fyrra tilvikinu verum vi a reyna a meta rksemdir beggja aila og mynda okkur sjlfsta skoun. seinna tilvikinu er erfiara um vik. gnin getur oft tt a skrifin yki svo vafasm a ekki taki v a andmla eim; en hn getur einnig bori vott um a arir treysti sr ekki til a fjalla um essi skrif og kjsi v a egja. Hr skiptir mli a athuga hvort arir sem um mli hafa fjalla hafa komist a smu niurstu, ea hvort essi hfundur er einn bti. tt fjldi frimanna s einu mli um tilteki efni arf a ekki a a a skoun ea niurstaa eirra s traust sem v nemur. Oft er a nefnilega svo a hver tur upp eftir rum; einhver setur fram tiltekna kenningu upphafi, og hn gengur san aftur hj llum sem um mli rita, n ess a nokkur eirra hafi raun gert nokkra sjlfsta rannskn efninu. slku tilviki er niurstaan, tt hn s samhlja, auvita engu traustari en niurstaa ess eina manns sem setti hana fram upphafi.
Hafi einhver einn hfundur komist a annarri niurstu en arir sem um mli hafa fjalla getur a stundum bent til ess a hfundurinn s srvitringur sem ekki er teki mark fraheiminum; en auvita getur a lka tt a hann s undan sinni samt, frumlegri og hugmyndarkari en arir, o.s.frv. v sambandi arf a athuga hvort arir frimenn hafa mtmlt essum einfara me rkum, ea hvort eir lta eins og skrif hans su ekki til. fyrra tilvikinu verum vi a reyna a meta rksemdir beggja aila og mynda okkur sjlfsta skoun. seinna tilvikinu er erfiara um vik. gnin getur oft tt a skrifin yki svo vafasm a ekki taki v a andmla eim; en hn getur einnig bori vott um a arir treysti sr ekki til a fjalla um essi skrif og kjsi v a egja.
24. Athuga arf markmi og vettvang Hvert er markmi hfundar heimildar
a fra hlutlausan htt?
a reka plitskan rur ea auglsa vru?
a hfa til tilfinninga?
hvaa vettvangi birtist heimildin
virtu fririti?
dagblai?
auglsingabklingi? Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 24 Vitaskuld skiptir lka mli a athuga hvert er markmi hfundar heimildarinnar; hvort hann er a skrifa fririt, uppfrandi grein fyrir almenning, plitska rursgrein, ea semja htaru, svo a nokkur dmi su tekin. Einnig arf a hafa huga hvaa vettvangi heimildin birtist; hvort um er a ra virulegt fririt, almennt tmarit, dagbla, ea auglsingabkling. Me essu er auvita ekki veri a segja a t.d. greinar dagblum su ntar sem heimildir sjlfu sr, heldur aeins veri a benda a r kunna a vera skrifaar ru augnamii en v a koma ekkingu framfri hlutlausan htt, og v arf a meta r me a huga. En i kannist rugglega vi auglsingar ar sem stendur eitthva essa lei: Lknar mla me xx; Rannsknir hafa snt a xx skilar rangri 99% tilvika, o.s.frv. arna kemur sjaldnast fram hvaa lknar mla me vrunni, ea til hvaa rannskna er vsa, hver geri r, hvernig stai var a eim, o.s.frv. Slkar fullyringar eru v gagnslausar sem heimild. Vitaskuld skiptir lka mli a athuga hvert er markmi hfundar heimildarinnar; hvort hann er a skrifa fririt, uppfrandi grein fyrir almenning, plitska rursgrein, ea semja htaru, svo a nokkur dmi su tekin. Einnig arf a hafa huga hvaa vettvangi heimildin birtist; hvort um er a ra virulegt fririt, almennt tmarit, dagbla, ea auglsingabkling. Me essu er auvita ekki veri a segja a t.d. greinar dagblum su ntar sem heimildir sjlfu sr, heldur aeins veri a benda a r kunna a vera skrifaar ru augnamii en v a koma ekkingu framfri hlutlausan htt, og v arf a meta r me a huga. En i kannist rugglega vi auglsingar ar sem stendur eitthva essa lei: Lknar mla me xx; Rannsknir hafa snt a xx skilar rangri 99% tilvika, o.s.frv. arna kemur sjaldnast fram hvaa lknar mla me vrunni, ea til hvaa rannskna er vsa, hver geri r, hvernig stai var a eim, o.s.frv. Slkar fullyringar eru v gagnslausar sem heimild.
25. Eli heimilda netinu Vgi heimilda netinu fer rt vaxandi
ar m finna efni um flest milli himins og jarar
Elilegt og sjlfsagt er a nta r heimildir
r eru agengilegar tlvu hvers og eins
oft nrri og ferskari en bkur og tmarit sfnum
Neti er ritskoa
hver sem er getur sett inn hvaa efni sem er
v verur a meta heimildirnar vandlega Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 25 fum rum hefur vgi heimilda Internetinu aukist gfurlega. ar m n finna efni um flest milli himins og jarar. a er vitaskuld mjg gilegt a hafa agang a heimildum tlvunni sinni en urfa ekki a gera sr fer bkasafn til a fletta ar upp. Auk ess eru heimildir netinu oft nrri og ferskari en r sem finna m sfnum. Miki ntt efni btist vi daglega, og v ljst a vgi heimilda af netinu heldur fram a aukast. Hr verur a fara varlega. Neti er ritskoa, og hver sem er getur sett ar inn hvaa efni sem er. ess vegna m ekki tra llu sem ar er a finna eins og nju neti. Nausynlegt er a meta heimildirnar me gagnrnu hugarfari og reyna a tta sig v hvaa gildi r hafi. etta er ekki alltaf auvelt. fum rum hefur vgi heimilda Internetinu aukist gfurlega. ar m n finna efni um flest milli himins og jarar. a er vitaskuld mjg gilegt a hafa agang a heimildum tlvunni sinni en urfa ekki a gera sr fer bkasafn til a fletta ar upp. Auk ess eru heimildir netinu oft nrri og ferskari en r sem finna m sfnum. Miki ntt efni btist vi daglega, og v ljst a vgi heimilda af netinu heldur fram a aukast. Hr verur a fara varlega. Neti er ritskoa, og hver sem er getur sett ar inn hvaa efni sem er. ess vegna m ekki tra llu sem ar er a finna eins og nju neti. Nausynlegt er a meta heimildirnar me gagnrnu hugarfari og reyna a tta sig v hvaa gildi r hafi. etta er ekki alltaf auvelt.
26. Mat heimilda neti Hver suna
rannsknarstofnun ea einstaklingur?
Ef einstaklingur suna, hver er hann
frimaur vikomandi svii ea leikmaur?
Er san uppfr reglulega
kemur fram hvenr henni var sast breytt?
hverju byggjast upplsingar sunni
rannsknarggnum ea prentuum heimildum? Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 26 a fyrsta sem huga arf a er hver eigi suna. Yfirleitt tti a mega gera r fyrir v a heimasum hskla, rannsknarstofnana (t.d. Stofnunar rna Magnssonar, Raunvsindastofnunar Hsklans) og opinberra stofnana (t.d. Veurstofunnar, Orkustofnunar) s treystandi. Heimasur einstaklinga verur hins vegar a taka me fyrirvara. arf a skoa hver eigandinn (hfundurinn) er; hvort hann s frimaur v svii sem mli skiptir ea leikmaur. Oft kemur slkt ekki fram og verur ekki ri af sunni, og er rtt a taka upplsingum ar me var. Heimasur fjlmila verur a meta sama htt og nnur birtingarform milanna.
Einnig skiptir mli hvort sunni er haldi vi reglulega. mrgum sum kemur fram hvenr eim var sast breytt, og verur a hafa hlisjn af v vi mati. Stundum skiptir engu mli hvort upplsingar eru rsgamlar ea san gr, en rum tilvikum eru rsgamlar upplsingar gagnslausar; etta verur a meta eftir eli mlsins. Oft kemur hins vegar ekki fram hvenr su var sast breytt, og arf a meta hvort lkur su a aldur upplsinga hafi hrif gildi eirra. Enn fremur arf a huga a v vi hva upplsingar sunni styjast. Eru r settar fram me augljsri tilvsun rannsknarggn, t.d. mlingar, skoanakannanir ea eitthva slkt; ea eru beinar tilvsanir prentaar heimildir?a fyrsta sem huga arf a er hver eigi suna. Yfirleitt tti a mega gera r fyrir v a heimasum hskla, rannsknarstofnana (t.d. Stofnunar rna Magnssonar, Raunvsindastofnunar Hsklans) og opinberra stofnana (t.d. Veurstofunnar, Orkustofnunar) s treystandi. Heimasur einstaklinga verur hins vegar a taka me fyrirvara. arf a skoa hver eigandinn (hfundurinn) er; hvort hann s frimaur v svii sem mli skiptir ea leikmaur. Oft kemur slkt ekki fram og verur ekki ri af sunni, og er rtt a taka upplsingum ar me var. Heimasur fjlmila verur a meta sama htt og nnur birtingarform milanna.
Einnig skiptir mli hvort sunni er haldi vi reglulega. mrgum sum kemur fram hvenr eim var sast breytt, og verur a hafa hlisjn af v vi mati. Stundum skiptir engu mli hvort upplsingar eru rsgamlar ea san gr, en rum tilvikum eru rsgamlar upplsingar gagnslausar; etta verur a meta eftir eli mlsins. Oft kemur hins vegar ekki fram hvenr su var sast breytt, og arf a meta hvort lkur su a aldur upplsinga hafi hrif gildi eirra. Enn fremur arf a huga a v vi hva upplsingar sunni styjast. Eru r settar fram me augljsri tilvsun rannsknarggn, t.d. mlingar, skoanakannanir ea eitthva slkt; ea eru beinar tilvsanir prentaar heimildir?
27. Sannreynanlegar heimildir Heimildir vera a vera sannreynanlegar
hgt a rekja r til upphafs sns
etta er grundvallarkrafa frilegri umru
heimild sem ekki er sannreynanleg er nothf
Lesandi arf a geta meti gildi fullyringar
v verur hfundur a vsa heimildir snar
ea eigin frumrannsknir Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 27 Ein grundvallarkrafan sem gera verur til heimilda frilegri umru er nefnilega s a r su sannreynanlegar; .e., hgt s a rekja r til upphafs sns. Hfundur sem setur fram einhverja fullyringu verur a gefa lesandanum fri a meta gildi eirrar fullyringar. a gerir hann annahvort me vsun heimild sem hann skir fullyringu sna , ea snar eigin rannsknir. Strangt teki ber hfundur e.t.v. ekki byrg ru en eigin fullyringum, en hfundur sem vill lta taka mark sr og er vandur a viringu sinni hltur a kanna gildi eirra stahfinga sem hann hefur eftir rum. Geri hann a ekki, og hafi enga fyrirvara a vitna til eirra, hltur hann a teljast sambyrgur. Ein grundvallarkrafan sem gera verur til heimilda frilegri umru er nefnilega s a r su sannreynanlegar; .e., hgt s a rekja r til upphafs sns. Hfundur sem setur fram einhverja fullyringu verur a gefa lesandanum fri a meta gildi eirrar fullyringar. a gerir hann annahvort me vsun heimild sem hann skir fullyringu sna , ea snar eigin rannsknir. Strangt teki ber hfundur e.t.v. ekki byrg ru en eigin fullyringum, en hfundur sem vill lta taka mark sr og er vandur a viringu sinni hltur a kanna gildi eirra stahfinga sem hann hefur eftir rum. Geri hann a ekki, og hafi enga fyrirvara a vitna til eirra, hltur hann a teljast sambyrgur.
28. byrg hfundar Hfundur ber byrg eigin fullyringum
og kannar gildi ess sem hann hefur eftir rum
a rum kosti ber hann byrg v lka
Hr arf v a gta vel a oralagi
stundum gerir hfundur sig sambyrgan:
X hefur snt fram ... grein X kemur ljs ...
rum tilvikum tekur hann ekki afstu:
X hefur haldi v fram ... X fullyrir a ... Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 28 etta ekki sst vi ef veri er a setja fram umdeildar ea umdeilanlegar fullyringar. S t.d. sagt ritger: Jn Jnsson hefur snt fram a landnm slands hafi hafist snemma 8. ld, og vitna san samviskusamlega a rit ar sem essi stahfing er sett fram, er me oralaginu veri a taka vissa byrg henni. Auvita kmi lka til greina a segja Jn Jnsson hefur frt rk a v ... ea Jn Jnsson hefur haldi v fram ..., og bta san vi einhverjum orum um mat hfundar stahfingum Jns. Me v leitast hfundur vi a uppfylla skyldu sna a gera lesandanum frt a meta gildi ess sem haldi er fram. etta ekki sst vi ef veri er a setja fram umdeildar ea umdeilanlegar fullyringar. S t.d. sagt ritger: Jn Jnsson hefur snt fram a landnm slands hafi hafist snemma 8. ld, og vitna san samviskusamlega a rit ar sem essi stahfing er sett fram, er me oralaginu veri a taka vissa byrg henni. Auvita kmi lka til greina a segja Jn Jnsson hefur frt rk a v ... ea Jn Jnsson hefur haldi v fram ..., og bta san vi einhverjum orum um mat hfundar stahfingum Jns. Me v leitast hfundur vi a uppfylla skyldu sna a gera lesandanum frt a meta gildi ess sem haldi er fram.
29. Skriflegar og munnlegar heimildir Skrifleg heimild er talin traustari en munnleg
tekin fram yfir nema srstk sta s til annars
Skriflegar heimildir eru sannreynanlegar
lesandinn getur flett upp eim sjlfur
Munnleg heimild er sjaldnast sannreynanleg
heldur verur a treysta frsgn hfundar
Munnleg heimild er h minni heimildarmanns
og a er brigult eins og dmin sanna Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 29 Athugi lka a skriflegar heimildir eru a ru jfnu taldar traustari en munnlegar, og teknar fram yfir nema srstk sta s til annars. stan er ekki sst s a yfirleitt er auveldara a sannreyna skriflegu heimildirnar; lesandinn getur, a.m.k. prinsippinu, flett upp eim sjlfur. Samtal sem vitna er verur aftur mti aldrei endurteki; um a verum vi a treysta frsgn hfundar (tt auvita s stundum hgt a spyrja vimlandann hvort rtt s eftir haft). En stan er lka s a munnlegar heimildir eru mjg oft har minni heimildarmanna, og a er brigult, eins og snt hefur veri fram . Athugi lka a skriflegar heimildir eru a ru jfnu taldar traustari en munnlegar, og teknar fram yfir nema srstk sta s til annars. stan er ekki sst s a yfirleitt er auveldara a sannreyna skriflegu heimildirnar; lesandinn getur, a.m.k. prinsippinu, flett upp eim sjlfur. Samtal sem vitna er verur aftur mti aldrei endurteki; um a verum vi a treysta frsgn hfundar (tt auvita s stundum hgt a spyrja vimlandann hvort rtt s eftir haft). En stan er lka s a munnlegar heimildir eru mjg oft har minni heimildarmanna, og a er brigult, eins og snt hefur veri fram .
30. Aldur heimilda Huga arf vel a aldri heimilda
til a unnt s a meta r heiarlegan htt
Islandsk Grammatik er fr 1922
getur hn talist heimild um slenskt ntmaml?
slenzkar ntmabkmenntir er fr 1948
getur hn talist heimild um samtmabkmenntir?
Altnordische Grammatik kom sast t 1923
hn fjallar a vsu um miklu eldra mlstig
en nrri rannsknir hafa gert mislegt henni relt Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 30 Mikilvgter a skoa aldur heimildarinnar. Bk Valts Gumundssonar fr 1922, Islandsk Grammatik, hefur a undirtitli Islandsk Nutidssprog; en rit me slkan titil fr 1922 er augljslega ekki hgt a nota fyrirvaralaust sem heimild um slenskt ntmaml 75 rum sar. slenzkar ntmabkmenntir eftir Kristin E. Andrsson n ekki nr okkur tma en til 1948; o.s.frv. etta er augljst; en fleira arf a athuga. Altnordishce Grammatik eftir Adolf Noreen var sast endurskou 1923; en tt a mlstig sem hn lsir s mun eldra, valda msar nrri rannsknir v a sitthva sem ar stendur er n relt. Mikilvgter a skoa aldur heimildarinnar. Bk Valts Gumundssonar fr 1922, Islandsk Grammatik, hefur a undirtitli Islandsk Nutidssprog; en rit me slkan titil fr 1922 er augljslega ekki hgt a nota fyrirvaralaust sem heimild um slenskt ntmaml 75 rum sar. slenzkar ntmabkmenntir eftir Kristin E. Andrsson n ekki nr okkur tma en til 1948; o.s.frv. etta er augljst; en fleira arf a athuga. Altnordishce Grammatik eftir Adolf Noreen var sast endurskou 1923; en tt a mlstig sem hn lsir s mun eldra, valda msar nrri rannsknir v a sitthva sem ar stendur er n relt.
31. Heimildir og samtmi Hver hfundur og hvert rit er barn sns tma
tekur mi af eirri ekkingu sem ykir traustust
og eim frikenningum sem ykja bestar
en hvort tveggja breytist rt
v arf a skoa ritunar- og tgfutma
hverja heimild arf a meta eigin forsendum
auk eirra forsendna sem vi hfum n
mia vi nverandi ekkingu og kenningar Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 31 etta skiptir oft meginmli frilegri umru, og er forsenda ess a hgt s a meta heimildir heiarlegan htt. Hver hfundur er barn sns tma, og hvert fririt hltur a taka mi af eirri ekkingu sem traustust ykir og eim frikenningum sem bestar teljast hverjum tma. Hvorttveggja breytist hins vegar rt, og ess vegna verur a gefa gan gaum a ritunar- og tgfutma heimilda, v a hverja heimild verur a meta snum eigin forsendum auk eirra forsendna sem vi hfum mia vi nverandi ekkingu og kenningasm vikomandi frasvii. etta skiptir oft meginmli frilegri umru, og er forsenda ess a hgt s a meta heimildir heiarlegan htt. Hver hfundur er barn sns tma, og hvert fririt hltur a taka mi af eirri ekkingu sem traustust ykir og eim frikenningum sem bestar teljast hverjum tma. Hvorttveggja breytist hins vegar rt, og ess vegna verur a gefa gan gaum a ritunar- og tgfutma heimilda, v a hverja heimild verur a meta snum eigin forsendum auk eirra forsendna sem vi hfum mia vi nverandi ekkingu og kenningasm vikomandi frasvii.
32. Vandkvi vi mat aldri Gti ykkar vel vi mat aldri heimilda
einkum sambandi vi endurtgfur
sasta tgfa Altnordische Grammatik er fr 1970
en er breytt endurprentun tgfu fr 1923
1. tgfa kom 1884, og stofninn v meira en aldargamall
N er oft mjg erfitt a meta aldur heimilda
rit ganga oft ljsritum fyrir formlega tgfu
ea eru sett neti njum og njum gerum Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 32 a arf a gta sn vel egar veri er a skoa aldur heimilda. Mitt eintak af urnefndri bk Noreens, Altnordische Grammatik, er t.d. gefi t 1970 - a er eina rtali sem stendur titilblai. ar kemur einnig fram a etta s 5., unvernderte Auflage, og baksu titilblas sst a nsta tgfa undan, s 4., kom t 1923. Me v a skoa formlana sem eftir koma sst a s tgfa var endurskou fr eirri ar undan, og v er rtt a mia vi ri 1923 egar aldur bkarinnar er kvaraur. En einnig er rtt a hafa huga a 1. tgfa kom t ri 1884, og stofn bkarinnar er v meira en aldargamall.
sustu rum er reyndar ori mjg erfitt a meta aldur heimilda. a stafar af v a eftir a ljsritunarvlar og tlvur komust almenna notkun hefur ori algengt a ritsmar gangi milli manna brabirgager jafnvel nokkur r ur en kemur til endanlegrar tgfu. essar brabirgagerir er san stundum vitna rum ritum, sem oft koma t undan hinni endanlegu ger vitnaa ritsins. Stundum vitna menn tilteki atrii brabirgatgfu sem san er breytt ea fellt brott endanlegri tgfu. egar lesendur rekast etta samrmi vita eir ekki hva veldur, og skella kannski skuldinni ann sem vitnar , og gruna hann um a hafa teki rangt upp ea falsa tilvitnun. N hefur dreifing neti bst vi, og ar sem slkar brabirgatgfur eru yfirleitt skrar og erfitt a f upplsingar um r veldur etta oft hinum mesta ruglingi. a arf a gta sn vel egar veri er a skoa aldur heimilda. Mitt eintak af urnefndri bk Noreens, Altnordische Grammatik, er t.d. gefi t 1970 - a er eina rtali sem stendur titilblai. ar kemur einnig fram a etta s 5., unvernderte Auflage, og baksu titilblas sst a nsta tgfa undan, s 4., kom t 1923. Me v a skoa formlana sem eftir koma sst a s tgfa var endurskou fr eirri ar undan, og v er rtt a mia vi ri 1923 egar aldur bkarinnar er kvaraur. En einnig er rtt a hafa huga a 1. tgfa kom t ri 1884, og stofn bkarinnar er v meira en aldargamall.
sustu rum er reyndar ori mjg erfitt a meta aldur heimilda. a stafar af v a eftir a ljsritunarvlar og tlvur komust almenna notkun hefur ori algengt a ritsmar gangi milli manna brabirgager jafnvel nokkur r ur en kemur til endanlegrar tgfu. essar brabirgagerir er san stundum vitna rum ritum, sem oft koma t undan hinni endanlegu ger vitnaa ritsins. Stundum vitna menn tilteki atrii brabirgatgfu sem san er breytt ea fellt brott endanlegri tgfu. egar lesendur rekast etta samrmi vita eir ekki hva veldur, og skella kannski skuldinni ann sem vitnar , og gruna hann um a hafa teki rangt upp ea falsa tilvitnun. N hefur dreifing neti bst vi, og ar sem slkar brabirgatgfur eru yfirleitt skrar og erfitt a f upplsingar um r veldur etta oft hinum mesta ruglingi.
33. Frumtgfa og endurtgfa frilegri umru er frumtgfa notu
ef ess er kostur
ru mli getur gegnt ef n tgfa er endurskou
Gera arf mun tgfu og prentun
n tgfa er oft breytt ntt rtal titilblai
n prentun er oftast breytt stundum ntt rtal
er essi munur ekki alltaf gerur
Ljst arf a vera hvaa ger rits er vitna Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 33 Almenna reglan frilegri umru er s a nota frumtgfu ef kostur er. Fr v er elilegt a vkja ef sari tgfur eru endurskoaar. essu sambandi er rtt a vekja athygli merkingarmun oranna tgfa og prentun. N tgfa bkar er oft eitthva breytt, tt svo urfi ekki a vera; en s bk endurtgefin breytt, er ess oft geti (sbr. bk Noreens hr a framan). N prentun er aftur mti yfirleitt breytt, og er upp og ofan hvort rtali upphaflegrar prentunar er haldi titilblai ea ekki. a er hins vegar rtt a athuga a ekki er fullt samrmi essari oranotkun, og stundum er bk breytt vi endurprentun n ess a ess s geti, og n ess a a s kllu n tgfa. v er nausynlegt a skrt komi fram hvaa ger rits er vitna. Almenna reglan frilegri umru er s a nota frumtgfu ef kostur er. Fr v er elilegt a vkja ef sari tgfur eru endurskoaar. essu sambandi er rtt a vekja athygli merkingarmun oranna tgfa og prentun. N tgfa bkar er oft eitthva breytt, tt svo urfi ekki a vera; en s bk endurtgefin breytt, er ess oft geti (sbr. bk Noreens hr a framan). N prentun er aftur mti yfirleitt breytt, og er upp og ofan hvort rtali upphaflegrar prentunar er haldi titilblai ea ekki. a er hins vegar rtt a athuga a ekki er fullt samrmi essari oranotkun, og stundum er bk breytt vi endurprentun n ess a ess s geti, og n ess a a s kllu n tgfa. v er nausynlegt a skrt komi fram hvaa ger rits er vitna.
34. Breytingar endurtgfu Margir rithfundar breyta verkum snum
n ess a ess s srstaklega geti
hvaa tgfu a nota?
Val tgfu fer eftir eli mls hverju sinni
Barn nttrunnar er skuverk Halldrs Laxness
Kvabk er skuverk Hannesar Pturssonar
umfjllun um au sem slk notar maur frumtgfur
ekki endurskoaar tgfur nokkrum ratugum yngri Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 34 umfjllun um bkmenntir er nausynlegt er a hafa huga a margir rithfundar breyta verkum snum talsvert milli tgfna n ess a ess s alltaf srstaklega geti. etta t.d. vi um Halldr Laxness, en einnig marga fleiri. Mrg ljskld lta t.d. svo a ekki s til neinn "endanlegur" texti af ljum eirra; au gera meiri og minni breytingar vi hverja nja tgfu. slkum tilvikum er auvita matsatrii hvaa tgfu a nota. Ef veri er a skrifa um Barn nttrunnar sem byrjandaverk Halldrs Laxness, Kvabk sem byrjandaverk Hannesar Pturssonar, er vntanlega elilegt a nota fyrstu tgfu, en ekki ann texta sem essir hfundar endurskouu ornir nokkrum ratugum eldri. umfjllun um bkmenntir er nausynlegt er a hafa huga a margir rithfundar breyta verkum snum talsvert milli tgfna n ess a ess s alltaf srstaklega geti. etta t.d. vi um Halldr Laxness, en einnig marga fleiri. Mrg ljskld lta t.d. svo a ekki s til neinn "endanlegur" texti af ljum eirra; au gera meiri og minni breytingar vi hverja nja tgfu. slkum tilvikum er auvita matsatrii hvaa tgfu a nota. Ef veri er a skrifa um Barn nttrunnar sem byrjandaverk Halldrs Laxness, Kvabk sem byrjandaverk Hannesar Pturssonar, er vntanlega elilegt a nota fyrstu tgfu, en ekki ann texta sem essir hfundar endurskouu ornir nokkrum ratugum eldri.
35. Agengileiki tgfna Krafa um notkun frumtgfu er ekki ger
rum ritum en friritum
og vri stundum heppileg og elileg
Oft er frumtgfa illfanleg
munurinn skiptir fstum tilvikum mli
s ekki um frilega notkun a ra
er rtt a nota agengilegustu tgfuna
a er sjlfsg kurteisi vi lesendur Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 35 rum ritum en friritum er krafan um notkun frumtgfu ekki eins sterk, og stundum heppileg. Oft getur veri mun erfiara a nlgast frumtgfu en endurtgfur, og fstum tilvikum skiptir munurinn mli, s ekki um frilega ritsm a ra. er sjlfsg kurteisi vi lesendur a nota tgfu sem er agengilegust og aufanlegust. annig vri t.d. elilegra a nota tgfu slendingasagna me ntmastafsetningu en stafrttar tgfur, enda tt r su frilega nkvmari. rum ritum en friritum er krafan um notkun frumtgfu ekki eins sterk, og stundum heppileg. Oft getur veri mun erfiara a nlgast frumtgfu en endurtgfur, og fstum tilvikum skiptir munurinn mli, s ekki um frilega ritsm a ra. er sjlfsg kurteisi vi lesendur a nota tgfu sem er agengilegust og aufanlegust. annig vri t.d. elilegra a nota tgfu slendingasagna me ntmastafsetningu en stafrttar tgfur, enda tt r su frilega nkvmari.
36. Handrit sem heimild mis vandaml koma upp eldri textum
sumir eirra eru aeins til handriti
Handrit fr sari ldum eru pappr
flest varveitt handritadeild Landsbkasafns
Handrit fr v fyrir siaskipti eru skinni
flest varveitt Stofnun rna Magnssonar
A auki eru mis opinber ggn
sem flest eru varveitt jskjalasafni slands Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 36 egar fengist er vi eldri texta koma upp mis vandaml. Sumir textar eru eingngu til handriti en hafa aldrei veri gefnir t prentair. Flest handrit fr sari ldum eru varveitt handritadeild Landsbkasafns slands - Hsklabkasafns. Handrit fr v fyrir siaskipti eru hins vegar flest skinni og varveitt Stofnun rna Magnssonar. A auki eru miss konar opinber ggn, s.s. kirkjubkur, dmabkur o.fl., varveitt jskjalasafni slands. essum sfnum eru til msar skrr sem auvelda notendum a finna a sem eir leita a, en lra menn fyrst og fremst sfnin me v a nota au.
egar fengist er vi eldri texta koma upp mis vandaml. Sumir textar eru eingngu til handriti en hafa aldrei veri gefnir t prentair. Flest handrit fr sari ldum eru varveitt handritadeild Landsbkasafns slands - Hsklabkasafns. Handrit fr v fyrir siaskipti eru hins vegar flest skinni og varveitt Stofnun rna Magnssonar. A auki eru miss konar opinber ggn, s.s. kirkjubkur, dmabkur o.fl., varveitt jskjalasafni slands. essum sfnum eru til msar skrr sem auvelda notendum a finna a sem eir leita a, en lra menn fyrst og fremst sfnin me v a nota au.
37. Vandkvi vi notkun handrita Nausynlegt er a geta lesi handskrift
sem hefur teki miklum breytingum
skrift 13. aldar er gerlk skrift 18. aldar
og hvort tveggja er gerlkt ntmaskrift
Einnig arf a ekkja sgu stafsetningar
til a tta sig msum orum og ormyndum
wm = um, bwner = bnir, jakafa = kafa
bioda = bja, stauckr = stekkur, sier = sr Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 37 Til a nota handrit urfa menn a kunna a lesa skriftina, sem getur veri me msu mti og hefur teki miklum breytingum. Stafager 13. aldar, sem er elstu handritum fornsagna, er gerlk t.d. fljtaskrift sar ldum; og hvort tveggja er lkt ntmaskrift. a er olinmisverk a vera vel ls allar skriftartegundir sem er a finna slenskum handritum.
A auki urfa menn a hafa kvena ekkingu slenskri mlsgu og sgu stafsetningarinnar til a tta sig msu handritunum; til a skilja mis or og beygingarmyndir sem eru ritu ruvsi en n tkast. eldri handritum (fr v fyrir 19. ld) er t..d. ekki skrifa (nema eim allra elstu). Ekki er heldur notaur broddur yfir stafi, heldur eru eir oft tvritair, annig a aa merkir . j er oft skrifa ar sem vi hfum i ea , w ar sem vi hfum u ea , og svo mtti lengi telja. Hr skiptir mli a skoa ormyndirnar og samhengi; reyna a finna t um hvaa or gti veri a ra, bera ormyndirnar saman og reyna a finna t reglu.Til a nota handrit urfa menn a kunna a lesa skriftina, sem getur veri me msu mti og hefur teki miklum breytingum. Stafager 13. aldar, sem er elstu handritum fornsagna, er gerlk t.d. fljtaskrift sar ldum; og hvort tveggja er lkt ntmaskrift. a er olinmisverk a vera vel ls allar skriftartegundir sem er a finna slenskum handritum.
A auki urfa menn a hafa kvena ekkingu slenskri mlsgu og sgu stafsetningarinnar til a tta sig msu handritunum; til a skilja mis or og beygingarmyndir sem eru ritu ruvsi en n tkast. eldri handritum (fr v fyrir 19. ld) er t..d. ekki skrifa (nema eim allra elstu). Ekki er heldur notaur broddur yfir stafi, heldur eru eir oft tvritair, annig a aa merkir . j er oft skrifa ar sem vi hfum i ea , w ar sem vi hfum u ea , og svo mtti lengi telja. Hr skiptir mli a skoa ormyndirnar og samhengi; reyna a finna t um hvaa or gti veri a ra, bera ormyndirnar saman og reyna a finna t reglu.
38. tgfur handrita Sum handrit hafa veri gefin t stafrtt
textinn prentaur nkvmlega eins og handriti
Oftast er rithttur samrmdur
stundum mia vi ritunartma textans
stundum mia vi ntmastafsetningu
etta skiptir mli vi frilega notkun
sumum tilvikum verur tgfa a vera stafrtt
rum tilvikum getur samrmd tgfa duga Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 38 tt prentaur text s til er ekki ar me sagt a allur vandi s leystur. tgfur eldri texta eru nefnilega mjg misnkvmar. Sumir textar hafa veri gefnir t stafrttir, .e. prentair nkvmlega eins og skrifa er handritum. rum tilvikum er notu samrmd stafsetning; er rithttur ora samrmdur eftir kvenum reglum og v oft viki fr rithtti handrits msum atrium. En a er mjg misjafnt vi hva samrmingin miast. tgfum fornrita, t.d. slendingasagna, er oft notu svonefnd samrmd stafsetning forn sem miast vi hljkerfi og beygingakerfi mlsins kringum 1200. rum tilvikum er notu ntmastafsetning, t.d. flestum sklatgfum slendingasgum. Fyrir venjulega lesendur skiptir etta oftast engu mli, en ef tlunin er a nota tgfuna frilegum tilgangi, t.d. til mlsgulegra rannskna, vera menn a gera sr grein fyrir v hvers elis hn er.
tt prentaur text s til er ekki ar me sagt a allur vandi s leystur. tgfur eldri texta eru nefnilega mjg misnkvmar. Sumir textar hafa veri gefnir t stafrttir, .e. prentair nkvmlega eins og skrifa er handritum. rum tilvikum er notu samrmd stafsetning; er rithttur ora samrmdur eftir kvenum reglum og v oft viki fr rithtti handrits msum atrium. En a er mjg misjafnt vi hva samrmingin miast. tgfum fornrita, t.d. slendingasagna, er oft notu svonefnd samrmd stafsetning forn sem miast vi hljkerfi og beygingakerfi mlsins kringum 1200. rum tilvikum er notu ntmastafsetning, t.d. flestum sklatgfum slendingasgum. Fyrir venjulega lesendur skiptir etta oftast engu mli, en ef tlunin er a nota tgfuna frilegum tilgangi, t.d. til mlsgulegra rannskna, vera menn a gera sr grein fyrir v hvers elis hn er.
39. Misgar handritatgfur Fleiri ttir en stafsetning skipta mli
egar frilegt notagildi tgfu er meti
Oft eru mrg handrit til af sama texta
skiptir mli hvert eirra er nota vi tgfu
oft er eitt grunnhandrit gefi t me lesbrigum
en stundum er handritum blanda saman
tgefendur eru lka misvandvirkir
v hafa tgfur misjafnt or sr Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 39 En fleiri ttir en stafsetning skipta mli egar frilegt gildi tgfu er meti. Oft er til fleiri en eitt handrit af sama texta; stundum jafnvel margir tugir. verur a gta ess hvaa handrit tgefandi hefur nota; ekki er vst a a s elsta ea besta handriti. vnduustu tgfum er venjulega eitt handrit lagt til grundvallar, en lesbrigi r rum handritum snd neanmls; en stundum blanda tgefendur handritum saman n ess a ljst s hva er teki r hverju. Slkar tgfur geta gagnast venjulegum lesendum gtlega, en eru venjulega taldar nothfar frilegri umru. ar a auki eru tgefendur misjafnlega vandvirkir. Mrg handrit eru illlsileg og arf bi mikla kunnttu og nkvmni til a ra fram r eim. a er alls ekki sjaldgft a tgefendur lesi rangt ea misskilji einstk or. v hafa tgfur mjg misjafnt or sr. ess er auvita enginn kostur a kenna eitt skipti fyrir ll hvaa tgfur eru traustar og hverjar ekki. etta vera menn a lra smtt og smtt ef eir fara a vinna essu svii.
En fleiri ttir en stafsetning skipta mli egar frilegt gildi tgfu er meti. Oft er til fleiri en eitt handrit af sama texta; stundum jafnvel margir tugir. verur a gta ess hvaa handrit tgefandi hefur nota; ekki er vst a a s elsta ea besta handriti. vnduustu tgfum er venjulega eitt handrit lagt til grundvallar, en lesbrigi r rum handritum snd neanmls; en stundum blanda tgefendur handritum saman n ess a ljst s hva er teki r hverju. Slkar tgfur geta gagnast venjulegum lesendum gtlega, en eru venjulega taldar nothfar frilegri umru. ar a auki eru tgefendur misjafnlega vandvirkir. Mrg handrit eru illlsileg og arf bi mikla kunnttu og nkvmni til a ra fram r eim. a er alls ekki sjaldgft a tgefendur lesi rangt ea misskilji einstk or. v hafa tgfur mjg misjafnt or sr. ess er auvita enginn kostur a kenna eitt skipti fyrir ll hvaa tgfur eru traustar og hverjar ekki. etta vera menn a lra smtt og smtt ef eir fara a vinna essu svii.
40. Leit heimildarritum Hvernig a lesa heimildarrit?
skoa efnisyfirlit, nafnaskr, atriisoraskr
Oft er of tmafrekt a lesa heimild vandlega
nausynlegt a tileinka sr tkni vi leitarlestur
geta rennt augum yfir su n ess a lesa hana
taka samt eftir tilteknum orum og efnisatrium
Fljtlegt er a leita rafrnum heimildum
en v fylgir htta a slta hluti r samhengi
Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 40 a er nausynlegt a tileinka sr miss konar tkni vi lestur og rvinnslu heimilda. Oft, jafnvel oftast, er a svo a tt maur s me heila bk um tilteki efni sem heimild skiptir aeins lti brot hennar mli fyrir a sem maur er sjlfur a fjalla um. Vandinn er a finna au efnisatrii sem mann varar um. Fyrsta skrefi er auvita a skoa efnisyfirlit bkarinnar vandlega; a tti a gefa einhverjar leibeiningar. Nst er a athuga hvort bkin hefur ekki a geyma nafna- og/ea atriisoraskr, eins og ll fririt eiga helst a hafa, og mis nnur rit hafa lka. slkum skrm er vsa blasur (stundum reyndar efnisgreinar ea kafla) ar sem tilteki or ea hugtak er til umru, og a getur auvita fltt mjg fyrir.
Su slkar skrr ekki fyrir hendi, t.d. tmaritsgreinum (og reyndar mrgum bkum lka) verur a beita rum aferum. Nkvmast er auvita a lesa heimildina fr ori til ors, en slkt er tmafrekt og skilar oft litlu, tt a fari vitaskuld eftir v hversu ni heimildin tengist v efni sem maur er a fjalla um. v skiptir mli a tileinka sr tkni vi yfirlits- og leitarlestur; geta rennt augum yfir surnar n ess a lesa r ori til ors, en samt ngu nkvmlega til a finna tiltekin or ea efnisatrii sem leita er a. etta krefst jlfunar og einbeitingar, en fyrir sem tla a leggja stund frimennsku er etta nausynlegur hfileiki.
Grundvallarrit verur hins vegar auvita a lesa fr ori til ors, ea v sem nst. S sem tlar a skrifa um slenskt hljkerfi 12. ld kemst ekki hj a lesa Fyrstu mlfriritgerina, frekar en s sem tlar a skrifa um slenskar bkmenntir fornld kemst hj a lesa Brennu-Njls sgu. a er nausynlegt a tileinka sr miss konar tkni vi lestur og rvinnslu heimilda. Oft, jafnvel oftast, er a svo a tt maur s me heila bk um tilteki efni sem heimild skiptir aeins lti brot hennar mli fyrir a sem maur er sjlfur a fjalla um. Vandinn er a finna au efnisatrii sem mann varar um. Fyrsta skrefi er auvita a skoa efnisyfirlit bkarinnar vandlega; a tti a gefa einhverjar leibeiningar. Nst er a athuga hvort bkin hefur ekki a geyma nafna- og/ea atriisoraskr, eins og ll fririt eiga helst a hafa, og mis nnur rit hafa lka. slkum skrm er vsa blasur (stundum reyndar efnisgreinar ea kafla) ar sem tilteki or ea hugtak er til umru, og a getur auvita fltt mjg fyrir.
Su slkar skrr ekki fyrir hendi, t.d. tmaritsgreinum (og reyndar mrgum bkum lka) verur a beita rum aferum. Nkvmast er auvita a lesa heimildina fr ori til ors, en slkt er tmafrekt og skilar oft litlu, tt a fari vitaskuld eftir v hversu ni heimildin tengist v efni sem maur er a fjalla um. v skiptir mli a tileinka sr tkni vi yfirlits- og leitarlestur; geta rennt augum yfir surnar n ess a lesa r ori til ors, en samt ngu nkvmlega til a finna tiltekin or ea efnisatrii sem leita er a. etta krefst jlfunar og einbeitingar, en fyrir sem tla a leggja stund frimennsku er etta nausynlegur hfileiki.
Grundvallarrit verur hins vegar auvita a lesa fr ori til ors, ea v sem nst. S sem tlar a skrifa um slenskt hljkerfi 12. ld kemst ekki hj a lesa Fyrstu mlfriritgerina, frekar en s sem tlar a skrifa um slenskar bkmenntir fornld kemst hj a lesa Brennu-Njls sgu.
41. Nausyn frjls lestrar Grundvallarrit verur a lesa fr ori til ors
skilegt er a kynna sr sem flestar heimildir
tt r virist fljtu bragi ekki vara efni
Njar hugmyndir og n ekking skapast oft
vi vntar tengingar atria
sst oft samspil, andstur, hlistur
me atrium sem fyrirfram virtust tengd
ess vegna er frjls lestur mjg mikilvgur Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 41 Og auvita er almennt s skilegt a kynna sr sem mestar og fjlbreyttastar heimildir, enda tt r virist fljtu bragi ekki skipta mli fyrir vifangsefni manns. Njar hugmyndir og n ekking skapast einmitt oft vi vntar tengingar; egar maur sr samband, hlistur, andstur, samspil o.s.frv. einhverra atria sem fyrirfram virast tengd. ess vegna er frjls lestur mjg mikilvgur; en til hans gefst ekki alltaf takmarkaur tmi, og v er lka nausynlegt a kunna a stytta sr lei. Og auvita er almennt s skilegt a kynna sr sem mestar og fjlbreyttastar heimildir, enda tt r virist fljtu bragi ekki skipta mli fyrir vifangsefni manns. Njar hugmyndir og n ekking skapast einmitt oft vi vntar tengingar; egar maur sr samband, hlistur, andstur, samspil o.s.frv. einhverra atria sem fyrirfram virast tengd. ess vegna er frjls lestur mjg mikilvgur; en til hans gefst ekki alltaf takmarkaur tmi, og v er lka nausynlegt a kunna a stytta sr lei.
42. Bygging, rvinnsla og framsetning Eirkur Rgnvaldsson,
oktber 2009
43. Efnisyfirlit og efnisgrind Efnisyfirlit
hluti ritgerarinnar endanlegri mynd
Efnisgrind
lsing ritgerinni, t.d. grip af hverjum kafla
Ritgerir skiptast rj hluta:
inngangur ein ea rfar sur
meginml oft tugir ea jafnvel hundru sna
niurstur ea lokaor ein ea rfar sur Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 43 ur en hafist er handa vi ritgerasm er nausynlegt a gera sem nkvmast efnisyfirlit a ritgerinni. Sumir gera bi efnisyfirlit og svokallaa efnisgrind. Munurinn essu tvennu er ekki mikill, en fyrst og fremst s a efnisyfirlitinu er oft tla a vera hluti af ritgerinni, yfirlit yfir efni hennar, en efnisgrindin er fremur lsing ritgerinni, hugsu sem eins konar leiarvsir hfundar mean ritgeraskrifunum stendur; ar gti t.d. komi stutt grip af v sem tlunin er a hafa hverjum kafla.
Hfundur arf a hafa efnisyfirlit til hlisjnar allan tmann mean samningu ritgerarinnar stendur. annig getur hann t.d. merkt vi kafla sem loki er, kafla sem eru vinnslu, og kafla sem vinna er ekki hafin vi. etta ir auvita ekki a hfundur eigi a halda sr dauahaldi efnisyfirliti n ess a hrfla nokku vi v. vert mti efnisyfirliti a vera stugri endurskoun, v a hugmyndir hfundar um niurrun efnis, kaflaskiptingu o..h. hljta a breytast vinnslustigi. a sem skiptir mli er a hverjum tma s til efnisyfirlit sem er hugsa sem heild.
Ritgerir skiptast vinlega rj meginhluta; inngang, meginml og niurstur ea lokaor. Athugi a kaflarnir urfa auvita ekki a heita etta; a.m.k. er meginml aldrei kaflaheiti. ur en hafist er handa vi ritgerasm er nausynlegt a gera sem nkvmast efnisyfirlit a ritgerinni. Sumir gera bi efnisyfirlit og svokallaa efnisgrind. Munurinn essu tvennu er ekki mikill, en fyrst og fremst s a efnisyfirlitinu er oft tla a vera hluti af ritgerinni, yfirlit yfir efni hennar, en efnisgrindin er fremur lsing ritgerinni, hugsu sem eins konar leiarvsir hfundar mean ritgeraskrifunum stendur; ar gti t.d. komi stutt grip af v sem tlunin er a hafa hverjum kafla.
Hfundur arf a hafa efnisyfirlit til hlisjnar allan tmann mean samningu ritgerarinnar stendur. annig getur hann t.d. merkt vi kafla sem loki er, kafla sem eru vinnslu, og kafla sem vinna er ekki hafin vi. etta ir auvita ekki a hfundur eigi a halda sr dauahaldi efnisyfirliti n ess a hrfla nokku vi v. vert mti efnisyfirliti a vera stugri endurskoun, v a hugmyndir hfundar um niurrun efnis, kaflaskiptingu o..h. hljta a breytast vinnslustigi. a sem skiptir mli er a hverjum tma s til efnisyfirlit sem er hugsa sem heild.
Ritgerir skiptast vinlega rj meginhluta; inngang, meginml og niurstur ea lokaor. Athugi a kaflarnir urfa auvita ekki a heita etta; a.m.k. er meginml aldrei kaflaheiti.
44. R kafla hvaa r a skrifa kaflana?
inngang fyrst, san meginml, loks lokaor?
Oft er gott a skrifa inngang fyrst
arf a leggja efni niur fyrir sr
forma rannsknarspurningu
gera tlun um a hvernig henni skuli svara
Inngang arf t a endurskoa lokin
trlegt er a allt hafi fari eins og tla var Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 44 En a er ekkert sjlfgefi a kaflarnir su skrifair smu r og eir f ritgerinni. Oft er gott a skrifa inngang fyrst, v a neyist hfundur til a leggja efni niur fyrir sr. inngangi er rannsknarspurning verksins sett fram, og tlun hfundar um a hvernig hann tli a leita svars vi henni. En tt inngangurinn s saminn upphafi ir a ekki a ekki urfi a hrfla vi honum meira. a er nausynlegt a endurskoa hann lokin, egar arir kaflar hafa veri samdir, og breyta honum til samrmis vi a sem gert var.
a er nefnilega alls vst a allt hafi gengi eftir eins og rgert var upphafi. Stundum sr maur inngangi a hfundur segist tla a fjalla um etta ea hitt ef tmi vinnist til. niurlagi stendur svo a forvitnilegt hefi veri a fjalla um etta ea hitt, en v miur gefist ekki tm til ess. etta m alls ekki gera. etta getur kennari kannski gert kennslustund, en hfundur sem skilar af sr ritger veit hva hann komst yfir og hva ekki, og ess vegna hefur hann tkifri til a breyta innganginum. Hann m ekki fyrir nokkurn mun gefa lesendum til kynna a honum hafi einhvern htt mistekist tlunarverk sitt. Ritger a mynda heild, og ess vegna verur a sna alla slka agna af.En a er ekkert sjlfgefi a kaflarnir su skrifair smu r og eir f ritgerinni. Oft er gott a skrifa inngang fyrst, v a neyist hfundur til a leggja efni niur fyrir sr. inngangi er rannsknarspurning verksins sett fram, og tlun hfundar um a hvernig hann tli a leita svars vi henni. En tt inngangurinn s saminn upphafi ir a ekki a ekki urfi a hrfla vi honum meira. a er nausynlegt a endurskoa hann lokin, egar arir kaflar hafa veri samdir, og breyta honum til samrmis vi a sem gert var.
a er nefnilega alls vst a allt hafi gengi eftir eins og rgert var upphafi. Stundum sr maur inngangi a hfundur segist tla a fjalla um etta ea hitt ef tmi vinnist til. niurlagi stendur svo a forvitnilegt hefi veri a fjalla um etta ea hitt, en v miur gefist ekki tm til ess. etta m alls ekki gera. etta getur kennari kannski gert kennslustund, en hfundur sem skilar af sr ritger veit hva hann komst yfir og hva ekki, og ess vegna hefur hann tkifri til a breyta innganginum. Hann m ekki fyrir nokkurn mun gefa lesendum til kynna a honum hafi einhvern htt mistekist tlunarverk sitt. Ritger a mynda heild, og ess vegna verur a sna alla slka agna af.
45. Formli er anna en inngangur Formli
ekki hluti ritgerar
frsgn af tilur, akkir, hugleiingar
stundum eftir annan en hfund
Inngangur
hluti verksins
efni kynnt og reifa
yfirlit um efnisskipan Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 45 Hr er rtt a benda mun formla og inngangi. Formli er ekki hluti ritgerar; hann hefur oft a geyma einhvers konar frsgn af tilur verksins, akkir hfundar til eirra sem hafa astoa hann, og einhvers konar persnulegar hugleiingar hfundar tengslum vi verki og tilur ess. Einnig er formli stundum eftir annan en hfund, og er hann t.d. skjall um hfundinn ea verki, tenging vi nnur verk o.s.frv. Inngangur er aftur mti hluti verksins, ar sem vifangsefni er kynnt og reifa; oft er ar lka yfirlit um efnisskipan ritgerarinnar, og miss konar undirstufrleikur sem nausynlegur er til skilnings efninu. Hr er rtt a benda mun formla og inngangi. Formli er ekki hluti ritgerar; hann hefur oft a geyma einhvers konar frsgn af tilur verksins, akkir hfundar til eirra sem hafa astoa hann, og einhvers konar persnulegar hugleiingar hfundar tengslum vi verki og tilur ess. Einnig er formli stundum eftir annan en hfund, og er hann t.d. skjall um hfundinn ea verki, tenging vi nnur verk o.s.frv. Inngangur er aftur mti hluti verksins, ar sem vifangsefni er kynnt og reifa; oft er ar lka yfirlit um efnisskipan ritgerarinnar, og miss konar undirstufrleikur sem nausynlegur er til skilnings efninu.
46. Hlutverk inngangs Inngangur verur a vekja forvitni lesenda
og huga eirra a lesa ritgerina
Byrja almennri kynningu ea svisetningu
efni tengt vi ekkingu/reynslu/hugasvi lesenda
San rengt niur rannsknarspurningu
tekin dmi sem sna vifangsefni hnotskurn
til a lesendur tti sig betur efni ritgerarinnar
Einnig er efni hvers kafla raki stuttlega Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 46 a skiptir mjg miklu mli a vanda vel til inngangs. Hann verur a vekja forvitni lesenda og huga eirra a lesa ritgerina. etta er auvita hgt a gera me msu mti og tiloka a leggja kvenar lnur um a hvernig a skuli gert. En oft er gott a hefja inngang me einhverri almennri svisetningu ea kynningu efninu ar sem a er tengt vi eitthva sem tla m a lesandinn ekki og veki forvitni hans. San m rengja umfjllunina niur spurninguna sem a spyrja. ar getur veri gott a taka einhver reifanleg dmi sem sni vifangsefni hnotskurn annig a lesandinn eigi betra me a tta sig v.
Sem dmi getum vi skoa inngang a nokkurra ra gamalli grein um aukafallsfrumlg fornslensku. ar er byrja stahfingu: Undanfarin 20 r hefur a veri almenn skoun meal mlfringa a ntmaslenska hafi frumlg rum fllum en nefnifalli. San er etta skrt lauslega og tekin dmi, og svo komi a efni greinarinnar: En tt frumlagseli aukafallsnafnlianna [essum dmum] s n nokkurn veginn umdeilt gegnir ru mli um svipaar setningar fornslenskum textum. essi dmi eiga a sna lesandanum um hva greinin fjallar og vekja huga hans v a halda lestrinum fram. framhaldinu er svo vsa mis skrif um efni ar sem mismunandi skoanir koma fram. Innganginum lkur yfirliti um efnisskipan greinarinnar.
a skiptir mjg miklu mli a vanda vel til inngangs. Hann verur a vekja forvitni lesenda og huga eirra a lesa ritgerina. etta er auvita hgt a gera me msu mti og tiloka a leggja kvenar lnur um a hvernig a skuli gert. En oft er gott a hefja inngang me einhverri almennri svisetningu ea kynningu efninu ar sem a er tengt vi eitthva sem tla m a lesandinn ekki og veki forvitni hans. San m rengja umfjllunina niur spurninguna sem a spyrja. ar getur veri gott a taka einhver reifanleg dmi sem sni vifangsefni hnotskurn annig a lesandinn eigi betra me a tta sig v.
Sem dmi getum vi skoa inngang a nokkurra ra gamalli grein um aukafallsfrumlg fornslensku. ar er byrja stahfingu: Undanfarin 20 r hefur a veri almenn skoun meal mlfringa a ntmaslenska hafi frumlg rum fllum en nefnifalli. San er etta skrt lauslega og tekin dmi, og svo komi a efni greinarinnar: En tt frumlagseli aukafallsnafnlianna [essum dmum] s n nokkurn veginn umdeilt gegnir ru mli um svipaar setningar fornslenskum textum. essi dmi eiga a sna lesandanum um hva greinin fjallar og vekja huga hans v a halda lestrinum fram. framhaldinu er svo vsa mis skrif um efni ar sem mismunandi skoanir koma fram. Innganginum lkur yfirliti um efnisskipan greinarinnar.
47. Niurstur inngangi a segja fr meginniurstum inngangi?
um a eru skiptar skoanir
mrgum finnst r eiga a koma vart
En niursturnar hafa ekki gildi sjlfu sr
aeins samhengi vi rk hfundarins
Lesandi verur gagnrnni rk hfundar
ef hann veit hvert hfundur vill leia hann
Friritger er ekki sakamlasaga! Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 47 Eftir a essar spurningar hafa veri settar fram er svo gefi yfirlit yfir efni ritgerarinnar, og snt hva fjalla er um hverjum kafla. Enn fremur er spurningunum svara ar stuttu mli. Sumir eru andvgir v, og vilja lta svrin koma lesandanum vart. Arir benda hins vegar a frileg ritger eigi ekki a lta smu lgmlum og sakamlasaga. Svari hefur ekkert gildi sjlfu sr; a eru rk hfundarins sem skipta mli. ess vegna spillir a ekki ngju lesandans af lestrinum tt hann viti svari fyrir. Og reyndar m halda v fram a a auveldi lesandanum lesturinn a svari sem hfundurinn tlar a gefa skuli koma fram egar byrjun. getur lesandinn nefnilega veri veri, og auveldara me a tta sig hvaa tti rksemdafrslu hfundar hann eigi a skoa srstaklega. Hann veit a til a hfundur geti komist a essari niurstu verur hann a finna rk me henni, en hafna hugsanlegum mtrkum; og v lesandinn auveldara me a leita a veilum rkum hfundar.
Eftir a essar spurningar hafa veri settar fram er svo gefi yfirlit yfir efni ritgerarinnar, og snt hva fjalla er um hverjum kafla. Enn fremur er spurningunum svara ar stuttu mli. Sumir eru andvgir v, og vilja lta svrin koma lesandanum vart. Arir benda hins vegar a frileg ritger eigi ekki a lta smu lgmlum og sakamlasaga. Svari hefur ekkert gildi sjlfu sr; a eru rk hfundarins sem skipta mli. ess vegna spillir a ekki ngju lesandans af lestrinum tt hann viti svari fyrir. Og reyndar m halda v fram a a auveldi lesandanum lesturinn a svari sem hfundurinn tlar a gefa skuli koma fram egar byrjun. getur lesandinn nefnilega veri veri, og auveldara me a tta sig hvaa tti rksemdafrslu hfundar hann eigi a skoa srstaklega. Hann veit a til a hfundur geti komist a essari niurstu verur hann a finna rk me henni, en hafna hugsanlegum mtrkum; og v lesandinn auveldara me a leita a veilum rkum hfundar.
48. Kaflaskipting ritgera Ritger skiptist a.m.k. rj meginkafla
meginkaflar undirkafla
undirkaflar stundum aftur undirkafla o.s.frv.
slk lg eru mismrg, en oftast eru rj ng
Kaflaskipting gegnir tvenns konar hlutverki:
vi samningu:
vingar hfund til hnitmiarar framsetningar
vi lestur:
auveldar lesandanum a f yfirsn yfir efni Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 48 flestum tilvikum, nema egar um allra stystu ritgerir er a ra, er nausynlegt a hafa fleiri en eitt lag kaflaskiptingu. Me v er tt vi a ritgerinni s skipt meginkafla, en meginkflum svo aftur undirkafla, og eim aftur undirkafla ef sta ykir til. Stundum m finna allt upp fimm ea sex lg kaflaskiptingu, en ritger arf a vera talsvert lng til a ola fleiri en rj lg, og styttri ritgerum eru tv lg oftast ng. a er nausynlegt a gera sr skra grein fyrir tilgangi slkrar lagskiptingar. Kaflaskipting jnar eim tilgangi a auvelda lesandanum a f yfirsn yfir efni. a er miklu auveldara a tta sig efni sem er broti upp tiltlulega litlar einingar en lngum texta n skila, ar sem mrgum sgum fer fram einu. En kaflaskiptingin snr ekki bara a lesandanum; hn vingar lka hfundinn til hnitmiari framsetningar. egar tilteknum kafla lkur verur hfundurinn a velta fyrir sr hvort a efni sem kaflinn fjallar um s ar me afgreitt. Ef svo er ekki, bendir a til ess a afmrkun kaflans s rng. flestum tilvikum, nema egar um allra stystu ritgerir er a ra, er nausynlegt a hafa fleiri en eitt lag kaflaskiptingu. Me v er tt vi a ritgerinni s skipt meginkafla, en meginkflum svo aftur undirkafla, og eim aftur undirkafla ef sta ykir til. Stundum m finna allt upp fimm ea sex lg kaflaskiptingu, en ritger arf a vera talsvert lng til a ola fleiri en rj lg, og styttri ritgerum eru tv lg oftast ng. a er nausynlegt a gera sr skra grein fyrir tilgangi slkrar lagskiptingar. Kaflaskipting jnar eim tilgangi a auvelda lesandanum a f yfirsn yfir efni. a er miklu auveldara a tta sig efni sem er broti upp tiltlulega litlar einingar en lngum texta n skila, ar sem mrgum sgum fer fram einu. En kaflaskiptingin snr ekki bara a lesandanum; hn vingar lka hfundinn til hnitmiari framsetningar. egar tilteknum kafla lkur verur hfundurinn a velta fyrir sr hvort a efni sem kaflinn fjallar um s ar me afgreitt. Ef svo er ekki, bendir a til ess a afmrkun kaflans s rng.
49. Einfld kaflaskipting Ritger
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
Hr eru allir kaflar smu h (sama plani)
v er erfitt a tta sig tengslum efnistta
Lklegt er a sumir tengist nnar en arir
er heppilegra a hafa lagskiptingu Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 49 a er hins vegar trlegt a allir kaflar ritgerar eigi heima sama plani, ef svo m segja. Allar lkur eru v a efnisatrii sumra kafla eigi nnar saman en annarra. a er hins vegar trlegt a allir kaflar ritgerar eigi heima sama plani, ef svo m segja. Allar lkur eru v a efnisatrii sumra kafla eigi nnar saman en annarra.
50. Lg kaflaskiptingu Ritger
1. 2. 3. 4.
2.1 2.2 3.1 3.2 3.3
3.1.1 3.1.2 3.2.1 3.2.2 3.2.3
3.2.2.1 3.2.2.2 Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 50 v tilviki er elilegt a lta kaflana sem tengjast ni vera undirkafla aalkafla, sta ess a lta alla vera aalkafla. Ef aalkaflar eru ornir margir er erfiara a f yfirsn yfir samhengi; a er auveldara ef meginskil eru hf tiltlulega f, en aalkflum san skipt nnar niur. v tilviki er elilegt a lta kaflana sem tengjast ni vera undirkafla aalkafla, sta ess a lta alla vera aalkafla. Ef aalkaflar eru ornir margir er erfiara a f yfirsn yfir samhengi; a er auveldara ef meginskil eru hf tiltlulega f, en aalkflum san skipt nnar niur.
51. Lengd og fjldi kafla Hva eiga kaflar a vera margir?
aalkaflar oft 3-5, en lka oft fleiri
oft betra a fjlga lgum en aalkflum
Hva eiga kaflar a vera langir?
lengd aalkafla takmrku
undirkafli nesta lagi ltur kvenum reglum
gjarna bilinu 1-4 sur
etta er aeins vimiun Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 51 Oft er tali elilegt a meginmlskaflar su 3-5; auvita er ekki hgt a hafa um a neina nkvma reglu, og etta tengist lengdinni nokku. eru slk tengsl ekki mikil; aukin lengd fremur a hafa au hrif a svium undirkafla fjlgi. Athugi a a er engin sta til ess a sviin su alls staar jafnmrg. Vel getur veri a einum aalkafla urfi fjgur svi, en rum dugi tv. Einn undirkafli er merkingarleysa.
Ekki er hgt a gefa neina nkvma reglu um a hversu langir kaflar skuli vera. Aalkaflar geta veri mjg mislangir, en ekki virist frleitt a mia vi a a lgsta svi undirkafla s kringum ein blasa. a getur veri bi meira og minna, en ef undirkafli er farinn niur fyrir hlfa blasu er hpi a hann eigi rtt sr. Undirkafli getur lka fari upp 3-4 sur, en ef hann er orinn lengri vera a vera g rk fyrir v. Oft er tali elilegt a meginmlskaflar su 3-5; auvita er ekki hgt a hafa um a neina nkvma reglu, og etta tengist lengdinni nokku. eru slk tengsl ekki mikil; aukin lengd fremur a hafa au hrif a svium undirkafla fjlgi. Athugi a a er engin sta til ess a sviin su alls staar jafnmrg. Vel getur veri a einum aalkafla urfi fjgur svi, en rum dugi tv. Einn undirkafli er merkingarleysa.
Ekki er hgt a gefa neina nkvma reglu um a hversu langir kaflar skuli vera. Aalkaflar geta veri mjg mislangir, en ekki virist frleitt a mia vi a a lgsta svi undirkafla s kringum ein blasa. a getur veri bi meira og minna, en ef undirkafli er farinn niur fyrir hlfa blasu er hpi a hann eigi rtt sr. Undirkafli getur lka fari upp 3-4 sur, en ef hann er orinn lengri vera a vera g rk fyrir v.
52. Kaflaheiti llum kflum arf a gefa lsandi nafn
a auveldar hfundi samninguna
og lesanda a f yfirsn yfir verki
nfnum og nmerum m henda t lokager
Stundum gengur hfundi illa a finna nafn
fjallar kaflinn kannski ekki um neitt eitt efni
ea hann er bara mlalengingar um ekki neitt
bum tilvikum arfnast eitthva endurskounar Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 52 Oft amast nemendur vi mikilli kaflaskiptingu, segja a hn trufli lesandann og slti efni of miki sundur. En er bara hgt a henda t llum kaflafyrirsgnum fyrir lokatprentun, annig a endanleg ger veri n kaflaskiptingar. Meginatrii er a kaflaskiptingin s fyrir hendi vinnslustigi, og auveldi hfundi a setja efni fram skipulegan htt, eins og ur segir. Ef svo er, kemur hn lesandanum lka a gagni enda tt hann sji hana ekki.
Nausynlegt er a gefa hverjum kafla, bi aalkflum og undirkflum, lsandi heiti. a auveldar hfundi samninguna, og egar heitunum er safna saman efnisyfirlit er auveldara a glggva sig v hvort llum efnisttum hafa veri ger skil, hvort r eirra er elileg, hvort skipting aal- og undirkafla er skynsamleg, o.s.frv.
Kaflaheitin auvelda lka lesendum a glggva sig efninu. Nemendur segja oft a eir finni ekkert heiti sem passi tiltekinn undirkafla. Ef svo er, geta sturnar veri tvr. Ein sta getur veri s a kaflinn fjalli ekki um neitt afmarka efni, heldur s ar fltta saman efnum. kemur annars vegar til lita a skipta kaflanum frekar niur, og greina betur milli umfjllunarefnanna; ea hins vegar a fra eitthva af efni kaflans ara kafla, ar sem kann a vera frekari umfjllun um efni. Hin stan fyrir v a erfilega gengur a gefa kafla nafn getur svo einfaldlega veri s a kaflinn fjalli ekki um neitt; s ltilsverur oravaall. Ef svo er hann auvita ekki heima ritgerinni. Oft amast nemendur vi mikilli kaflaskiptingu, segja a hn trufli lesandann og slti efni of miki sundur. En er bara hgt a henda t llum kaflafyrirsgnum fyrir lokatprentun, annig a endanleg ger veri n kaflaskiptingar. Meginatrii er a kaflaskiptingin s fyrir hendi vinnslustigi, og auveldi hfundi a setja efni fram skipulegan htt, eins og ur segir. Ef svo er, kemur hn lesandanum lka a gagni enda tt hann sji hana ekki.
Nausynlegt er a gefa hverjum kafla, bi aalkflum og undirkflum, lsandi heiti. a auveldar hfundi samninguna, og egar heitunum er safna saman efnisyfirlit er auveldara a glggva sig v hvort llum efnisttum hafa veri ger skil, hvort r eirra er elileg, hvort skipting aal- og undirkafla er skynsamleg, o.s.frv.
Kaflaheitin auvelda lka lesendum a glggva sig efninu. Nemendur segja oft a eir finni ekkert heiti sem passi tiltekinn undirkafla. Ef svo er, geta sturnar veri tvr. Ein sta getur veri s a kaflinn fjalli ekki um neitt afmarka efni, heldur s ar fltta saman efnum. kemur annars vegar til lita a skipta kaflanum frekar niur, og greina betur milli umfjllunarefnanna; ea hins vegar a fra eitthva af efni kaflans ara kafla, ar sem kann a vera frekari umfjllun um efni. Hin stan fyrir v a erfilega gengur a gefa kafla nafn getur svo einfaldlega veri s a kaflinn fjalli ekki um neitt; s ltilsverur oravaall. Ef svo er hann auvita ekki heima ritgerinni.
53. Bygging einstakra efnistta Meginmlskaflar
skiptast undirkafla nema stystu ritgerum
hafa oft srstakan inngangs- og niurstukafla
etta er matsatrii og fer eftir lengd
Hver kafli er hugsaur eins og verki heild
me inngang, meginml og niurlag
s hugsun a stra allri efnisskipan verksins
niur smstu efniseindir, efnisgreinarnar Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 53 Srhver kafli, jafnt aalkaflar sem undirkaflar, arf a vera hugsaur eins og ritgerin heild, me inngang, meginml og niurlag. upphafi hvers kafla arf annig a vera einhver kynning efni hans og eftir atvikum tenging vi undanfarandi kafla; og lok hvers kafla arf a draga saman efni hans og reka endahntinn umfjllun kaflans. Vitanlega fer umfang essara tta eftir eli kaflans. stuttum undirkflum getur ein efnisgrein duga sem inngangur og nnur sem niurlag, en aalkflum getur veri elilegt a hafa srstakan inngangskafla og srstakan niurstukafla. etta er matsatrii. Srhver kafli, jafnt aalkaflar sem undirkaflar, arf a vera hugsaur eins og ritgerin heild, me inngang, meginml og niurlag. upphafi hvers kafla arf annig a vera einhver kynning efni hans og eftir atvikum tenging vi undanfarandi kafla; og lok hvers kafla arf a draga saman efni hans og reka endahntinn umfjllun kaflans. Vitanlega fer umfang essara tta eftir eli kaflans. stuttum undirkflum getur ein efnisgrein duga sem inngangur og nnur sem niurlag, en aalkflum getur veri elilegt a hafa srstakan inngangskafla og srstakan niurstukafla. etta er matsatrii.
54. Fr heimild til ritgerar Ekki er ng a finna heimildirnar
a arf lka a kunna a vinna r eim
a byrja a lesa allar heimildirnar
setjast svo niur og skrifa ritgerina einni lotu?
slkt er varla hugsanlegt nema stystu ritgerum
v arf millistig milli heimilda og ritgerar
minnisatrii tekin eru upp r heimildum vi lestur
slegin inn ritvinnsluskjal ea gagnagrunn Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 54 ur var v lst hvernig hgt er a leita heimilda; en a er til ltils a finna heimildirnar ef maur kann ekki a vinna r eim. Hva a gera ef maur er kominn me 5 bkur og 10 greinar um vifangsefni skrifbori ea tlvuna? Lesa ll ritin hvert eftir ru, setjast svo niur fyrir framan tlvuna og skrifa ritgerina einni lotu? Varla slk vinnubrg krefjast ess a ritgerarhfundur muni allt sem hann les og geti tlka og skipulagt kollinum sr og sett a san beint bla. tt slkt s ekki tiloka mjg stuttum ritgerum er ansi htt vi a mislegt fri forgrum vi vinnubrg af essu tagi.
flestum tilvikum er v nausynlegt a ba til millistig milli heimildanna sjlfra og ritgerarinnar. Slkt millistig er einhvers konar safn minnisatria sem tekin eru upp r heimildunum um lei og r eru lesnar. Best er a sl essi efnisatrii beint inn tlvu, en msir mguleikar eru tilhgun ess innslttar. Einfaldast er a sl beint inn ritvinnslukerfi, en einnig er hgt a nta sr miss konar einfld gagnasafnskerfi. Um a verur a fara eftir huga og kunnttu hvers og eins. Meginatrii er a egar efnisatriin eru komin inn tlvu a vera auvelt a leita eim; en einnig verur a vera hgt a f ga yfirsn yfir a sem teki hefur veri upp.ur var v lst hvernig hgt er a leita heimilda; en a er til ltils a finna heimildirnar ef maur kann ekki a vinna r eim. Hva a gera ef maur er kominn me 5 bkur og 10 greinar um vifangsefni skrifbori ea tlvuna? Lesa ll ritin hvert eftir ru, setjast svo niur fyrir framan tlvuna og skrifa ritgerina einni lotu? Varla slk vinnubrg krefjast ess a ritgerarhfundur muni allt sem hann les og geti tlka og skipulagt kollinum sr og sett a san beint bla. tt slkt s ekki tiloka mjg stuttum ritgerum er ansi htt vi a mislegt fri forgrum vi vinnubrg af essu tagi.
flestum tilvikum er v nausynlegt a ba til millistig milli heimildanna sjlfra og ritgerarinnar. Slkt millistig er einhvers konar safn minnisatria sem tekin eru upp r heimildunum um lei og r eru lesnar. Best er a sl essi efnisatrii beint inn tlvu, en msir mguleikar eru tilhgun ess innslttar. Einfaldast er a sl beint inn ritvinnslukerfi, en einnig er hgt a nta sr miss konar einfld gagnasafnskerfi. Um a verur a fara eftir huga og kunnttu hvers og eins. Meginatrii er a egar efnisatriin eru komin inn tlvu a vera auvelt a leita eim; en einnig verur a vera hgt a f ga yfirsn yfir a sem teki hefur veri upp.
55. Teki upp r rafrnum heimildum Einfalt er a taka punkta r rafrnum heimildum
afrita textabta og lma inn skjal ea gagnagrunn
sta ess a sl textann inn
essu fylgja tvr httur sem arf a varast
htta a of miki s teki upp r heimildinni
og rvinnslu ar me fresta ar til ritgerin er skrifu
htta a orrttir kaflar r heimild su notair
sta ess a hfundur ori textann sjlfur fr grunni
a ber vott um sjlfsti og getur veri ritstuldur Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 55 N dgum er verulegur hluti eirra heimilda sem notaar eru rafrnn bkur, tmaritsgreinar og vefsur. a er oftast mjg auvelt og gilegt a taka efnisatrii r slkum heimildum me v a afrita textabta og lma inn ritvinnsluskjal ea gagnasafnskerfi, sta ess a sl textann inn. En etta vinnulag getur veri varasamt. fyrsta lagi httir manni til a taka of miki upp r heimildinni, vegna ess hversu auvelt a er, sta ess a leggja vinnu a meta vandlega hverju maur urfi raun og veru a halda. etta ir a rvinnslunni er fresta sta ess a hn eigi sr sta egar efnisatrii eru valin r heimildinni verur hn a fara fram sar, egar ritgerin er skrifu t fr minnispunktum. ru lagi freistast maur til ess a lma heilar mlsgreinar og jafnvel lengri textabta r heimildinni beint inn ritgerina sna, sta ess a skrifa textann sjlfur me eigin orum. etta ber vott um sjlfsti ritgerarhfundar gagnvart heimildinni, og getur auk ess flokkast undir ritstuld ef of miki er gert af v ea ekki vitna til heimildarinnar fullngjandi htt. N dgum er verulegur hluti eirra heimilda sem notaar eru rafrnn bkur, tmaritsgreinar og vefsur. a er oftast mjg auvelt og gilegt a taka efnisatrii r slkum heimildum me v a afrita textabta og lma inn ritvinnsluskjal ea gagnasafnskerfi, sta ess a sl textann inn. En etta vinnulag getur veri varasamt. fyrsta lagi httir manni til a taka of miki upp r heimildinni, vegna ess hversu auvelt a er, sta ess a leggja vinnu a meta vandlega hverju maur urfi raun og veru a halda. etta ir a rvinnslunni er fresta sta ess a hn eigi sr sta egar efnisatrii eru valin r heimildinni verur hn a fara fram sar, egar ritgerin er skrifu t fr minnispunktum. ru lagi freistast maur til ess a lma heilar mlsgreinar og jafnvel lengri textabta r heimildinni beint inn ritgerina sna, sta ess a skrifa textann sjlfur me eigin orum. etta ber vott um sjlfsti ritgerarhfundar gagnvart heimildinni, og getur auk ess flokkast undir ritstuld ef of miki er gert af v ea ekki vitna til heimildarinnar fullngjandi htt.
56. Nting minnispunkta Gott er a renna yfir minnispunkta heild
skoa samhengi vi efnisyfirlit/efnisgrind
sst hvort upphaflegar hugmyndir hafa breyst
hvort heimildir hafa fundist um alla efnistti
oft er tilefni til a endurskoa efnisyfirlit
San m byrja a skrifa einhvern kafla
ef maur er orinn handgenginn efni hans
og binn a gera sr ga mynd af byggingu hans Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 56 Nst er a huga a ntingu eirra heimilda sem safna hefur veri. a er til ltils a vera binn a lesa msar heimildir og skrifa upp r eim ef maur veit ekkert hvernig a nta efniviinn. Ein afer sem oft gefst vel er a byrja a renna til upprifjunar yfir a sem skrifa hefur veri upp, og skoa a samhengi vi efnisyfirliti og/ea efnisgrindina sem ger hafi veri upphafi. ttar maur sig e.t.v. v hvort hugmyndir manns um byggingu og efnisskipan ritgerarinnar hafa teki einhverjum breytingum, hvort heimildir hafa fundist um alla helstu efnistti sem gert var r fyrir, o.s.frv. Iulega er tilefni til a endurskoa efnisyfirliti essu stigi. Nst er a huga a ntingu eirra heimilda sem safna hefur veri. a er til ltils a vera binn a lesa msar heimildir og skrifa upp r eim ef maur veit ekkert hvernig a nta efniviinn. Ein afer sem oft gefst vel er a byrja a renna til upprifjunar yfir a sem skrifa hefur veri upp, og skoa a samhengi vi efnisyfirliti og/ea efnisgrindina sem ger hafi veri upphafi. ttar maur sig e.t.v. v hvort hugmyndir manns um byggingu og efnisskipan ritgerarinnar hafa teki einhverjum breytingum, hvort heimildir hafa fundist um alla helstu efnistti sem gert var r fyrir, o.s.frv. Iulega er tilefni til a endurskoa efnisyfirliti essu stigi.
57. Skrifa upp r sr Ekki er gott a raa heimildum kringum sig
og tla a skrifa ritgerina beint upp r eim
slkur texti verur alltaf stirur og alaandi
Best er a geta skrifa kaflann upp r sr
n ess a fletta upp heimildum a ri mean
Svo arf a fara aftur yfir kaflann
endurskoa byggingu og mlfar
athuga heimildir og bta inn heimildavsunum Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 57 San er hgt a hefja skriftir. Heppilegast er a byrja ekki a skrifa einhvern kafla nema maur s orinn mjg handgenginn efni hans, og binn a gera sr nokku ga mynd af uppbyggingu hans. a er ekki skynsamlegt a setjast niur vi tlvuna me tugi heimildarrita kringum sig og tla a skrifa ritgerina meira og minna upp r eim, n ess a vera binn a gera sr grein fyrir byggingunni ur. Slkur texti verur vinlega stirur og alaandi. skilegast er a geta skrifa kaflann nokkurn veginn upp r sr, n ess a fletta nema stku sinnum upp heimildum. egar kaflanum er loki er hins vegar nausynlegt a fara yfir hann aftur, og velta v fyrir sr hvar s rtt a bta inn heimildatilvsunum, hva urfi a athuga betur heimildum, o.s.frv. San er hgt a hefja skriftir. Heppilegast er a byrja ekki a skrifa einhvern kafla nema maur s orinn mjg handgenginn efni hans, og binn a gera sr nokku ga mynd af uppbyggingu hans. a er ekki skynsamlegt a setjast niur vi tlvuna me tugi heimildarrita kringum sig og tla a skrifa ritgerina meira og minna upp r eim, n ess a vera binn a gera sr grein fyrir byggingunni ur. Slkur texti verur vinlega stirur og alaandi. skilegast er a geta skrifa kaflann nokkurn veginn upp r sr, n ess a fletta nema stku sinnum upp heimildum. egar kaflanum er loki er hins vegar nausynlegt a fara yfir hann aftur, og velta v fyrir sr hvar s rtt a bta inn heimildatilvsunum, hva urfi a athuga betur heimildum, o.s.frv.
58. Skrifa t fr efnisyfirliti Gott er a skrifa t fr efnisyfirliti
fylla inn a smtt og smtt
ekki endilega skrifa kaflana rttri r
Einnig er hgt a skrifa belg og biu
bera textann san a efnisyfirliti
setja inn kaflaskil elilegum stum
fra til efnisgreinar og kafla
Efnisyfirlit er svo endurskoa eftir rfum Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 58 Hr er gert r fyrir a skrifa t fr efnisyfirlitinu ekki endilega skrifa kaflana rttri r, heldur fylla smtt og smtt inn efnisyfirliti og haka vi kafla sem eru bnir. En einnig kemur til greina a skrifa eins og andinn bls manni brjst, alveg n tillits til efnisyfirlitsins, hverja suna ftur annarri. egar bi er a gera skil llu sem manni finnst elilegt a fjalla um eirri lotu er svo hgt a taka textann og bera hann a efnisyfirlitinu, setja inn kaflaskil ar sem manni finnst elilegt, fra til efnisgreinar o.s.frv. og endurskoa efnisyfirliti eftir rfum. Menn hafa msan htt essu og ekkert vi a a athuga. a sem mli skiptir er a t r essu komi skr og skipuleg ritger.
Hr er gert r fyrir a skrifa t fr efnisyfirlitinu ekki endilega skrifa kaflana rttri r, heldur fylla smtt og smtt inn efnisyfirliti og haka vi kafla sem eru bnir. En einnig kemur til greina a skrifa eins og andinn bls manni brjst, alveg n tillits til efnisyfirlitsins, hverja suna ftur annarri. egar bi er a gera skil llu sem manni finnst elilegt a fjalla um eirri lotu er svo hgt a taka textann og bera hann a efnisyfirlitinu, setja inn kaflaskil ar sem manni finnst elilegt, fra til efnisgreinar o.s.frv. og endurskoa efnisyfirliti eftir rfum. Menn hafa msan htt essu og ekkert vi a a athuga. a sem mli skiptir er a t r essu komi skr og skipuleg ritger.
59. A skrifa sig a niurstu Oftast verur kaflinn ruvsi en tla var
nnur efnisskipan
nnur greining
nnur lausn
Maur skrifar sig a niurstunni
sem getur ori allt nnur en virtist upphafi
Oft getur veri rtt a breyta efnisskipan
nnur lei a niurstu getur henta lesandanum Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 59 Me essu er auvita ekki sagt a kaflinn veri fullu samrmi vi a sem maur hafi hugsa sr. vert mti egar byrja er a skrifa dettur manni oftast eitthva ntt hug; n efnisskipan, n greining, n lausn. Maur skrifar sig a niurstunni, sem getur ess vegna ori allt nnur en manni sndist ur. a er miklu auveldara a tta sig msu blai en huga; hva tengist, hvort einhvers staar er innbyris samrmi, o.s.frv. En athugi a s texti sem i semji fyrst arf ekki og m oft ekki vera endanlegur. tt maur hafi skrifa sig a einhverri niurstu er ekki ar me sagt a endilega s nausynlegt ea skynsamlegt a fara lei me lesandann. Oft getur veri heppilegra a umskrifa kaflann egar niurstaan er fengin, gera hann aulsilegri og byggingu hans rklegri. Me essu er auvita ekki sagt a kaflinn veri fullu samrmi vi a sem maur hafi hugsa sr. vert mti egar byrja er a skrifa dettur manni oftast eitthva ntt hug; n efnisskipan, n greining, n lausn. Maur skrifar sig a niurstunni, sem getur ess vegna ori allt nnur en manni sndist ur. a er miklu auveldara a tta sig msu blai en huga; hva tengist, hvort einhvers staar er innbyris samrmi, o.s.frv. En athugi a s texti sem i semji fyrst arf ekki og m oft ekki vera endanlegur. tt maur hafi skrifa sig a einhverri niurstu er ekki ar me sagt a endilega s nausynlegt ea skynsamlegt a fara lei me lesandann. Oft getur veri heppilegra a umskrifa kaflann egar niurstaan er fengin, gera hann aulsilegri og byggingu hans rklegri.
60. Efnisskipan meginmls Ritgerir eru mjg lkar
v er tiloka a gefa reglur um efnisskipan
Oft er elilegt a rekja rannsknasgu efnisins
yfirlit um a helsta sem hefur veri skrifa ur
etta fer oft vel nst eftir inngangi
en einnig m fltta a saman vi framlag hfundar
essi ttur m ekki vera of str
verur a takmarkast vi a sem skiptir mli Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 60 tiloka er a gefa tarlegar leibeiningar um efnisskipan meginmlshluta ritgera. Til ess eru vifangsefni of lk og vitanlega er lka hgt a taka sama vifangsefninu mismunandi htt. Oft er elilegt a rekja rannsknasgu vifangsefnisins gefa yfirlit yfir a helsta sem hefur veri skrifa um a ur. etta getur veri hentugt a gera srstkum kafla snemma ritgerinni, t.d. nst eftir inngangi ur en komi er a sjlfstu framlagi hfundarins. En einnig kemur til greina a fltta rannsknasguna saman vi a sem hfundur segir fr eigin brjsti. Mikilvgt er a gta ess a essi ttur fari ekki r bndunum og takmarkist vi au atrii sem tengjast beinlnis sjlfstu framlagi hfundarins.
tiloka er a gefa tarlegar leibeiningar um efnisskipan meginmlshluta ritgera. Til ess eru vifangsefni of lk og vitanlega er lka hgt a taka sama vifangsefninu mismunandi htt. Oft er elilegt a rekja rannsknasgu vifangsefnisins gefa yfirlit yfir a helsta sem hefur veri skrifa um a ur. etta getur veri hentugt a gera srstkum kafla snemma ritgerinni, t.d. nst eftir inngangi ur en komi er a sjlfstu framlagi hfundarins. En einnig kemur til greina a fltta rannsknasguna saman vi a sem hfundur segir fr eigin brjsti. Mikilvgt er a gta ess a essi ttur fari ekki r bndunum og takmarkist vi au atrii sem tengjast beinlnis sjlfstu framlagi hfundarins.
61. Frilegur grundvllur Stundum er byggt flknu kenningakerfi
sem lklegt er a lesendur ekki lti til
arf a eya verulegu rmi kynningu ess
Stundum er byggt vel ekktu kenningakerfi
sem ekki arf a kynna srstaklega fyrir lesendum
Hgt er a leggja grundvllinn srstkum kafla
en einnig fltta saman vi rannskn hfundar
oft er hvorttveggja gert sama verki Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 61 Frilegar ritgerir byggjast yfirleitt einhverju kenningakerfi einhverri rannsknarafer. Hgt er a skoa sama vifangsefni t fr mismunandi sjnarhornum og beita mismunandi greiningaraferum. bkmenntum er t.d. hgt a beita visgulegri afer, slgreiningu, marxskri greiningu, pstmdernisma, o.s.frv.; mlfri er hgt a beita mlkunnttufri, orrugreiningu, flagslegri mlfri, o.s.frv. Stundum er lka gengi t fr skrifum og kenningum einhvers tiltekins frimanns Michel Foucault, Juliu Kristevu, Noam Chomsky, o.s.frv.
Nausynlegt er a gera lesendum grein fyrir frilegum grundvelli ritgerarinnar. a er hins vegar mjg misjafnt hversu mikil og tarleg s greinarger ea arf a vera. sumum tilvikum er byggt flknu kenningakerfi sem lklegt er a lesendur ekki lti til kannski er veri a kynna a fyrsta skipti slensku riti. arf a fara nokku tarlega frilegan grundvll ritgerarinnar og eya a talsveru rmi. rum tilvikum er um a ra tiltlulega einfalt kenningakerfi sem lklegt er a flestir ekki nokku til, og arf ekki a segja miki um a. arna milli eru svo tal mismunandi stig. Eins og me rannsknasguna er hgt a koma essari umfjllun fyrir msa vegu. Stundum kann a vera heppilegt a leggja frilegan grundvll srstkum kafla framarlega ritgerinni, en oft hentar betur a fltta etta saman vi eigin rannskn hfundar; og iulega er hvorttveggja gert sama verkinu.
Frilegar ritgerir byggjast yfirleitt einhverju kenningakerfi einhverri rannsknarafer. Hgt er a skoa sama vifangsefni t fr mismunandi sjnarhornum og beita mismunandi greiningaraferum. bkmenntum er t.d. hgt a beita visgulegri afer, slgreiningu, marxskri greiningu, pstmdernisma, o.s.frv.; mlfri er hgt a beita mlkunnttufri, orrugreiningu, flagslegri mlfri, o.s.frv. Stundum er lka gengi t fr skrifum og kenningum einhvers tiltekins frimanns Michel Foucault, Juliu Kristevu, Noam Chomsky, o.s.frv.
Nausynlegt er a gera lesendum grein fyrir frilegum grundvelli ritgerarinnar. a er hins vegar mjg misjafnt hversu mikil og tarleg s greinarger ea arf a vera. sumum tilvikum er byggt flknu kenningakerfi sem lklegt er a lesendur ekki lti til kannski er veri a kynna a fyrsta skipti slensku riti. arf a fara nokku tarlega frilegan grundvll ritgerarinnar og eya a talsveru rmi. rum tilvikum er um a ra tiltlulega einfalt kenningakerfi sem lklegt er a flestir ekki nokku til, og arf ekki a segja miki um a. arna milli eru svo tal mismunandi stig. Eins og me rannsknasguna er hgt a koma essari umfjllun fyrir msa vegu. Stundum kann a vera heppilegt a leggja frilegan grundvll srstkum kafla framarlega ritgerinni, en oft hentar betur a fltta etta saman vi eigin rannskn hfundar; og iulega er hvorttveggja gert sama verkinu.
62. lkar tegundir frilegra ritgera Frilegar ritgerir eru mjg margvslegar
hr m nefna tvr megingerir:
Ritgerir unnar upp r heimildum
allt fr endursgn til hfrilegrar rvinnslu
Ritgerir byggar grunnrannsknum hfunda
en styjast vitanlega einnig vi arar heimildir
Mikilvgt er a skoa lkar ritgerir vandlega
tta sig vinnubrgum hfunda og leggja mat au Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 62 Hr hefur veri gengi a mestu leyti t fr v a ritger byggist rituum (og e.t.v. munnlegum) (eftir)heimildum. Slkar ritgerir geta vitanlega veri mjg margvslegar, allt fr
v a vera gagnrnislaus endursgn heimilda n sjlfstrar rvinnslu upp a a vera hfrileg umfjllun ar sem hfundur ber saman, vegur og metur heimildir, leggur sjlfsttt mat r, og btir miklu vi fr eigin brjsti. En ekki eru allar ritgerir af essu tagi. Margar byggjast sjlfstri rannskn hfundar, unninni upp r frumheimildum. ar getur t.d. veri um a ra bkmenntafrilega greiningu tilteknu verki ea hfundi, athugun framburi flks tilteknum landshluta, o.m.fl. Efnistk eru auvita talsvert lk eftir v hvor tegundin er.
Meginatrii er a hver verur a finna fyrir sig hvernig bygging og rksemdafrsla meginmls eigi a vera. etta lrist bara me fingunni. a er um a gera a lesa sem flestar frigreinar me gagnrnu hugarfari lta ekki ngja a tileinka sr efni eirra, heldur velta lka fyrir sr byggingu, efnisskipan og rksemdafrslu. Hvernig kemur hfundur rannsknasgunni a? Hvernig gerir hann grein fyrir frilegum forsendum snum? Er skipting aal- og undirkafla gu samrmi vi efnistti og skyldleika eirra? Tengjast kaflar elilega, annig a einn taki rklega vi af rum? Er inngangur og niurlag hverjum kafla? O.s.frv.
Hr hefur veri gengi a mestu leyti t fr v a ritger byggist rituum (og e.t.v. munnlegum) (eftir)heimildum. Slkar ritgerir geta vitanlega veri mjg margvslegar, allt fr
v a vera gagnrnislaus endursgn heimilda n sjlfstrar rvinnslu upp a a vera hfrileg umfjllun ar sem hfundur ber saman, vegur og metur heimildir, leggur sjlfsttt mat r, og btir miklu vi fr eigin brjsti. En ekki eru allar ritgerir af essu tagi. Margar byggjast sjlfstri rannskn hfundar, unninni upp r frumheimildum. ar getur t.d. veri um a ra bkmenntafrilega greiningu tilteknu verki ea hfundi, athugun framburi flks tilteknum landshluta, o.m.fl. Efnistk eru auvita talsvert lk eftir v hvor tegundin er.
Meginatrii er a hver verur a finna fyrir sig hvernig bygging og rksemdafrsla meginmls eigi a vera. etta lrist bara me fingunni. a er um a gera a lesa sem flestar frigreinar me gagnrnu hugarfari lta ekki ngja a tileinka sr efni eirra, heldur velta lka fyrir sr byggingu, efnisskipan og rksemdafrslu. Hvernig kemur hfundur rannsknasgunni a? Hvernig gerir hann grein fyrir frilegum forsendum snum? Er skipting aal- og undirkafla gu samrmi vi efnistti og skyldleika eirra? Tengjast kaflar elilega, annig a einn taki rklega vi af rum? Er inngangur og niurlag hverjum kafla? O.s.frv.
63. Niurlag ritgerar lokakafla er umfjllun rifju upp stuttu mli
og helstu niurstur dregnar saman
etta getur veri mistarlegt
fr 1-2 efnisgreinum upp nokkrar blasur
Setja arf niurstur skrt fram
sna a rannsknarspurningu hafi veri svara
Oft fer vel v a leggja t af niurstum
gildi eirra, afleiingum, framhaldsrannsknum Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 63 lokakafla ritgerarinnar arf svo a rifja umfjllunina upp stuttu mli og draga niurstur saman. essi kafli getur veri mistarlegur langri ritger nokkrar blasur. Miklu skiptir a ar su niurstur settar fram skran og skipulegan htt, annig a ljst s a rannsknarspurningu verksins hafi veri svara. a kemur vel til greina a taka arna upp framsetningu rannsknarspurningar inngangi. En auk ess fer oft vel v lokakafla a leggja t af niurstunum velta fyrir sr gildi eirra og hugsanlegum afleiingum, setja fram hugmyndir um framhaldandi rannsknir, o.s.frv.
lokakafla ritgerarinnar arf svo a rifja umfjllunina upp stuttu mli og draga niurstur saman. essi kafli getur veri mistarlegur langri ritger nokkrar blasur. Miklu skiptir a ar su niurstur settar fram skran og skipulegan htt, annig a ljst s a rannsknarspurningu verksins hafi veri svara. a kemur vel til greina a taka arna upp framsetningu rannsknarspurningar inngangi. En auk ess fer oft vel v lokakafla a leggja t af niurstunum velta fyrir sr gildi eirra og hugsanlegum afleiingum, setja fram hugmyndir um framhaldandi rannsknir, o.s.frv.
64. Eli og lengd efnisgreina Efnisgrein er minnsta sjlfst eining texta
a hverfast um eitt efnisatrii, eina hugsun
og mynda annig kvena heild
etta kvarar elilega lengd efnisgreina
of stutt efnisgrein rmar vart heila hugsun
of lng efnisgrein verur vlin og skr
Elileg lengd efnisgreina er 5-15 lnur
minna en 2 lnur og meira en hlf sa er tkt Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 64 rskiptingin inngang, meginml og niurlag ekki bara vi verki heild, heldur einnig einstaka kafla ess. Og essi hugsun raunar a stra efnisskipan niur smstu efniseindir, efnisgreinarnar. Hver efnisgrein a mynda kvena heild. Greinaskil ekki a setja af handahfi eftir einhvern kveinn lnufjlda, heldur eiga au a marka einhver skil efninu. verur a gta ess a hafa au hvorki of oft n of sjaldan. Greinaskil me 2-3 lna millibili fara illa, enda lklegt a au jni efninu; hpi er a inngangur, meginml og niurlag rmist 2-3 lnum. Ef hlf sa ea meira er orin milli greinaskila arf hfundur a hugsa sinn gang. a bendir til a efni s ekki ngu hnitmia, og htt vi a lesandinn s binn a missa rinn. Greinaskil hafa rum ri ann tilgang a gefa lesandanum fri a staldra vi og huga efni; en m ekki la of langt milli eirra. Heil blasa n greinaskila er lka kaflega rennileg. skilegt er a efnisgreinar su ekki styttri en 5 lnur og ekki lengri en 15, en auvita eru undantekningar fr essu.
Segja m a efnisgreinar su minnstu sjlfstu einingar textans; r eiga, ef vel a vera, a hafa einhvers konar upphaf, miju og endi, rtt eins og ritgerin sjlf. Auvita verur a tlka etta mjg rmt, en eftir stendur a hver efnisgrein a hverfast um eitt efnisatrii ea eina hugsun, sem er skrt afmrku bi fr undanfarandi og eftirfarandi texta; a rum kosti rs hn ekki undir nafni. Einhvern veginn arf a leia lesandann a hugsuninni, koma henni framfri, og ljka umfjlluninni. etta tengist lka lengd efnisgreina; of stutt efnisgrein rmar vart eina hugmynd, en of lng getur ori vlin. a snir sig a flk hefur yfirleitt nokku ga tilfinningu fyrir v hvernig eigi a skipta texta efnisgreinar. Reynslan er s a strum drttum ber flki saman essu, tt auvita su mmrg frvik. Samrmi er a.m.k. alltof miki til a hgt s a segja a flk setji greinaskil bara af handahfi. rskiptingin inngang, meginml og niurlag ekki bara vi verki heild, heldur einnig einstaka kafla ess. Og essi hugsun raunar a stra efnisskipan niur smstu efniseindir, efnisgreinarnar. Hver efnisgrein a mynda kvena heild. Greinaskil ekki a setja af handahfi eftir einhvern kveinn lnufjlda, heldur eiga au a marka einhver skil efninu. verur a gta ess a hafa au hvorki of oft n of sjaldan. Greinaskil me 2-3 lna millibili fara illa, enda lklegt a au jni efninu; hpi er a inngangur, meginml og niurlag rmist 2-3 lnum. Ef hlf sa ea meira er orin milli greinaskila arf hfundur a hugsa sinn gang. a bendir til a efni s ekki ngu hnitmia, og htt vi a lesandinn s binn a missa rinn. Greinaskil hafa rum ri ann tilgang a gefa lesandanum fri a staldra vi og huga efni; en m ekki la of langt milli eirra. Heil blasa n greinaskila er lka kaflega rennileg. skilegt er a efnisgreinar su ekki styttri en 5 lnur og ekki lengri en 15, en auvita eru undantekningar fr essu.
Segja m a efnisgreinar su minnstu sjlfstu einingar textans; r eiga, ef vel a vera, a hafa einhvers konar upphaf, miju og endi, rtt eins og ritgerin sjlf. Auvita verur a tlka etta mjg rmt, en eftir stendur a hver efnisgrein a hverfast um eitt efnisatrii ea eina hugsun, sem er skrt afmrku bi fr undanfarandi og eftirfarandi texta; a rum kosti rs hn ekki undir nafni. Einhvern veginn arf a leia lesandann a hugsuninni, koma henni framfri, og ljka umfjlluninni. etta tengist lka lengd efnisgreina; of stutt efnisgrein rmar vart eina hugmynd, en of lng getur ori vlin. a snir sig a flk hefur yfirleitt nokku ga tilfinningu fyrir v hvernig eigi a skipta texta efnisgreinar. Reynslan er s a strum drttum ber flki saman essu, tt auvita su mmrg frvik. Samrmi er a.m.k. alltof miki til a hgt s a segja a flk setji greinaskil bara af handahfi.
65. Tengsl efnisgreina Efnisgreinar arf a tengja saman
textinn arf a renna elilega, eitt leia af ru
Til ess eru nokkrar aferir
hefja efnisgrein me ori r efnisgrein undan
ea fornafni sem vsar til ess
nota tengior sem vsa til undanfarandi texta
ess vegna, ar af leiir, , rtt fyrir etta, v
breyta um sjnarhorn og nota or sem sna a
hinn bginn, eigi a sur, ru lagi, hins vegar Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 65 Handbk um ritun og frgang er viki a tengslum efnisgreina; hvernig eigi a lta textann renna elilega fram, annig a eitt leii af ru. ar eru nefndar nokkrar aferir vi slka brarsm. Ein er s a taka upp or r niurlagi undanfarandi efnisgreinar og hefja nstu me v, ea me fornafni sem vsar til ess. nnur lei er a nota tengior sem vsa me einhverjum htti til undanfarandi texta, s.s. samt sem ur, ess vegna, , rtt fyrir etta, v, o.s.frv. Athugi a ekki er ar me sagt a essi or ea orasambnd urfi a standa alveg upphafi efnisgreinarinnar. rija aferin er s a breyta um sjnarhorn og nota or og orasambnd sem gefa a til kynna, t.d. hinn bginn, eigi a sur, ru lagi, hins vegar o.s.frv. msar fleiri aferir eru til, og r lri i smtt og smtt. a m ekki heldur lta svo a au or og orasambnd sem hr hafa veri nefnd geti aeins stai greinaskilum v fer fjarri. Handbk um ritun og frgang er viki a tengslum efnisgreina; hvernig eigi a lta textann renna elilega fram, annig a eitt leii af ru. ar eru nefndar nokkrar aferir vi slka brarsm. Ein er s a taka upp or r niurlagi undanfarandi efnisgreinar og hefja nstu me v, ea me fornafni sem vsar til ess. nnur lei er a nota tengior sem vsa me einhverjum htti til undanfarandi texta, s.s. samt sem ur, ess vegna, , rtt fyrir etta, v, o.s.frv. Athugi a ekki er ar me sagt a essi or ea orasambnd urfi a standa alveg upphafi efnisgreinarinnar. rija aferin er s a breyta um sjnarhorn og nota or og orasambnd sem gefa a til kynna, t.d. hinn bginn, eigi a sur, ru lagi, hins vegar o.s.frv. msar fleiri aferir eru til, og r lri i smtt og smtt. a m ekki heldur lta svo a au or og orasambnd sem hr hafa veri nefnd geti aeins stai greinaskilum v fer fjarri.
66. Efnisgrein og mlsgrein Efnisgrein er merkingarlegt hugtak
skilgreint t fr efni textans og efnistkum
afmarkast formlega af greinaskilum
Mlsgrein er formlegt hugtak
skilgreint t fr setningafrilegum ttum
afmarkast venjulega af punkti
en einnig af upphrpunarmerki og spurningarmerki
essi hugtk tilheyra v mismunandi svium Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 66 Hr hefur veri rtt um efnisgreinar og lengd eirra; en einnig arf a hyggja a mlsgreinum. Rtt er a hafa huga a ekki er alltaf gerur munur orunum mlsgrein og efnisgrein. Stundum er fyrrnefnda ori lti hafa bar merkingarnar, og efnisgrein er tiltlulega ntt or, sem bi hefur veri til eim tilgangi a losna vi gindin sem essi tvrni orsins mlsgrein getur skapa. En athugi a essi hugtk tilheyra tveimur mismunandi svium mlsins og eru skilgreind lkan htt. Mlsgrein er formlegt hugtak, skilgreint t fr setningafrilegum og formlegum ttum. Mlsgreinar eru yfirleitt afmarkaar me punkti, en stundum spurningarmerki ea upphrpunarmerki. Efnisgrein er aftur mti efnislegt ea merkingarlegt hugtak, skilgreint t fr efni textans og efnistkum, tt vissulega hafi efnisgreinar lka sna formlegu afmrkun, .e. greinaskilin.Hr hefur veri rtt um efnisgreinar og lengd eirra; en einnig arf a hyggja a mlsgreinum. Rtt er a hafa huga a ekki er alltaf gerur munur orunum mlsgrein og efnisgrein. Stundum er fyrrnefnda ori lti hafa bar merkingarnar, og efnisgrein er tiltlulega ntt or, sem bi hefur veri til eim tilgangi a losna vi gindin sem essi tvrni orsins mlsgrein getur skapa. En athugi a essi hugtk tilheyra tveimur mismunandi svium mlsins og eru skilgreind lkan htt. Mlsgrein er formlegt hugtak, skilgreint t fr setningafrilegum og formlegum ttum. Mlsgreinar eru yfirleitt afmarkaar me punkti, en stundum spurningarmerki ea upphrpunarmerki. Efnisgrein er aftur mti efnislegt ea merkingarlegt hugtak, skilgreint t fr efni textans og efnistkum, tt vissulega hafi efnisgreinar lka sna formlegu afmrkun, .e. greinaskilin.
67. Vondar mlsgreinar Oft eru mlsgreinaskil sett rngum sta:
runur: langar, illa hugsaar og klaufalega myndaar mlsgreinar
druslur: mlsgreinar sem hafa ekki elilega framvindu mia vi upphafi
kommusplsing: tvr lkar mlsgreinar settar saman me kommu ar sem elilegra vri a setja punkt og hefja nja mlsgrein ea nota tengingu
Flestir hafa tilfinningu fyrir essu Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 67 Mlsgreinar geta veri mismunandi langar, en verur a gta ess a hafa r hvorki alltof stuttar n alltof langar og flknar. Of algengt er a flk setji ekki mlsgreinaskil rttum stum. Handbk um ritun og frgang er tala um rjr tegundir af vondum mlsgreinum; fyrsta lagi runur, sem eru "langar, illa hugsaar og klaufalega myndaar mlsgreinar", ru lagi druslur, sem eru "mlsgreinar sem hafa ekki elilega framvindu mia vi upphafi", og rija lagi er tala um kommusplsingu, egar "tvr lkar mlsgreinar eru settar saman me kommu ar sem elilegra vri annahvort a setja punkt og hefja nja mlsgrein ea nota tengingu". Mlsgreinar geta veri mismunandi langar, en verur a gta ess a hafa r hvorki alltof stuttar n alltof langar og flknar. Of algengt er a flk setji ekki mlsgreinaskil rttum stum. Handbk um ritun og frgang er tala um rjr tegundir af vondum mlsgreinum; fyrsta lagi runur, sem eru "langar, illa hugsaar og klaufalega myndaar mlsgreinar", ru lagi druslur, sem eru "mlsgreinar sem hafa ekki elilega framvindu mia vi upphafi", og rija lagi er tala um kommusplsingu, egar "tvr lkar mlsgreinar eru settar saman me kommu ar sem elilegra vri annahvort a setja punkt og hefja nja mlsgrein ea nota tengingu".
68. Runur ttunda atrii listanum yfir a sem skoa verur sem munur undirbnum og undirbnum textum netinu veltur hvort miki ea ekkert s um broskalla og lsingar hreyfingum textanum, en s liur segir sig lklega a mestu sjlfur.
Helstu undantekningar essu eru t.d. gagnrni og pistlar fr einstaklingum ar sem hfundur talar t fr sjlfum sr en ar er yfirleitt reynt a stilla fornfnum hf auk ess sem aldrei tti a tala til 1. ea 2. persnu ar sem gagnrni felur sr a um s a ra skoun gagnrnanda, og tti v ekki a urfa a nota 1. persnu nema undantekningartilvikum, og gagnrn-andi einnig a tala almennt um myndina en ekki til lesanda sem einstaklings. Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 68
69. Druslur Hlutfllin milli hans og hinna fjrunganna eru jafnvel orin strri v nafni tapar meiri tni rum fjrungum.
Persnulegt ml og mikil notkun 1. og 2. persnu felur sr nlg hfundar vi textann sem ritaur er og hvort hann er persnuleg skilabo fr honum til lesanda.
Mikilvgt er a hafa huga a skr vilji hefur komi fram af hlfu atvinnulfsins til ess a axla essa skattbyri me rum htti, m.a. tillgum um hkkun atvinnutryggingagjaldi til ess a standa undir kostnai vi Atvinnuleysistryggingasj og eftir atvikum ara skattheimtu annig a heildarskatttekjur rkissjs og sveitarflaga raskist ekki.
Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 69
70. Kommusplsing Austfiringafjrungur er enn lkur hinum fjrungunum ar er engin Ragnhildur lengur en ntt srnafn komi .e. Gulaug, nfnin Gun og runn, sem eru n hans tflu en ekki hinna, eru einnig algeng nfn hinum fjrungunum.
g get ekki s a verkfll skili neinu nverandi standi, a eru ekki til vermti til a greia hrri laun, v stendur vali milli ess a prenta peninga ea auka atvinnuleysi ef verkfall nr fram raunhfum kjarasamningum.
etta er bara ori roskaheft hva allt er ori drt, og a er eins og a s allt a hkka veri hverri viku, eir geta ekki htt grginni, var ekki lagur skattur sykur og eldsneyti um daginn? Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 70
71. Lengd mlsgreina Margra lna mlsgreinar eru varasamar
oft torskildar og htta villum eykst
Oft er elilegt a skipta eim niur
me punkti, en semkomma kemur til greina
Hvor/hver hluti arf a geta stai sjlfstur
hverri mlsgrein arf a vera aalsetning
aukasetning getur ekki bori uppi mlsgrein
Brot essum reglum stafa oft af hrovirkni Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 71 Mlsgrein sem er orin margar lnur hefur oftast a geyma fleiri en eina aalsetningu og nokkrar aukasetningar, og sumar eirra hafa aftur a geyma aukasetningar, og t r essu getur komi hi mesta torf. Slkar runur er nausynlegt a slta sundur; oftast me punkti, en stundum getur semkomma gert sama gagn. a verur auvita a gta ess a hvor ea hver hluti um sig geti stai sjlfstur. Muni a hverri mlsgrein arf a vera a.m.k. ein aalsetning; aukasetning getur ekki bori uppi mlsgrein. Hugi vandlega a essu, egar i lesi yfir texta ykkar; skoi hverja mlsgrein um sig og athugi hvort hn stenst a essu leyti. g held a flestir hafi sjlfu sr tilfinningu fyrir essu, og au brot sem maur sr essu sem eru talsvert algeng stafi af hrovirkni frgangi.
Mlsgrein sem er orin margar lnur hefur oftast a geyma fleiri en eina aalsetningu og nokkrar aukasetningar, og sumar eirra hafa aftur a geyma aukasetningar, og t r essu getur komi hi mesta torf. Slkar runur er nausynlegt a slta sundur; oftast me punkti, en stundum getur semkomma gert sama gagn. a verur auvita a gta ess a hvor ea hver hluti um sig geti stai sjlfstur. Muni a hverri mlsgrein arf a vera a.m.k. ein aalsetning; aukasetning getur ekki bori uppi mlsgrein. Hugi vandlega a essu, egar i lesi yfir texta ykkar; skoi hverja mlsgrein um sig og athugi hvort hn stenst a essu leyti. g held a flestir hafi sjlfu sr tilfinningu fyrir essu, og au brot sem maur sr essu sem eru talsvert algeng stafi af hrovirkni frgangi.
72. Tilbrigi mli Er slenskan ein?
ea eru til mrg ml landinu?
Yfirbrag mlsins getur veri margvslegt
oraval og merking
orar og setningager
beygingar og ormyndir
framburur og framsgn
og sitthva fleira Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 72 v er oft haldi fram a slenskan s ein og hafi alltaf veri; a s t.d. rangt a tala um fornslensku og ntmaslensku sem tv afbrigi mlsins, hva tv ml. Samfellan mlinu s slk a ll svona skipting s villandi. er hgt a halda v fram me gum rkum a til s margs konar slenska; yfirbrag mlsins getur veri me msu mti. Oraval getur veri lkt, og menn leggja stundum mismunandi merkingu einstk or. mis atrii setningager geta veri mismunandi, ekki sst orar. Sum or geta beygst fleiri en einn htt, og sum or hafa fleiri en eina mynd. getur framburur og framsgn veri me msu mti; og svo mtti lengi telja.v er oft haldi fram a slenskan s ein og hafi alltaf veri; a s t.d. rangt a tala um fornslensku og ntmaslensku sem tv afbrigi mlsins, hva tv ml. Samfellan mlinu s slk a ll svona skipting s villandi. er hgt a halda v fram me gum rkum a til s margs konar slenska; yfirbrag mlsins getur veri me msu mti. Oraval getur veri lkt, og menn leggja stundum mismunandi merkingu einstk or. mis atrii setningager geta veri mismunandi, ekki sst orar. Sum or geta beygst fleiri en einn htt, og sum or hafa fleiri en eina mynd. getur framburur og framsgn veri me msu mti; og svo mtti lengi telja.
73. Nokkur tilbrigi mli Hva merkir dingla?
sveiflast ea hringja bjllu
Hvar standa atviksor?
g auvita veit ekki ea g veit auvita ekki
Hvernig eru gagnverkandi fornfn notu?
eir litu hvor annan ea eir litu hvorn annan
Hvernig er klsetti bori fram?
klsetti ea klsti Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 73 Hr m nefna fein dmi til skringar. Sgnin dingla merkti ur fyrr sveiflast, en merkir n mli margra hringja bjllu. Atviksor geta stai mismunandi stum setningu; a er bi hgt a segja g veit auvita ekki hvort hann kemur og g auvita veit ekki hvort hann kemur. Notkun svokallara gagnverkandi fornafna er talsvert reiki; margir segja eir litu hvor annan en einnig er algengt a segja eir litu hvorn annan. Framburur missa ora getur lka veri fleiri en einn veg; or eins og klsetti er bi hgt a bera fram eins og a er skrifa, og einnig stytta a um eitt atkvi og segja klsti. Svona er hgt a halda fram a tna til tilbrigi af msu tagi. Hr m nefna fein dmi til skringar. Sgnin dingla merkti ur fyrr sveiflast, en merkir n mli margra hringja bjllu. Atviksor geta stai mismunandi stum setningu; a er bi hgt a segja g veit auvita ekki hvort hann kemur og g auvita veit ekki hvort hann kemur. Notkun svokallara gagnverkandi fornafna er talsvert reiki; margir segja eir litu hvor annan en einnig er algengt a segja eir litu hvorn annan. Framburur missa ora getur lka veri fleiri en einn veg; or eins og klsetti er bi hgt a bera fram eins og a er skrifa, og einnig stytta a um eitt atkvi og segja klsti. Svona er hgt a halda fram a tna til tilbrigi af msu tagi.
74. Mlsni Slk tilbrigi eru oft nefnd mllskur
ef au tengjast kvenum landshlutum
ea kvenum jflagshpum
Margvsleg tilbrigi eru af rum toga
tengjast hvorki landshlutum n jflagshpum
fremur ytri astum og mili
essi tilbrigi eru nefnd mlsni
bningur mlsins, mtaur af astum Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 74 Slk tilbrigi eru oft kllu mismunandi mllskur. a er einkum gert ef au tengjast kvenum landshlutum, og er tala um norlensku, vestfirsku o.s.frv.; ea kvenum jflagshpum, og er tala um yfirstttarml, unglingaml o.s.frv. En mis tilbrigi eru af rum toga; tengjast hvorki landshlutum n jflagshpum, heldur ytri astum mlsins hverju sinni, svo og eim mili sem notaur er. er fremur tala um mlsni. Me mlsnii er tt vi heildaryfirbrag mlsins, sem mtast af astum hverju sinni. tt vi hugsum sjaldnast t a lgum vi oftast ml okkar a astum; mium a vi aldur vimlenda, menntun eirra, fjlda, hvort um er a ra einkasamtal, fyrirlestur rstefnu ea frtt sjnvarpi; o.s.frv. Venjulega gerum vi etta reynslulaust, og hvorki tkum eftir v sjlf n eir sem hlusta okkur. Aftur mti hrkkvum vi kt ef etta bregst; ef rangt mlsni er nota. Slk tilbrigi eru oft kllu mismunandi mllskur. a er einkum gert ef au tengjast kvenum landshlutum, og er tala um norlensku, vestfirsku o.s.frv.; ea kvenum jflagshpum, og er tala um yfirstttarml, unglingaml o.s.frv. En mis tilbrigi eru af rum toga; tengjast hvorki landshlutum n jflagshpum, heldur ytri astum mlsins hverju sinni, svo og eim mili sem notaur er. er fremur tala um mlsni. Me mlsnii er tt vi heildaryfirbrag mlsins, sem mtast af astum hverju sinni. tt vi hugsum sjaldnast t a lgum vi oftast ml okkar a astum; mium a vi aldur vimlenda, menntun eirra, fjlda, hvort um er a ra einkasamtal, fyrirlestur rstefnu ea frtt sjnvarpi; o.s.frv. Venjulega gerum vi etta reynslulaust, og hvorki tkum eftir v sjlf n eir sem hlusta okkur. Aftur mti hrkkvum vi kt ef etta bregst; ef rangt mlsni er nota.
75. Hva rur mlsnii? Mlsni mtast af
mili mlsins
ritml ea talml; ml talmilum
vettvangi
t.d. einkasamtal, fyrirlestur rstefnu, blaagrein
mlanda
t.d. kyni, aldri, menntun og jflagsstu
vimlanda
t.d. kyni, aldri, menntun og jflagsstu Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 75 Hva er a sem mtar ea kvarar mlsni? fyrsta lagi er a miillinn; hvort mlinu er mila rituu formi ea tluu. a er verulegur munur dmigeru mlsnii ritmls og dmigeru mlsnii talmls. arna m einnig nefna riju tegundina, ml talmilum (tvarpi og sjnvarpi); vi komum nnar a v sar. ru lagi skiptir mli hver vettvangurinn er. Mlsnii er lkt eftir v hvort vi erum a tala vi kunningja okkar undir fjgur augu, flytja fyrirlestur rstefnu frammi fyrir tugum heyrenda, ea skrifa grein dagbla. rija lagi hefur mlandinn a sjlfsgu mtandi hrif mlsnii. Konur tala a einhverju leyti ruvsi en karlar; menntun mlandans hefur hrif mlfar hans; og staa hans jflaginu lka. En a er ekki bara hj mlandanum sem essir ttir skipta mli; vimlandinn mtar lka mlfar mlandans. Vi tlum ruvsi vi afa og mmu en vi jafnaldra okkar, og vi tlum ruvsi vi kennarann en sklasystkini okkar.Hva er a sem mtar ea kvarar mlsni? fyrsta lagi er a miillinn; hvort mlinu er mila rituu formi ea tluu. a er verulegur munur dmigeru mlsnii ritmls og dmigeru mlsnii talmls. arna m einnig nefna riju tegundina, ml talmilum (tvarpi og sjnvarpi); vi komum nnar a v sar. ru lagi skiptir mli hver vettvangurinn er. Mlsnii er lkt eftir v hvort vi erum a tala vi kunningja okkar undir fjgur augu, flytja fyrirlestur rstefnu frammi fyrir tugum heyrenda, ea skrifa grein dagbla. rija lagi hefur mlandinn a sjlfsgu mtandi hrif mlsnii. Konur tala a einhverju leyti ruvsi en karlar; menntun mlandans hefur hrif mlfar hans; og staa hans jflaginu lka. En a er ekki bara hj mlandanum sem essir ttir skipta mli; vimlandinn mtar lka mlfar mlandans. Vi tlum ruvsi vi afa og mmu en vi jafnaldra okkar, og vi tlum ruvsi vi kennarann en sklasystkini okkar.
76. Mlsni og stll Mlsni og stll eru skyld hugtk
skarast oft, en merkja ekki a sama
Mlsni mtast af astum og tilgangi
og einnig af mili og vettvangi
formlegt/formlegt; talml/ritml
Stll getur veri einstaklingsbundinn
ea bundinn bkmenntategundum
stll Halldrs Laxness; slendingasagnastll Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 76 Mlsni er ekki kja gamalt hugtak og ekki mjg ekkt. Hins vegar kannast flestir vi a tala s um mismunandi stl svipari merkingu. Og vissulega eru etta skyld hugtk og mrkin milli eirra ekki alltaf skr. m segja a mlsni mtist af astum, tilgangi, mili o..h., og sni a dmigerum bningi mlsins einhverju tilteknu samhengi. Stll tengist aftur mti fremur einstaklingum, tilteknum bkmenntategundum o.s.frv. annig er tala um stl Halldrs Laxness og stl rbergs rarsonar, slendingasagnastl, Biblustl o.s.frv.Mlsni er ekki kja gamalt hugtak og ekki mjg ekkt. Hins vegar kannast flestir vi a tala s um mismunandi stl svipari merkingu. Og vissulega eru etta skyld hugtk og mrkin milli eirra ekki alltaf skr. m segja a mlsni mtist af astum, tilgangi, mili o..h., og sni a dmigerum bningi mlsins einhverju tilteknu samhengi. Stll tengist aftur mti fremur einstaklingum, tilteknum bkmenntategundum o.s.frv. annig er tala um stl Halldrs Laxness og stl rbergs rarsonar, slendingasagnastl, Biblustl o.s.frv.
77. Formlegt og formlegt mlsni Formlegt mlsni
oraval hnitmia
or einkum r ritmli
nyri sta slettna
bein orar algeng
sgn undan frumlagi
lh.t. undan sgn
framsgn skr
ltil brottfll og samlaganir
hgt og settlegt tal formlegt mlsni
oraval kruleysislegt
mis talmlsor
slangur og slettur
bein orar venjuleg
frumlag undan sgn
lh.t. eftir sgn
framsgn oft skr
brottfll og samlaganir
hratt og kruleysislegt tal Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 77 Mlsni getur veri misjafnlega formlegt, og vi getum liti nokkur atrii sem greina ea geta greint milli formlegs og formlegs mlsnis. fyrsta lagi er oraval hnitmiara formlegu mlsnii; ar eru oft notu or sem eru bundin vi ritml, slensk nyri eru notu sta erlendra tkuora og slettna, o.s.frv. talmlinu er oraval kruleysislegra, notu mis or sem sjaldan eru sett prent, og tkuor og slettur mun algengari en ritmli.
ru lagi er oft munur setningager, ekki sst orar. formlegu mlsnii er bein orar algeng, annig a setningar byrji sgninni; Leggur hann n af sta. Einnig er algengt a lsingarhttir (og lsingaror) komi undan aalsgn kvenum setningagerum; Tali er a ; Ljst ykir n a . formlegu mlsnii eru essi tilbrigi sjaldgf; ar er frumlagi venjulega undan sgn, og lsingarhttir fyrir aftan aalsgn.
rija lagi er framsgn oft lk. formlegu mlsnii m bast vi fremur hgu og settlegu tali, ar sem fremur lti er um brottfll og samlaganir framburi. formlegt tal er hins vegar oft fremur hratt og kruleysislegt, me talsverum brottfllum og samlgunum.Mlsni getur veri misjafnlega formlegt, og vi getum liti nokkur atrii sem greina ea geta greint milli formlegs og formlegs mlsnis. fyrsta lagi er oraval hnitmiara formlegu mlsnii; ar eru oft notu or sem eru bundin vi ritml, slensk nyri eru notu sta erlendra tkuora og slettna, o.s.frv. talmlinu er oraval kruleysislegra, notu mis or sem sjaldan eru sett prent, og tkuor og slettur mun algengari en ritmli.
ru lagi er oft munur setningager, ekki sst orar. formlegu mlsnii er bein orar algeng, annig a setningar byrji sgninni; Leggur hann n af sta. Einnig er algengt a lsingarhttir (og lsingaror) komi undan aalsgn kvenum setningagerum; Tali er a ; Ljst ykir n a . formlegu mlsnii eru essi tilbrigi sjaldgf; ar er frumlagi venjulega undan sgn, og lsingarhttir fyrir aftan aalsgn.
rija lagi er framsgn oft lk. formlegu mlsnii m bast vi fremur hgu og settlegu tali, ar sem fremur lti er um brottfll og samlaganir framburi. formlegt tal er hins vegar oft fremur hratt og kruleysislegt, me talsverum brottfllum og samlgunum.
78. Vanda og vanda mlsni Vanda mlsni
oraval
slensk or
jl nyri
beygingar
rttar beygingar
setningager
einfaldar mlsgreinar
merking
hefbundin merking virt vanda mlsni
oraval
slangur og slettur
rangt ea illa ger nyri
beygingar
rangar beygingar
setningager
klurslegar mlsgreinar
merking
or notu nrri merkingu Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 78 Mlsni getur lka veri misjafnlega vanda. Munur vandas og vandas mlsnis fellur a nokkru leyti saman vi muninn formlegu og formlegu mlsnii, en er nausynlegt a halda essu agreindu. formlegt mlsni getur sem best veri vanda, og formlegt mlsni getur lka stundum ori vanda.
vnduu mlsnii eru fremur notu slensk or og jl nyri. vnduu mlsnii m bast vi miss konar slangri og slettum; en nyri geta lka veri rangt myndu ea svo illa myndu, t.d. lng og klursleg, a au su vndu, tt au su af slenskri rt.
vnduu mlsnii eru or beyg rtt, .e. samrmi vi viurkennda mlvenju. annig er sagt litu hvor annan en ekki litu hvorn annan, ratugar en ekki ratugs, vegna aukningar en ekki vegna aukningu o.s.frv.
vnduu mlsnii eru mlsgreinar fremur stuttar og einfaldar, lti um innskotssetningar og gtt vel a innbyris samrmi mlsgreinunum. vnduu mlsnii eru mlsgreinar oft langar og klurslegar, og uppfullar af hvers kyns samrmi.
vnduu mlsnii er hefbundin merking ora virt, en forast a nota or nrri ea hpinni merkingu. vnduu mlsnii er aftur mti algengt a or su notu markvisst og rangri ea hpinni merkingu. Mlsni getur lka veri misjafnlega vanda. Munur vandas og vandas mlsnis fellur a nokkru leyti saman vi muninn formlegu og formlegu mlsnii, en er nausynlegt a halda essu agreindu. formlegt mlsni getur sem best veri vanda, og formlegt mlsni getur lka stundum ori vanda.
vnduu mlsnii eru fremur notu slensk or og jl nyri. vnduu mlsnii m bast vi miss konar slangri og slettum; en nyri geta lka veri rangt myndu ea svo illa myndu, t.d. lng og klursleg, a au su vndu, tt au su af slenskri rt.
vnduu mlsnii eru or beyg rtt, .e. samrmi vi viurkennda mlvenju. annig er sagt litu hvor annan en ekki litu hvorn annan, ratugar en ekki ratugs, vegna aukningar en ekki vegna aukningu o.s.frv.
vnduu mlsnii eru mlsgreinar fremur stuttar og einfaldar, lti um innskotssetningar og gtt vel a innbyris samrmi mlsgreinunum. vnduu mlsnii eru mlsgreinar oft langar og klurslegar, og uppfullar af hvers kyns samrmi.
vnduu mlsnii er hefbundin merking ora virt, en forast a nota or nrri ea hpinni merkingu. vnduu mlsnii er aftur mti algengt a or su notu markvisst og rangri ea hpinni merkingu.
79. Talml og ritml Ritml
engin hikor
sjaldan endurtekningar
setningar oftast fullgerar
sjaldan misritanir
oraval fremur formlegt
lti um slangur og slettur
a fremur sjaldgft
villur fremur sjaldgfar Talml
hikor mjg algeng
endurtekningar tar
fullkomnar setningar
mismli algeng
formlegt oraval
slangur og slettur algengt
a upphafi setninga
hvers kyns villur tar Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 79 egar vi skrifum gefum vi okkur flestum tilvikum betri tma til a forma hugsanir okkar en egar vi tlum, og ess vegna er minna um setningabrot o..u.l. ar. Yfirleitt tkum vi ekki eftir essum mun, og hldum a talml og ritml s u..b. hi sama; en ar er mikill munur . Vi sjum hann best egar reynt er a gera ritml a talmli ea tala or er sett bla. venjulegu tali er a sjaldnast svo a vi tlum hiklaust, mismlum okkur aldrei, httum aldrei vi hlfklraa setningu o.s.frv. vert mti; ef vi tluum n alls essa vri a ekki elilegt tal. Vi segjum nefnilega msar setningar sem ekki eru samrmi vi mlkunnttu okkar. Vi vitum vel a slensku verur a vera kvei samrmi milli frumlags og sagnar, a hverri setningu vera a vera tilteknir liir o.s.frv.; en eigi a sur segjum vi oft setningar sem brjta essar reglur. a er ekki vegna ess a vi kunnum ekki mli, heldur vegna ess a vi skipuleggjum ekki tal okkar langt fram tmann, og ytri astur spila sfellt inn .
Dmi um hi fuga, .e. talml sem breytt er ritml, sjum vi stundum dagblum, egar prenta er orrtt a sem einhver og einhver hefur sagt t.d. tvarpi ea sma vi blaamann. etta er sjaldgft, v a tala ml, me llu snu hiki, stami og mismlum, verur nefnilega hlf hallrislegt prenti, tt enginn taki eftir neinu elilegu egar hlusta er a; og ltur jafnvel ann sem haft er eftir lta t sem hlfgeran aula.egar vi skrifum gefum vi okkur flestum tilvikum betri tma til a forma hugsanir okkar en egar vi tlum, og ess vegna er minna um setningabrot o..u.l. ar. Yfirleitt tkum vi ekki eftir essum mun, og hldum a talml og ritml s u..b. hi sama; en ar er mikill munur . Vi sjum hann best egar reynt er a gera ritml a talmli ea tala or er sett bla. venjulegu tali er a sjaldnast svo a vi tlum hiklaust, mismlum okkur aldrei, httum aldrei vi hlfklraa setningu o.s.frv. vert mti; ef vi tluum n alls essa vri a ekki elilegt tal. Vi segjum nefnilega msar setningar sem ekki eru samrmi vi mlkunnttu okkar. Vi vitum vel a slensku verur a vera kvei samrmi milli frumlags og sagnar, a hverri setningu vera a vera tilteknir liir o.s.frv.; en eigi a sur segjum vi oft setningar sem brjta essar reglur. a er ekki vegna ess a vi kunnum ekki mli, heldur vegna ess a vi skipuleggjum ekki tal okkar langt fram tmann, og ytri astur spila sfellt inn .
Dmi um hi fuga, .e. talml sem breytt er ritml, sjum vi stundum dagblum, egar prenta er orrtt a sem einhver og einhver hefur sagt t.d. tvarpi ea sma vi blaamann. etta er sjaldgft, v a tala ml, me llu snu hiki, stami og mismlum, verur nefnilega hlf hallrislegt prenti, tt enginn taki eftir neinu elilegu egar hlusta er a; og ltur jafnvel ann sem haft er eftir lta t sem hlfgeran aula.
80. Mlsni ritmls Ritml sr mrg mlsni
frigreinar eru t.d. persnulegar og formlegar
blaafrttir oft persnulegri og formlegri
einkabrf persnulegust og formlegust
Ml talmilum er nokku sr bti
a er oft sami sem ritml en flutt sem talml
tlvupsti og netspjalli er alveg ntt mlsni
einhvers staar milli talmls og ritmls Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 80 a er verulegur munur talmli og ritmli; en ritml er lka misjafnlega formlegt. a er elilegt a anna mlsni s frtt dagblai en grein frilegu tmariti. etta ltur a msum ttum; oravali, orar, nlg hfundar o.fl. Frilegar ritsmar eru yfirleitt nokku persnulegar og formlegar, en hfundar sem skrifa bl og tmarit almenns efnis gera sr oft nokku dlt vi lesandann og tala til hans persnulegum ntum. etta verur auvita alltaf spurning um smekk a einhverju leyti.
Eins og ur er viki a er ml talmilum, tvarpi og sjnvarpi, nokku sr bti. a er nefnilega oft sami sem ritml, en flutt sem tala ml. ess vegna er a eiginlega srstakur flokkur, milli ritmls og talmls. Vitanlega er etta misjafnt; essi lsing t.d. vi frttir, frttaskringar, erindi og kynningar msum tnlistarttum, en arir ttir eru oft meira og minna gerir n handrits og v n einkenna ritmls.
Hr m einnig nefna a me tlvupsti, spjallrsum og ru slku er ori til ntt samskiptaform, sem er einhvers konar millistig milli talmls og ritmls. etta er ritml a ytra formi, en v svipar til talmls vegna hins nna sambands sem arna er oft milli manna, menn segja eitthva og f strax svar, o.s.frv. ess vegna dregur oraval og framsetning oft mikinn dm af talmli. a er mjg forvitnilegt a kanna etta, og fyrir nokkrum rum var skrifu BA-ritger um mlfar irkinu. a er verulegur munur talmli og ritmli; en ritml er lka misjafnlega formlegt. a er elilegt a anna mlsni s frtt dagblai en grein frilegu tmariti. etta ltur a msum ttum; oravali, orar, nlg hfundar o.fl. Frilegar ritsmar eru yfirleitt nokku persnulegar og formlegar, en hfundar sem skrifa bl og tmarit almenns efnis gera sr oft nokku dlt vi lesandann og tala til hans persnulegum ntum. etta verur auvita alltaf spurning um smekk a einhverju leyti.
Eins og ur er viki a er ml talmilum, tvarpi og sjnvarpi, nokku sr bti. a er nefnilega oft sami sem ritml, en flutt sem tala ml. ess vegna er a eiginlega srstakur flokkur, milli ritmls og talmls. Vitanlega er etta misjafnt; essi lsing t.d. vi frttir, frttaskringar, erindi og kynningar msum tnlistarttum, en arir ttir eru oft meira og minna gerir n handrits og v n einkenna ritmls.
Hr m einnig nefna a me tlvupsti, spjallrsum og ru slku er ori til ntt samskiptaform, sem er einhvers konar millistig milli talmls og ritmls. etta er ritml a ytra formi, en v svipar til talmls vegna hins nna sambands sem arna er oft milli manna, menn segja eitthva og f strax svar, o.s.frv. ess vegna dregur oraval og framsetning oft mikinn dm af talmli. a er mjg forvitnilegt a kanna etta, og fyrir nokkrum rum var skrifu BA-ritger um mlfar irkinu.
81. Mlstefna og mlfar Eirkur Rgnvaldsson,
nvember 2009
82. Nefnd menntamlaruneytis, 1986 slendingar hafa sett sr a mark a varveita tungu sna og efla hana.
Me varveislu slenskrar tungu er tt vi
a halda rofnu samhengi mli fr kynsl til kynslar, einkum a gta ess a ekki fari forgrum au tengsl sem veri hafa og eru enn milli lifandi mls og bkmennta allt fr upphafi ritaldar.
Me eflingu tungunnar er einkum tt vi
a auga oraforann svo a vallt veri unnt a tala og skrifa slensku um hva sem er, enn fremur a treysta kunnttu mefer tungunnar og styrkja tr gildi hennar. Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 82 slensk mlstefna hefur sjaldnast veri sett fram berum orum en vi getum vntanlega sagt a hn hafi strum drttum falist v a sporna vi mlbreytingum og hafna erlendum orum, nema ekki veri samkomulag um slensk or smu merkingar og tlendu orin falli inn slenskt hlj- og beygingakerfi. etta er samrmi vi lit nefndar sem menntamlarherra skipai fyrir aldarfjrungi, ri 1985, og hafi a hlutverk a semja litsger um mlvndun og framburarkennslu grunnsklum. Nefndin skilai liti hausti 1986, og birtist a sar prenti bkinni Ml og samflag. Nefndin sagi ar m.a.:
slendingar hafa sett sr a mark a varveita tungu sna og efla hana.
Me varveislu slenskrar tungu er tt vi a halda rofnu samhengi mli fr kynsl til kynslar, einkum a gta ess a ekki fari forgrum au tengsl sem veri hafa og eru enn milli lifandi mls og bkmennta allt fr upphafi ritaldar.
Me eflingu tungunnar er einkum tt vi a auga oraforann svo a vallt veri unnt a tala og skrifa slensku um hva sem er, enn fremur a treysta kunnttu mefer tungunnar og styrkja tr gildi hennar.
Varveisla og efling eru ekki andstur. Eli mlsins, formger ess ogeinkenni eiga a haldast. En mli a vaxa lkt og tr sem heldur fram a vera sama tr tt a roskist og dafni.slensk mlstefna hefur sjaldnast veri sett fram berum orum en vi getum vntanlega sagt a hn hafi strum drttum falist v a sporna vi mlbreytingum og hafna erlendum orum, nema ekki veri samkomulag um slensk or smu merkingar og tlendu orin falli inn slenskt hlj- og beygingakerfi. etta er samrmi vi lit nefndar sem menntamlarherra skipai fyrir aldarfjrungi, ri 1985, og hafi a hlutverk a semja litsger um mlvndun og framburarkennslu grunnsklum. Nefndin skilai liti hausti 1986, og birtist a sar prenti bkinni Ml og samflag. Nefndin sagi ar m.a.:
slendingar hafa sett sr a mark a varveita tungu sna og efla hana.
Me varveislu slenskrar tungu er tt vi a halda rofnu samhengi mli fr kynsl til kynslar, einkum a gta ess a ekki fari forgrum au tengsl sem veri hafa og eru enn milli lifandi mls og bkmennta allt fr upphafi ritaldar.
Me eflingu tungunnar er einkum tt vi a auga oraforann svo a vallt veri unnt a tala og skrifa slensku um hva sem er, enn fremur a treysta kunnttu mefer tungunnar og styrkja tr gildi hennar.
Varveisla og efling eru ekki andstur. Eli mlsins, formger ess ogeinkenni eiga a haldast. En mli a vaxa lkt og tr sem heldur fram a vera sama tr tt a roskist og dafni.
83. slensk mlstefna Alingi lyktar a samykkja tillgur slenskrar mlnefndar a slenskri mlstefnu sem opin-bera stefnu mlefnum slenskrar tungu.
Alingi lsir yfir stuningi vi a meginmark-mi tillagna slenskrar mlnefndar a slenska veri notu llum svium slensks samflags.
lyktun Alingis, samykkt 12. mars 2009
Tillgurnar hafa veri gefnar t
bklingnum slenska til alls Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 83 ri 2007 hfst slensk mlnefnd handa um mtun slenskrar mlstefnu sem hefi a a meginmarkmii a tryggja a slenska veri notu llum svium slensks samflags. Tillgur nefndarinnar a mlstefnu voru gefnar t bklingnum slenska til alls degi slenskrar tungu 2008. Tillgurnar voru san samykktar breyttar sem lyktun Alingis 12. mars 2009. N liggur v fyrsta skipti fyrir formleg stefna stjrnvalda mlefnum slenskrar tungu.ri 2007 hfst slensk mlnefnd handa um mtun slenskrar mlstefnu sem hefi a a meginmarkmii a tryggja a slenska veri notu llum svium slensks samflags. Tillgur nefndarinnar a mlstefnu voru gefnar t bklingnum slenska til alls degi slenskrar tungu 2008. Tillgurnar voru san samykktar breyttar sem lyktun Alingis 12. mars 2009. N liggur v fyrsta skipti fyrir formleg stefna stjrnvalda mlefnum slenskrar tungu.
84. Mlbreytingar ll ml breytast me tmanum
en er hugsanlegt a hgja breytingunum?
og a hvaa marki, og hversu lengi?
og er einhver sta til ess?
slensk mlstefna felst varveislu og nskpun
barist gegn mlbreytingum og tkuorum
hl a nskpun orafora sem flestum svium
En vi hvaa mlbreytingum a sporna? Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 84 Mlstefnan leggur herslu varveislu og nskpun. En ll ml breytast me tmanum; a er stareynd sem ekki ir a mla mt. Hitt deila menn um, a hve miklu leyti s hgt a sporna vi slkri run, og hvort einhver sta s til ess, ef hgt vri. slandi hugsuu menn lengi framan af lti sem ekkert um breytingar mlinu, hva a reyna a berjast gegn v. Upphaf mlhreinsunar fer saman vi upphaf sjlfstisbarttunnar, og a er auvita engin tilviljun. Fr v snemma 19. ld hefur mlhreinsunarstefnan veri rkjandi, tt a s misjafnt hversu berandi hn hefur veri.
En hver er slensk mlstefna? raun og veru hefur hn sjaldnast veri sett fram berum orum, a.m.k. seinni rum; en vi getum vntanlega sagt a hn felist strum drttum v a sporna vi mlbreytingum og hafna erlendum orum, nema ekki veri samkomulag um slensk or smu merkingar og tlendu orin falli inn slenskt hlj- og beygingakerfi. etta kann a virast einfalt, en er a ekki alltaf framkvmd. a liggur ekki alltaf ljst fyrir vi hvaa breytingum skuli sporna. Mlstefnan leggur herslu varveislu og nskpun. En ll ml breytast me tmanum; a er stareynd sem ekki ir a mla mt. Hitt deila menn um, a hve miklu leyti s hgt a sporna vi slkri run, og hvort einhver sta s til ess, ef hgt vri. slandi hugsuu menn lengi framan af lti sem ekkert um breytingar mlinu, hva a reyna a berjast gegn v. Upphaf mlhreinsunar fer saman vi upphaf sjlfstisbarttunnar, og a er auvita engin tilviljun. Fr v snemma 19. ld hefur mlhreinsunarstefnan veri rkjandi, tt a s misjafnt hversu berandi hn hefur veri.
En hver er slensk mlstefna? raun og veru hefur hn sjaldnast veri sett fram berum orum, a.m.k. seinni rum; en vi getum vntanlega sagt a hn felist strum drttum v a sporna vi mlbreytingum og hafna erlendum orum, nema ekki veri samkomulag um slensk or smu merkingar og tlendu orin falli inn slenskt hlj- og beygingakerfi. etta kann a virast einfalt, en er a ekki alltaf framkvmd. a liggur ekki alltaf ljst fyrir vi hvaa breytingum skuli sporna.
85. Vimi vali milli afbriga Vi hva er mia vali milli afbriga
egar eitthvert mlfarsatrii er reiki?
Oft er mia vi aldur
a tali rttast sem er elst
Einnig er mia vi mlhef
a tali rtt sem hef er fyrir mlinu
Oft er skrskota til tiltekinna smekkmanna
Betra ykir , Sumir segja fremur Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 85 Hva merkja hugtkin rtt og rangt mli? Um a hafa menn lengi deilt. Oft er lti veri vaka a au hafi einhverja tvra og klra merkingu, en v er ekki a heilsa. htt er a segja a menn beiti einkum tvenns konar rkum egar dmt er um hva s rtt ml og hva rangt. Annars vegar athuga menn hva ra m af elstu dmum um slenskt ml, og hins vegar hva er almennt ml n tmum. a er hinn bginn misjafnt hvort menn lta vega yngra. msar breytingar fr fornu mli eru vissulega viurkenndar, en arar eru taldar "rangt ml". Og ekki er alltaf auvelt a gera sr grein fyrir v hva rur; hva er viurkennt og hverju hafna.
Oft er vitna til er a hva s almennt viurkennt. Taka m sem dmi kveri Gtum tungunnar, sem bkmenntaflagi gaf t 1984; ar er iulega skrskota til einhverra tiltekinna yfirvalda og sagt: "Betra ykir ...", "Sumir segja fremur..." o.s.frv. etta er hpnara vimi en hin; a er nefnilega alveg mgulegt a festa hendur v. Hverjir eru essir "sumir" sem ykir etta ea hitt betra ea rttara? Rtt er a athuga vel, a a liggja ekki fyrir neinir rskurir yfirvalda um einstk mlfarsleg efni; og jafnvel tt eir vru til, er vafasamt hvaa gildi eir hefu. Mli er nefnilega eitt af v sem er sameign okkar, og hpi a lta svo a nokkur geti gefi t nokkur bo ea bnn um notkun ess.Hva merkja hugtkin rtt og rangt mli? Um a hafa menn lengi deilt. Oft er lti veri vaka a au hafi einhverja tvra og klra merkingu, en v er ekki a heilsa. htt er a segja a menn beiti einkum tvenns konar rkum egar dmt er um hva s rtt ml og hva rangt. Annars vegar athuga menn hva ra m af elstu dmum um slenskt ml, og hins vegar hva er almennt ml n tmum. a er hinn bginn misjafnt hvort menn lta vega yngra. msar breytingar fr fornu mli eru vissulega viurkenndar, en arar eru taldar "rangt ml". Og ekki er alltaf auvelt a gera sr grein fyrir v hva rur; hva er viurkennt og hverju hafna.
Oft er vitna til er a hva s almennt viurkennt. Taka m sem dmi kveri Gtum tungunnar, sem bkmenntaflagi gaf t 1984; ar er iulega skrskota til einhverra tiltekinna yfirvalda og sagt: "Betra ykir ...", "Sumir segja fremur..." o.s.frv. etta er hpnara vimi en hin; a er nefnilega alveg mgulegt a festa hendur v. Hverjir eru essir "sumir" sem ykir etta ea hitt betra ea rttara? Rtt er a athuga vel, a a liggja ekki fyrir neinir rskurir yfirvalda um einstk mlfarsleg efni; og jafnvel tt eir vru til, er vafasamt hvaa gildi eir hefu. Mli er nefnilega eitt af v sem er sameign okkar, og hpi a lta svo a nokkur geti gefi t nokkur bo ea bnn um notkun ess.
86. Mia vi fornml Hugsum okkur a telja a rttast sem er elst
og mia vi elstu slenska texta, en ekki forsguna
engin mlfrileg rk eru fyrir essu vimii
a eru ytri astur sem valda essu vali
etta er mli gullaldarbkmenntum slendinga
a er oft tiloka a nota etta vimi
ekking okkar 13. aldar mli er ekki takmrku
vi hfum t.d. litlar heimildir um talmli Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 86 Vi skulum n hugsa okkur a vi kmum okkur saman um a a telja a rttast sem vri elst, og mia vi elstu varveitta texta slensku, en hira ekki um forsgu mlsins. Vi skulum samt gera okkur grein fyrir a a eru ekki nein mlfrileg rk fyrir v a velja 12. ea 13. aldar slensku sem vimi, frekar en eitthvert eldra ea yngra mlstig. a eru ytri astur sem valda v a ml essa tma er nota sem vimi; sem s r a v eru fornbkmenntir okkar skrifaar, a.m.k. r sem merkastar ykja.
En tt arna veri mlfarslegum rkum ekki vi komi, er elilegt a velja a ml sem er elstu varveittum textum sem einhvers konar vimi. En a er alls ekki eins auvelt og halda mtti fljtu bragi a dma ml rtt og rangt eftir essu vimii.Fyrir v eru msar stur. fyrsta lagi er ekking okkar fornmlinu ekki takmrku. tt vi eigum miki af rituum textum fr 13. ld mia vi msar arar jir, eru eir tiltlulega einhfir; mestanpart frsagnarbkmenntir af msu tagi, en einnig nokku af lagatextum og skjlum. tt eitthvert or, einhver beygingarmynd ea einhver setningager komi ekki fyrir varveittum textum, getum vi ekki fullyrt a a hafi ekki tkast fornslensku. a gti sem best veri tilviljun a a hefi ekki komist bkur; n ea r bkur sem a komst hafi allar glatast. Vi vitum lka sralti um fornt talml. ntmaslensku er munur talmls og ritmls tluverur, og lklega meiri en vi gerum okkur grein fyrir fljtu bragi. a m telja vst a einhver munur hafi einnig veri talmli og ritmli til forna. En hvort hann var meiri ea minni en n, og hverju hann var flginn, getum vi lti sagt um.Vi skulum n hugsa okkur a vi kmum okkur saman um a a telja a rttast sem vri elst, og mia vi elstu varveitta texta slensku, en hira ekki um forsgu mlsins. Vi skulum samt gera okkur grein fyrir a a eru ekki nein mlfrileg rk fyrir v a velja 12. ea 13. aldar slensku sem vimi, frekar en eitthvert eldra ea yngra mlstig. a eru ytri astur sem valda v a ml essa tma er nota sem vimi; sem s r a v eru fornbkmenntir okkar skrifaar, a.m.k. r sem merkastar ykja.
En tt arna veri mlfarslegum rkum ekki vi komi, er elilegt a velja a ml sem er elstu varveittum textum sem einhvers konar vimi. En a er alls ekki eins auvelt og halda mtti fljtu bragi a dma ml rtt og rangt eftir essu vimii.Fyrir v eru msar stur. fyrsta lagi er ekking okkar fornmlinu ekki takmrku. tt vi eigum miki af rituum textum fr 13. ld mia vi msar arar jir, eru eir tiltlulega einhfir; mestanpart frsagnarbkmenntir af msu tagi, en einnig nokku af lagatextum og skjlum. tt eitthvert or, einhver beygingarmynd ea einhver setningager komi ekki fyrir varveittum textum, getum vi ekki fullyrt a a hafi ekki tkast fornslensku. a gti sem best veri tilviljun a a hefi ekki komist bkur; n ea r bkur sem a komst hafi allar glatast. Vi vitum lka sralti um fornt talml. ntmaslensku er munur talmls og ritmls tluverur, og lklega meiri en vi gerum okkur grein fyrir fljtu bragi. a m telja vst a einhver munur hafi einnig veri talmli og ritmli til forna. En hvort hann var meiri ea minni en n, og hverju hann var flginn, getum vi lti sagt um.
87. Vandkvi a mia vi fornml Fornir textar birta ekki einlitt og fullkomi ml
ar m finna sitthva sem n er kalla mlvillur
Stokkhlms-hmilubk er handrit fr um 1200
va fla lindir slenzks mls trari en ar, og er s slenzkur rithfundur sem ekki hefur aullesi hana, litlu betur undir starf sitt binn en s prestur sem enn lesna fjallruna
Jn Helgason, Handritaspjall
ar stendur va g langa, vi lngum
er mig langar rangt jafnrangt og mr langar? Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 87 ru lagi er v sur en svo a heilsa a hinir fornu textar birti eitthvert einlitt og dauhreinsa ml; ar er a finna alls konar samrmi og mislegt sem n yri eflaust kalla "mlvillur". Tkum dmi af hinni alekktu "gufallsski", sem miki hefur veri barist gegn undanfrnum rum. a er sagt rangt a segja mr langar, mr vantar o.s.frv., og rkstutt me v a eldra s og ar af leiandi rttara a segja mig langar, mig vantar. etta er auvita rtt svo langt sem a nr.
En ltum n eitt elsta varveitta slenska handriti, Hmilubkina sem n er varveitt Stokkhlmi og kennd vi borg. Um essa bk hefur Jn Helgason prfessor sagt: "va fla lindir slenzks mls trari en ar, og er s slenzkur rithfundur sem ekki hefur aullesi hana, litlu betur undir starf sitt binn en s prestur sem enn lesna fjallruna." N vill svo til a essari bk stendur iulega hvorki mig langar n okkur langar, heldur g langa, vi lngum; sgnin er sem s hf persnuleg, og tekur frumlag nefnifalli. Ef vi mium eingngu vi hva s elst slensku, mtti v halda v fram a mig langar s engu rttara en mr langar, v a g langa s nota essu forna handriti. Engan hef g samt heyrt halda v fram, enda vri a t htt; v a hvorttveggja er a rum handritum fornum er sgnin oftast persnuleg, og hn hefur oftast veri hf me olfalli sari ldum. En etta dmi snir okkur a ekki er umsvifalaust hgt a mia eingngu vi a elsta. ru lagi er v sur en svo a heilsa a hinir fornu textar birti eitthvert einlitt og dauhreinsa ml; ar er a finna alls konar samrmi og mislegt sem n yri eflaust kalla "mlvillur". Tkum dmi af hinni alekktu "gufallsski", sem miki hefur veri barist gegn undanfrnum rum. a er sagt rangt a segja mr langar, mr vantar o.s.frv., og rkstutt me v a eldra s og ar af leiandi rttara a segja mig langar, mig vantar. etta er auvita rtt svo langt sem a nr.
En ltum n eitt elsta varveitta slenska handriti, Hmilubkina sem n er varveitt Stokkhlmi og kennd vi borg. Um essa bk hefur Jn Helgason prfessor sagt: "va fla lindir slenzks mls trari en ar, og er s slenzkur rithfundur sem ekki hefur aullesi hana, litlu betur undir starf sitt binn en s prestur sem enn lesna fjallruna." N vill svo til a essari bk stendur iulega hvorki mig langar n okkur langar, heldur g langa, vi lngum; sgnin er sem s hf persnuleg, og tekur frumlag nefnifalli. Ef vi mium eingngu vi hva s elst slensku, mtti v halda v fram a mig langar s engu rttara en mr langar, v a g langa s nota essu forna handriti. Engan hef g samt heyrt halda v fram, enda vri a t htt; v a hvorttveggja er a rum handritum fornum er sgnin oftast persnuleg, og hn hefur oftast veri hf me olfalli sari ldum. En etta dmi snir okkur a ekki er umsvifalaust hgt a mia eingngu vi a elsta.
88. Viurkenndar breytingar og arar Eru gamlar breytingar viurkenndar
en njum hafna? Og vi hvaa aldur er mia?
f.et. lknir, nf.ft. lknirar er vagamalt
ef. furs er handriti Njlu fr um 1300
en gf.et. af lykill var lukli a fornu, ekki lykli
msar hljbreytingar eru viurkenndar
enda ekki jafnaugljsar rituu mli
Breytingar beygingu og orafora sjst vel
enda hefur barttan einkum beinst gegn eim Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 88 a mtti lta sr detta hug a gamlar breytingar vru viurkenndar, en njar ekki. Svo er ekki alltaf. annig er t.d. beygingin lknir - lknir, lknirar o.s.frv. mjg gmul, en ekki viurkennd. Dmi um ef. furs finnast Njluhandriti fr um 1300; ef. drottningunnar kemur fyrir Reykjahlabk fr upphafi 16. aldar; o.s.frv. Aftur mti eru msar yngri breytingar viurkenndar, einkum hljbreytingar, s.s. samfall i og y, hljdvalarbreytingin o.fl.
Af eim tegundum breytinga sem vi hfum tala um er auveldast a fylgjast me eim sem sna a orunum og tliti eirra; beygingum og orafora. Hljbreytingar eru ekki jafn augljsar, eins og vi hfum tala um; og setningafrilegar breytingar og merkingarbreytingar leyna meira sr. ess vegna hefur mlstefnan mest beinst gegn beygingarbreytingum og erlendum slettum, tt nnur atrii hafi vissulega veri tekin fyrir lka. Sem dmi um hljfrilegar breytingar sem barist hefur veri gegn m nefna flmli, samruna i og e annars vegar og u og hins vegar. Af breytingum ormyndun m nefna --orin; af setningafrilegum breytingum tala vi hvorn annan og a var bari mig; af merkingarbreytingum a nota so. dingla merkingunni 'hringja'. a mtti lta sr detta hug a gamlar breytingar vru viurkenndar, en njar ekki. Svo er ekki alltaf. annig er t.d. beygingin lknir - lknir, lknirar o.s.frv. mjg gmul, en ekki viurkennd. Dmi um ef. furs finnast Njluhandriti fr um 1300; ef. drottningunnar kemur fyrir Reykjahlabk fr upphafi 16. aldar; o.s.frv. Aftur mti eru msar yngri breytingar viurkenndar, einkum hljbreytingar, s.s. samfall i og y, hljdvalarbreytingin o.fl.
Af eim tegundum breytinga sem vi hfum tala um er auveldast a fylgjast me eim sem sna a orunum og tliti eirra; beygingum og orafora. Hljbreytingar eru ekki jafn augljsar, eins og vi hfum tala um; og setningafrilegar breytingar og merkingarbreytingar leyna meira sr. ess vegna hefur mlstefnan mest beinst gegn beygingarbreytingum og erlendum slettum, tt nnur atrii hafi vissulega veri tekin fyrir lka. Sem dmi um hljfrilegar breytingar sem barist hefur veri gegn m nefna flmli, samruna i og e annars vegar og u og hins vegar. Af breytingum ormyndun m nefna --orin; af setningafrilegum breytingum tala vi hvorn annan og a var bari mig; af merkingarbreytingum a nota so. dingla merkingunni 'hringja'.
89. Ranghugmyndir um fornmli Hvaan koma hugmyndir okkar um fornml?
ekki r handritunum ea stafrttum tgfum
heldur r tgfum me samrmdri stafsetningu
annahvort fornri ea ntmastafsetningu
tgfurnar eru oft frbrugnar handritunum
samrmd stafsetning var ekki til a fornu
tgefendur textanna leirtta oft mlfar textanna
annig a mlbreytingar virast minni en r eru Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 89 Hugmyndir flestra um fornslensku eru ekki komnar r stafrttum tgfum fornrita, heldur r tgfum sem mist nota svonefnda samrmda stafsetningu forna, ntmastafsetningu, ea eitthva ar milli. Og essar tgfur eru frbrugnar handritunum sjlfum veigamiklum atrium. fyrsta lagi ekktu fornmenn ekkert sem kallast m samrmd stafsetning ntmaskilningi. ru lagi og a er mikilvgara leirtta tgefendur iulega mlfar handritanna. Hugmyndir flestra um fornslensku eru ekki komnar r stafrttum tgfum fornrita, heldur r tgfum sem mist nota svonefnda samrmda stafsetningu forna, ntmastafsetningu, ea eitthva ar milli. Og essar tgfur eru frbrugnar handritunum sjlfum veigamiklum atrium. fyrsta lagi ekktu fornmenn ekkert sem kallast m samrmd stafsetning ntmaskilningi. ru lagi og a er mikilvgara leirtta tgefendur iulega mlfar handritanna.
90. Breytingar tgefenda tgfa Fornritaflagsins Egils sgu er vndu
en ar leirttir tgefandi bersnilegar pennavillur og smrfellingar nausynlegra ora
Reykjabk Njlu fr um 1300 stendur furs
essu er breytt athugasemdalaust fur tgfum
Slkar breytingar virast e.t.v. elilegar
en r valda v a fornslenska virist hafa veri betra ea hreinna ml en hn var raun Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 90 formla tgfu Fornritaflagsins Egils sgu Skallagrmssonar segir tgefandi t.d. a fyrir utan a a samrma stafsetningu hafi hann leirtt "bersnilegar pennavillur og smrfellingar nausynlegra ora". essar breytingar tgefenda vera auvita til ess a hinn raunverulegi munur fornmls og ntmamls minnkar augum okkar.
ar vi btist a hinar "bersnilegu pennavillur" sem ur voru nefndar felast oft v sem n vri kalla mlvillur; t.d. rangri fallbeygingu. Reykjabk, einu helsta og elsta handrit Njlu, fr v um 1300 ea litlu sar, er a finna ormyndina furs, me s endann, eins og ur var viki a; en tgfum er essu yfirleitt breytt athugasemdalaust "rttu" myndina fur. a er ljst a slkar breytingar, tt smvgilegar virist og sjlfsagar fljtu bragi, hafa mikil hrif tt a lta okkur halda a fornslenska hafi veri miklu "betra" ea "hreinna" ml en hn var raun og veru. formla tgfu Fornritaflagsins Egils sgu Skallagrmssonar segir tgefandi t.d. a fyrir utan a a samrma stafsetningu hafi hann leirtt "bersnilegar pennavillur og smrfellingar nausynlegra ora". essar breytingar tgefenda vera auvita til ess a hinn raunverulegi munur fornmls og ntmamls minnkar augum okkar.
ar vi btist a hinar "bersnilegu pennavillur" sem ur voru nefndar felast oft v sem n vri kalla mlvillur; t.d. rangri fallbeygingu. Reykjabk, einu helsta og elsta handrit Njlu, fr v um 1300 ea litlu sar, er a finna ormyndina furs, me s endann, eins og ur var viki a; en tgfum er essu yfirleitt breytt athugasemdalaust "rttu" myndina fur. a er ljst a slkar breytingar, tt smvgilegar virist og sjlfsagar fljtu bragi, hafa mikil hrif tt a lta okkur halda a fornslenska hafi veri miklu "betra" ea "hreinna" ml en hn var raun og veru.
91. Mat njungum mli Elilegt er a nota fornmli sem fyrirmynd
en einblna ekki a ea hengja sig smatrii
Fjlmargar breytingar hafa ori mlinu
sem n eru algerlega viurkenndar sem rtt ml
Vandinn er njungar sem eru a koma upp
ea eru komnar upp en hafa ekki a fullu sigra
a berjast gegn eim llum ea sumum?
og me hvaa rkum a skilja ar milli? Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 91 Ef vi viljum anna bor reka einhverja mlstefnu, hira eitthva um stand mlsins, eins og g held a flestir vilji, er bi elilegt og sjlfsagt a lta til fornmlsins sem einhvers konar fyrirmyndar. En vi megum ekki einblna a, og ekki hengja okkur smatrii. a er alveg ljst a fjlmargar breytingar sem ori hafa mlinu eru n fullkomlega viurkenndar sem g og gild slenska. Vandinn felst fyrst og fremst v a dma um njungar sem eru a koma upp, ea eru komnar upp en hafa ekki a fullu sigra. a berjast gegn eim llum? Og ef ekki, hverjum eirra? Og me hvaa rkum a skilja ar milli? Ef vi viljum anna bor reka einhverja mlstefnu, hira eitthva um stand mlsins, eins og g held a flestir vilji, er bi elilegt og sjlfsagt a lta til fornmlsins sem einhvers konar fyrirmyndar. En vi megum ekki einblna a, og ekki hengja okkur smatrii. a er alveg ljst a fjlmargar breytingar sem ori hafa mlinu eru n fullkomlega viurkenndar sem g og gild slenska. Vandinn felst fyrst og fremst v a dma um njungar sem eru a koma upp, ea eru komnar upp en hafa ekki a fullu sigra. a berjast gegn eim llum? Og ef ekki, hverjum eirra? Og me hvaa rkum a skilja ar milli?
92. stur fyrir barttu gegn breytingu Ekki er rtt a berjast gegn llum breytingum
heldur verur a vega a og meta hverju sinni
rjr stur fyrir barttu gegn breytingu:
a hn torveldi okkur a skilja eldri texta
a hn minnki fjlbreytni mlsins
a hn raski grundvallarttum mlkerfisins
Fyrstnefnda stan er e.t.v. mikilvgust
ath. a mlkunnttan er a talsveru leyti virk Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 92 Vissulega er af msum stum skilegt a mli breytist sem minnst. En a er eli mla a breytast, og engar lkur til a vi komumst hj einhverjum breytingum murmlinu, hvort sem okkur lkar betur ea verr. g held a a s hvorki nausynlegt n skynsamlegt a berjast af sama krafti gegn llum breytingum, heldur veri a vega a og meta hverju sinni, hvort mlstaurinn s barttunnar viri. v hafa menn auvita mismunandi skoanir, en g get t.d. hugsa mr rjr gildar stur fyrir a vilja sporna gegn kveinni mlbreytingu; a hn geri okkur erfiara um vik a skilja mlfar undangenginna kynsla, a hn minnki fjlbreytni mlsins, og a hn raski grundvallarttum mlkerfisins sem a vsu gti reynst erfitt a skilgreina hverjir su.
Fyrstnefnda stan er e.t.v. mikilvgust, enda m segja a hn taki yfir hinar tvr; a er a segja, bast m vi a breyting sem minnkar fjlbreytni mlsins ea raskar grundvallarttum mlkerfisins torveldi okkur jafnframt skilning mli forferanna. arf svo ekki a vera, v a talsvert af mlkunnttu okkar er virk kunntta; or, beygingar ea setningagerir sem vi skiljum en notum sjaldan ea aldrei sjlf. tt fir ea engir beygi n firir um fjru ea skildir um skjldu kannast menn vi hina fornu beygingu, og s breyting sem ori hefur torveldar v sjaldnast skilning. Vissulega er af msum stum skilegt a mli breytist sem minnst. En a er eli mla a breytast, og engar lkur til a vi komumst hj einhverjum breytingum murmlinu, hvort sem okkur lkar betur ea verr. g held a a s hvorki nausynlegt n skynsamlegt a berjast af sama krafti gegn llum breytingum, heldur veri a vega a og meta hverju sinni, hvort mlstaurinn s barttunnar viri. v hafa menn auvita mismunandi skoanir, en g get t.d. hugsa mr rjr gildar stur fyrir a vilja sporna gegn kveinni mlbreytingu; a hn geri okkur erfiara um vik a skilja mlfar undangenginna kynsla, a hn minnki fjlbreytni mlsins, og a hn raski grundvallarttum mlkerfisins sem a vsu gti reynst erfitt a skilgreina hverjir su.
Fyrstnefnda stan er e.t.v. mikilvgust, enda m segja a hn taki yfir hinar tvr; a er a segja, bast m vi a breyting sem minnkar fjlbreytni mlsins ea raskar grundvallarttum mlkerfisins torveldi okkur jafnframt skilning mli forferanna. arf svo ekki a vera, v a talsvert af mlkunnttu okkar er virk kunntta; or, beygingar ea setningagerir sem vi skiljum en notum sjaldan ea aldrei sjlf. tt fir ea engir beygi n firir um fjru ea skildir um skjldu kannast menn vi hina fornu beygingu, og s breyting sem ori hefur torveldar v sjaldnast skilning.
93. Er gufallsski skileg? Hva me t.d. gufallsskina?
Torveldar hn skilning eldri textum?
varla
Minnkar hn fjlbreytni mlsins?
a er skilgreiningaratrii
Raskar hn grundvallarttum mlkerfisins?
sennilega ekki
Er kannski rtt a lta hana frii?
margir yru sttir vi a Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 93 Hva eigum vi a segja um breytingar sem mjg hefur veri barist gegn, eins og t.d. gufallsskina, ea beyginguna lknir um lknir? Er einhver gild sta til a berjast gegn essum breytingum? v verur hver a svara fyrir sig. g held a hvorug essara breytinga eigi a torvelda skilning eldri textum; a er hvort e er ekkert einsdmi a sagnir hafi breytt um fallstjrn, ea or flust milli beygingarflokka. Hvorug essara breytinga raskar heldur grundvallarttum mlkerfisins, a v er g best f s. Bi persnulegar og persnulegar sagnir halda fram a vera til, og a skiptir varla skpum tt stku sgn flytjist milli flokka; og or eins og lknir htta ekki a beygjast. Hins vegar mtti me nokkrum rkum halda v fram a fjlbreytni mlsins minnkai ef essar breytingar gengju yfir; sagnir sem tkju me sr olfall eins og langa og vanta gera n hyrfu r mlinu, og einn beygingarflokkur nafnora lka. Ef vi viljum sem sagt berjast gegn essum breytingum, hfum vi vissulega rk fyrir v. Hva eigum vi a segja um breytingar sem mjg hefur veri barist gegn, eins og t.d. gufallsskina, ea beyginguna lknir um lknir? Er einhver gild sta til a berjast gegn essum breytingum? v verur hver a svara fyrir sig. g held a hvorug essara breytinga eigi a torvelda skilning eldri textum; a er hvort e er ekkert einsdmi a sagnir hafi breytt um fallstjrn, ea or flust milli beygingarflokka. Hvorug essara breytinga raskar heldur grundvallarttum mlkerfisins, a v er g best f s. Bi persnulegar og persnulegar sagnir halda fram a vera til, og a skiptir varla skpum tt stku sgn flytjist milli flokka; og or eins og lknir htta ekki a beygjast. Hins vegar mtti me nokkrum rkum halda v fram a fjlbreytni mlsins minnkai ef essar breytingar gengju yfir; sagnir sem tkju me sr olfall eins og langa og vanta gera n hyrfu r mlinu, og einn beygingarflokkur nafnora lka. Ef vi viljum sem sagt berjast gegn essum breytingum, hfum vi vissulega rk fyrir v.
94. Mlvenja Nausynlegt er a taka tillit til mlvenju
getur veri a meirihluti landsmanna tali rangt ml?
Hvernig a gera upp milli mlvenja?
a verur ekki gert mlfrilegum forsendum
Aeins er til ein mlfrileg skilgreining
rttu mli og rngu
a sem er mlvenja einhvers hps er rtt ml
a sem er ekki mlvenja neins manns er rangt ml Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 94 Hr vantar augljslega einn mjg mikilvgan tt; mlvenjuna. Mr finnst kaflega hpi a dma einhverja breytingu sem orin er mli meginhluta landsmanna rangt ml, enda tt hn geti talist skileg samkvmt eim rkum sem g nefndi hr undan. Um etta eru skiptar skoanir, og verur hver a kvea fyrir sig. a er oft tlast til a mlfringar kvei upp rskuri um a hva s rtt og hva rangt. eir gera a lka oft; en eir rskurir byggjast ekki alltaf mlfrilegum forsendum. raun og veru er ekki til nema ein skilgreining rttu og rngu mli sem kalla m mlfrilega. Hn er s a rtt ml s a sem er mlvenja einhverra, rangt s a sem ekki er mlvenja nokkurs manns. a er nefnilega ekki hgt a gera upp milli mlvenja mismunandi hpa mlfrilegum forsendum.
Athugi a etta felur a sr a allir dmar sem venjulega eru felldir um rtt og rangt ml su t htt; ar er nefnilega raun og veru veri a gera upp milli mlvenja. Hr a framan var nefnt a a er iulega sagt a mr langar s rangt ml, en aldrei er sagt a mn langar s rangt a nefnilega segir enginn. En fr mlfrilegu sjnarmii er a aeins mn langar sem er rangt, en bi mig langar og mr langar er rtt; hvort tveggja er mlvenja kveinna hpa. Athugi enn og aftur a g segi: Fr mlfrilegu sjnarmii; en vi getum vissulega haft arar stur fyrir v a taka mig langar fram yfir mr langar. En a m gera annan htt en ann a dma a sarnefnda rangt. a m stainn tala um gott og vont, skilegt og skilegt o.s.frv. Hr vantar augljslega einn mjg mikilvgan tt; mlvenjuna. Mr finnst kaflega hpi a dma einhverja breytingu sem orin er mli meginhluta landsmanna rangt ml, enda tt hn geti talist skileg samkvmt eim rkum sem g nefndi hr undan. Um etta eru skiptar skoanir, og verur hver a kvea fyrir sig. a er oft tlast til a mlfringar kvei upp rskuri um a hva s rtt og hva rangt. eir gera a lka oft; en eir rskurir byggjast ekki alltaf mlfrilegum forsendum. raun og veru er ekki til nema ein skilgreining rttu og rngu mli sem kalla m mlfrilega. Hn er s a rtt ml s a sem er mlvenja einhverra, rangt s a sem ekki er mlvenja nokkurs manns. a er nefnilega ekki hgt a gera upp milli mlvenja mismunandi hpa mlfrilegum forsendum.
Athugi a etta felur a sr a allir dmar sem venjulega eru felldir um rtt og rangt ml su t htt; ar er nefnilega raun og veru veri a gera upp milli mlvenja. Hr a framan var nefnt a a er iulega sagt a mr langar s rangt ml, en aldrei er sagt a mn langar s rangt a nefnilega segir enginn. En fr mlfrilegu sjnarmii er a aeins mn langar sem er rangt, en bi mig langar og mr langar er rtt; hvort tveggja er mlvenja kveinna hpa. Athugi enn og aftur a g segi: Fr mlfrilegu sjnarmii; en vi getum vissulega haft arar stur fyrir v a taka mig langar fram yfir mr langar. En a m gera annan htt en ann a dma a sarnefnda rangt. a m stainn tala um gott og vont, skilegt og skilegt o.s.frv.
95. lit nefndar menntamlaruneytisins Nausynlegt er a tta sig v a rtt ml er a sem er samrmi vi mlvenju, rangt er a sem brtur bga vi mlvenju.
tt algengast s a allir hafi smu mlvenju, eru stundum uppi tvr venjur ea fleiri um sama atrii og er mikilvgt a gera sr grein fyrir v. etta eru oft a nokkru leyti stabundin mleinkenni ea mllskur. Samkvmt v sem n var sagt um rtt ml og rangt er a rtt ml sem er samrmi vi essar mlvenjur ea mllskur, .e. oft er um fleiri en einn rttan kost a velja. Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 95 Hr er rtt a leggja herslu a nefnd vegum menntamlaruneytisins, sem skilai liti ri 1986, komst einmitt a eirri niurstu a mlvenja hlyti a vera meginvimi dmum um rtt og rangt. "Nausynlegt er a tta sig vel v a rtt ml er a sem er samrmi vi mlvenju, rangt er a sem brtur bga vi mlvenju", segir nefndin (sj Ml og samflag, bls. 56). Nefndin segir enn fremur: "tt algengast s a allir hafi smu mlvenju, eru stundum uppi tvr venjur ea fleiri um sama atrii og er mikilvgt a gera sr grein fyrir v. etta eru oft a nokkru leyti stabundin mleinkenni ea mllskur. Hr er rtt a leggja herslu a nefnd vegum menntamlaruneytisins, sem skilai liti ri 1986, komst einmitt a eirri niurstu a mlvenja hlyti a vera meginvimi dmum um rtt og rangt. "Nausynlegt er a tta sig vel v a rtt ml er a sem er samrmi vi mlvenju, rangt er a sem brtur bga vi mlvenju", segir nefndin (sj Ml og samflag, bls. 56). Nefndin segir enn fremur: "tt algengast s a allir hafi smu mlvenju, eru stundum uppi tvr venjur ea fleiri um sama atrii og er mikilvgt a gera sr grein fyrir v. etta eru oft a nokkru leyti stabundin mleinkenni ea mllskur.
96. Hva er mlvenja? En hvernig a skilgreina mlvenju?
[] me mlvenju er ekki tt vi einstaklingsbundin tilbrigi mli. Tilteki atrii getur ekki ori rtt ml vi a eitt a einn maur temji sr a.
[] samrmi vi meginstefnuna mlvernd a reyna a sporna gegn njum mlsium me v a benda a eir su ekki samrmi vi gildandi mlvenjur.
Skv. essu er gufallsski ekki rangt ml
en hefur lengi veri fordmd og barist gegn henni
og hfir v ekki formlegu mlsnii Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 96 Samkvmt v sem n var sagt um rtt ml og rangt er a rtt ml sem er samrmi v essar mlvenjur ea mllskur, .e. oft er um fleiri en einn rttan kost a velja." Hn bendir einnig "a me mlvenju er ekki tt vi einstaklingsbundin tilbrigi mli. Tilteki atrii getur ekki ori rt ml vi a eitt a einn maur temji sr a." A sustu m vekja athygli v a nefndin segir " samrmi vi meginstefnuna mlvernd a reyna a sporna gegn njum mlsium me v a benda a eir su ekki samrmi vi gildandi mlvenjur. ar er um a ra vsa a mlbreytingum."Samkvmt v sem n var sagt um rtt ml og rangt er a rtt ml sem er samrmi v essar mlvenjur ea mllskur, .e. oft er um fleiri en einn rttan kost a velja." Hn bendir einnig "a me mlvenju er ekki tt vi einstaklingsbundin tilbrigi mli. Tilteki atrii getur ekki ori rt ml vi a eitt a einn maur temji sr a." A sustu m vekja athygli v a nefndin segir " samrmi vi meginstefnuna mlvernd a reyna a sporna gegn njum mlsium me v a benda a eir su ekki samrmi vi gildandi mlvenjur. ar er um a ra vsa a mlbreytingum."
97. Noti handbkur! Hugi a beygingu, setningager, oravali:
slensk orabk
Stafsetningarorabk
Beygingarlsing slensks ntmamls ( netinu)
Mlfarsbanki slenskrar mlstvar ( netinu)
Stra orabkin um slenska mlnotkun
Mergur mlsins
slensk samheitaorabk
Handbk um mlfri Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 97 a er kaflega erfitt a gefa nkvmar leibeiningar um mlsni; menn vera a hafa tilfinningu fyrir v hva vi hverju sinni. tt menn telji sig ekki hafa slka tilfinningu er arfi a rvnta, v a hana er hgt a tileinka sr me lestri vandara ritsma. a verur aldrei lg of mikil hersla lestur, v a annig sast inn mann tilfinning fyrir v hva eigi vi. Hr m til leibeiningar drepa fein atrii.
upphafi er rtt a brna fyrir mnnum a nota handbkur. Enginn er svo vel a sr ea hefur svo rugga mltilfinningu a hann geti ekki haft gagn af handbkum og orabkum. slenskir stdentar gera oft alltof lti af v a fletta upp slkum ritum. Hr m vsa yfirlit um nokkur helstu rit af essu tagi. a er kaflega erfitt a gefa nkvmar leibeiningar um mlsni; menn vera a hafa tilfinningu fyrir v hva vi hverju sinni. tt menn telji sig ekki hafa slka tilfinningu er arfi a rvnta, v a hana er hgt a tileinka sr me lestri vandara ritsma. a verur aldrei lg of mikil hersla lestur, v a annig sast inn mann tilfinning fyrir v hva eigi vi. Hr m til leibeiningar drepa fein atrii.
upphafi er rtt a brna fyrir mnnum a nota handbkur. Enginn er svo vel a sr ea hefur svo rugga mltilfinningu a hann geti ekki haft gagn af handbkum og orabkum. slenskir stdentar gera oft alltof lti af v a fletta upp slkum ritum. Hr m vsa yfirlit um nokkur helstu rit af essu tagi.
98. Stofnanaml Nafnorastll
gera knnun; flksfjldi eykst
Eignarfallssambnd
breytt fyrirkomulag innheimtu virisaukaskatts
Langar og flknar mlsgreinar
rjr rkjuvinnslur samvinnu vi sveitarflg Norurlandi vestra standa a rekstrinum
slensk setningager Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 98 umru um mlfar og mlsni ber svonefnt stofnanaml oft gma. etta er mlsni sem menn ykjast helst finna msum ggnum fr opinberum stofnunum, s.s. skrslum, litsgerum o..h. Ekki er auvelt a negla nkvmlega nur hva vi er tt, en virist einkum fernt koma til lita.
fyrsta lagi nafnorastll; a nota nafnor (oft leitt af sgn) og merkingarlitla sgn (t.d. vera) til a segja a sem eins vri hgt a segja me einni sgn. annig er tala um a gera knnun sta ess a kanna, sagt a flksfjldi aukist sta ess a flki fjlgi, o.s.frv.
ru lagi einkennist stofnanaml af stirum eignarfallssambndum. annig er tala um breytt fyrirkomulag innheimtu virisaukaskatts stainn fyrir breytt fyrirkomulag innheimtu virisaukaskatts, aukning tekna starfsmanna fyrirtkisins sta aukning tekjum starfsmanna fyrirtkisins o.s.frv.
rija lagi eru langar og flknar mlsgreinar algengar stofnanamli. Dmi: En til a auvelda stillingu og notkun talhlfs skal ess freista hr eftir a lsa stillingarferlinu og a nokkur or sem fram koma enska textanum, sem byggur er inn kerfi og gtu reynst torskilin.
fjra lagi er oft tala um stofnanaml egar setningager slenskuleg. Slkt stafar oft annahvort af v a um ingu er a ra, ea hfundur textans er ekki vanur a ora hugsanir snar, nema hvorttveggja s. umru um mlfar og mlsni ber svonefnt stofnanaml oft gma. etta er mlsni sem menn ykjast helst finna msum ggnum fr opinberum stofnunum, s.s. skrslum, litsgerum o..h. Ekki er auvelt a negla nkvmlega nur hva vi er tt, en virist einkum fernt koma til lita.
fyrsta lagi nafnorastll; a nota nafnor (oft leitt af sgn) og merkingarlitla sgn (t.d. vera) til a segja a sem eins vri hgt a segja me einni sgn. annig er tala um a gera knnun sta ess a kanna, sagt a flksfjldi aukist sta ess a flki fjlgi, o.s.frv.
ru lagi einkennist stofnanaml af stirum eignarfallssambndum. annig er tala um breytt fyrirkomulag innheimtu virisaukaskatts stainn fyrir breytt fyrirkomulag innheimtu virisaukaskatts, aukning tekna starfsmanna fyrirtkisins sta aukning tekjum starfsmanna fyrirtkisins o.s.frv.
rija lagi eru langar og flknar mlsgreinar algengar stofnanamli. Dmi: En til a auvelda stillingu og notkun talhlfs skal ess freista hr eftir a lsa stillingarferlinu og a nokkur or sem fram koma enska textanum, sem byggur er inn kerfi og gtu reynst torskilin.
fjra lagi er oft tala um stofnanaml egar setningager slenskuleg. Slkt stafar oft annahvort af v a um ingu er a ra, ea hfundur textans er ekki vanur a ora hugsanir snar, nema hvorttveggja s.
99. Srfrilegt orafar Oft er deilt mlfar missa fringa
eir sagir tala vont og illskiljanlegt ml
nota erlend or og skiljanleg nyri
Slk gagnrni er stundum rttmt
oft er ltil hef fyrir frigreininni slandi
orafori hennar verur alltaf framandi
Oft er vifangsefni lka flki
og mlfari kennt um ef flk skilur a ekki Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 99 a er oft deilt srfringa msum greinum fyrir a tala ea skrifa vont og illskiljanlegt ml, og erlendum hrifum oft kennt um. Hr arf a athuga a r frigreinar sem til umru eru eiga sr sjaldnast langa sgu slandi; ar af leiandi skortir alla hef sambandi vi umtal um r, og a tekur talsveran tma a skapa slka hef. Oft er um a a velja a nota erlend or ea nyri, sem hljta a vera almenningi framandi fyrstu. Dmi eins og essi ger slembitlugjafa kallast lnuleg samleifarafer og ar m til vibtar jaarpersnuleikarskun nefna geklofagerarpersnuleikarskun hljta alltaf a liggja vel vi hggi.au efni sem rtt er um eru lka oft svo flkin a borin von er a au skiljist n einhverrar srekkingar.
Stundum er essu tvennu blanda saman; ef flk skilur ekki srfringana skellir a skuldinni mlfar eirra, tt hin raunverulega sta s kannski s a umruefni er ess elis a a krefst srekkingar. Srfringarnir eiga sr annig oft mlsbtur, tt g efist ekki um a sitthva megi oft betur fara framsetningu eirra. a er oft deilt srfringa msum greinum fyrir a tala ea skrifa vont og illskiljanlegt ml, og erlendum hrifum oft kennt um. Hr arf a athuga a r frigreinar sem til umru eru eiga sr sjaldnast langa sgu slandi; ar af leiandi skortir alla hef sambandi vi umtal um r, og a tekur talsveran tma a skapa slka hef. Oft er um a a velja a nota erlend or ea nyri, sem hljta a vera almenningi framandi fyrstu. Dmi eins og essi ger slembitlugjafa kallast lnuleg samleifarafer og ar m til vibtar jaarpersnuleikarskun nefna geklofagerarpersnuleikarskun hljta alltaf a liggja vel vi hggi.au efni sem rtt er um eru lka oft svo flkin a borin von er a au skiljist n einhverrar srekkingar.
Stundum er essu tvennu blanda saman; ef flk skilur ekki srfringana skellir a skuldinni mlfar eirra, tt hin raunverulega sta s kannski s a umruefni er ess elis a a krefst srekkingar. Srfringarnir eiga sr annig oft mlsbtur, tt g efist ekki um a sitthva megi oft betur fara framsetningu eirra.
100. Mlfar og setningager Forist langar mlsgreinar:
r torvelda skilning og auka httu villum
Hugi a oravali:
mjg srfrilegt orafar torveldar skilning
og er oft arft
Hugsi slensku:
gti ykkar vel ef stust er vi erlendan texta
skn setningager frumtextans oft gegn Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 100 Gta arf vel a lengd mlsgreina. Langar mlsgreinar vera oft flknar og torskildar. ar a auki eykst htta miss konar villum mjg eftir v sem mlsgreinar lengjast. Einnig arf a huga vel a oravali; srfrilegt oraval torveldar iulega skilning, en er oft arft. a er nefnilega oft hgt a nota almenn or sem allir ekkja sta framandi friora, og rtt a gera a eftir v sem hgt er, a.m.k. ef textinn er tlaur almenningi.
er nausynlegt a hugsa textann slensku. Oft eru menn a a erlendan texta, ea skrifa me hlisjn af erlendum texta, og er alltaf htt vi a setningager frumtextans skni gegn og tkoman veri slenskuleg. Vi essu m bregast me v a velta vandlega fyrir sr hvernig venja s a ora etta slensku, og nota til ess handbkur (t.d. Orasta). Gta arf vel a lengd mlsgreina. Langar mlsgreinar vera oft flknar og torskildar. ar a auki eykst htta miss konar villum mjg eftir v sem mlsgreinar lengjast. Einnig arf a huga vel a oravali; srfrilegt oraval torveldar iulega skilning, en er oft arft. a er nefnilega oft hgt a nota almenn or sem allir ekkja sta framandi friora, og rtt a gera a eftir v sem hgt er, a.m.k. ef textinn er tlaur almenningi.
er nausynlegt a hugsa textann slensku. Oft eru menn a a erlendan texta, ea skrifa me hlisjn af erlendum texta, og er alltaf htt vi a setningager frumtextans skni gegn og tkoman veri slenskuleg. Vi essu m bregast me v a velta vandlega fyrir sr hvernig venja s a ora etta slensku, og nota til ess handbkur (t.d. Orasta).
101. Orafar ritmli og talmli miss konar or fara illa rituum texta
sum hafa of virulegan bl ea eru gildishlain
belja, rolla sta kr, r
nnur eru oft of hversdagsleg ea talmlsleg
pabbi, mamma; allt heila klabbi; mis --or
mis tkuor og slettur ykja skileg
vde, gd; kei; - og svo mtti lengi telja
einnig slensk or breyttri merkingu
dingla (= hringja), allavega (= a minnsta kosti) Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 101 a er augljst a sum or fara illa rituum texta. Sgild dmi um a eru belja og rolla sta kr og r, en einnig mtti nefna alls kyns slettur og slanguryri o.m.fl. Slk or mist hafa sr virulegan bl ea eru of gildishlain til a au fari vel fritexta a.m.k., nema hvorttveggja s. nnur eru of hversdagsleg ea talmlsleg; rituu mli vri t.d. frekar nota fair hennar og mir hans en pabbi hennar og mamma hans. Hr m einnig telja miss konar styttingar sem enda -, eins og strt (sem er lklega ori nokku viurkennt), mennt, pk o.s.frv.
rituu mli ykir lka skilegt a forast mis tkuor og slettur tt au su algeng talmli. annig ykir betra a tala um myndband en vde, leisgumann en gd, og ori kei sst sjaldan prenti. Enn fremur er andstaa vi a nota slensk or breyttri merkingu, tt s notkun s algeng talmli. Ori dingla merkir mli margra, a.m.k. barna, 'hringja bjllu' (dyrabjllu, bjllu strt o.s.frv.), en a ykir ekki gott rituu mli. m nefna a ori allavega getur mli margra merkt 'a minnsta kosti' ea .u.l., en vi eirri merkingu er oft amast. a er augljst a sum or fara illa rituum texta. Sgild dmi um a eru belja og rolla sta kr og r, en einnig mtti nefna alls kyns slettur og slanguryri o.m.fl. Slk or mist hafa sr virulegan bl ea eru of gildishlain til a au fari vel fritexta a.m.k., nema hvorttveggja s. nnur eru of hversdagsleg ea talmlsleg; rituu mli vri t.d. frekar nota fair hennar og mir hans en pabbi hennar og mamma hans. Hr m einnig telja miss konar styttingar sem enda -, eins og strt (sem er lklega ori nokku viurkennt), mennt, pk o.s.frv.
rituu mli ykir lka skilegt a forast mis tkuor og slettur tt au su algeng talmli. annig ykir betra a tala um myndband en vde, leisgumann en gd, og ori kei sst sjaldan prenti. Enn fremur er andstaa vi a nota slensk or breyttri merkingu, tt s notkun s algeng talmli. Ori dingla merkir mli margra, a.m.k. barna, 'hringja bjllu' (dyrabjllu, bjllu strt o.s.frv.), en a ykir ekki gott rituu mli. m nefna a ori allavega getur mli margra merkt 'a minnsta kosti' ea .u.l., en vi eirri merkingu er oft amast.
102. maur og a maur er oft nota sem kvei fornafn
ef maur gerir etta; maur heldur stundum a ...
vi v var ur amast, en varla lengur
hins vegar ekki a nota ennan htt
a er oft nota upphafi setninga
n ess a vsa til nokkurs
a komu margir veisluna; a rignir miki nna
etta er formlegt, en gengur vel ritmli
verur a varast ofnotkun Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 102 Hr ur fyrr tti ekki gott a nota ori maur sem e.k. kvei fornafn. annig segir t.d. slenzkri setningafri Jakobs Jh. Smra fr 1920: Allmjg tkast n ru og riti ori maur sem kv. forn. ( llum fllum); er s notkun af tl. uppruna (d. og . man), og er alrng. Margir amast enn vi essari notkun, en hefur hn last nokkra viurkenningu seinni t. a stafar ekki sst af v a upp er komin nnur villa hlfu verri; .e. s a nota annarrar persnu fornafni sama tilgangi, .e. sem e.k. kvei fornafn. S notkun er komin r ensku, og hana ber skilyrislaust a forast.
Eins og ur er nefnt er oft amast vi v a hefja setningar merkingarlausu a, setningum eins og a komu margir gestir veisluna, a rignir miki Reykjavk. annig segir Jakob Jh. Smri t.d. slenzkri setningafri: Fallegast ml er a nota etta aukafrumlag sem minst. Engin sta er til a forast a lta setningar byrja a, en vissulega m ekki ofnota slka byrjun frekar en anna. En a fer oft vel v a byrja mlsgrein bendingarfornafni, ea setningarli sem inniheldur bendingarfornafn. etta bendingarfornafn vsar til ess sem hefur helst veri til umru undanfarandi mlsgrein, og tengir annig mlsgreinarnar saman. Hr ur fyrr tti ekki gott a nota ori maur sem e.k. kvei fornafn. annig segir t.d. slenzkri setningafri Jakobs Jh. Smra fr 1920: Allmjg tkast n ru og riti ori maur sem kv. forn. ( llum fllum); er s notkun af tl. uppruna (d. og . man), og er alrng. Margir amast enn vi essari notkun, en hefur hn last nokkra viurkenningu seinni t. a stafar ekki sst af v a upp er komin nnur villa hlfu verri; .e. s a nota annarrar persnu fornafni sama tilgangi, .e. sem e.k. kvei fornafn. S notkun er komin r ensku, og hana ber skilyrislaust a forast.
Eins og ur er nefnt er oft amast vi v a hefja setningar merkingarlausu a, setningum eins og a komu margir gestir veisluna, a rignir miki Reykjavk. annig segir Jakob Jh. Smri t.d. slenzkri setningafri: Fallegast ml er a nota etta aukafrumlag sem minst. Engin sta er til a forast a lta setningar byrja a, en vissulega m ekki ofnota slka byrjun frekar en anna. En a fer oft vel v a byrja mlsgrein bendingarfornafni, ea setningarli sem inniheldur bendingarfornafn. etta bendingarfornafn vsar til ess sem hefur helst veri til umru undanfarandi mlsgrein, og tengir annig mlsgreinarnar saman.
103. Orar talmls og ritmls mis munur er orar ritmls og talmls
atviksor standa oft rum stum talmli
g eiginlega held ; auvita veist etta ekki
sgnin stendur oft fremst ritmli
ra eir n af sta; kemur hann ar sla dags
etta er algengt frsagnar- og rkfrslutextum
en kemur vart fyrir talmli
Lti er vita um ennan mun smatrium Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 103 miss konar munur er venjulegri orar talmls og ritmls. annig er algengt a atviksor standi rum stum setningum talmli en au gera ritmli. Setningar eins og g eiginlega held ..., ar sem atviksori kemur milli frumlags og sagnar, eru algengar talmli en essi r illa vi ritmli. ritmli er lka mjg algengt a setningar byrji sgninni. etta er eitt helsta srkenni stl slendingasagna, en er lka mjg algengt sumum stltegundum ntmamls, einkum miss konar sagnattum og rkfrslutextum; aftur mti er etta kaflega sjaldgft talmli. tt oft geti fari vel essu verur a gta ess vandlega a ofnota ekki etta stlbrag. Athugi lka a a aldrei vi fyrstu mlsgrein innan kafla ea efnisgreinar. miss konar munur er venjulegri orar talmls og ritmls. annig er algengt a atviksor standi rum stum setningum talmli en au gera ritmli. Setningar eins og g eiginlega held ..., ar sem atviksori kemur milli frumlags og sagnar, eru algengar talmli en essi r illa vi ritmli. ritmli er lka mjg algengt a setningar byrji sgninni. etta er eitt helsta srkenni stl slendingasagna, en er lka mjg algengt sumum stltegundum ntmamls, einkum miss konar sagnattum og rkfrslutextum; aftur mti er etta kaflega sjaldgft talmli. tt oft geti fari vel essu verur a gta ess vandlega a ofnota ekki etta stlbrag. Athugi lka a a aldrei vi fyrstu mlsgrein innan kafla ea efnisgreinar.
104. Persnuleg og tilfinningaleg or a skrifa ritger ea frtt fyrstu persnu?
mrgum ykir a fara illa
oft er hgt a nota persnulega framsetningu
ekki verur s a sta g s ekki a
Forist tilfinningaleg or friritgerum
segi aldrei mr finnst!
niurstur eru byggar persnulegu mati
ekki veikja tiltr lesenda eim a rfu! Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 104 Mrgum finnst ekki fara vel v a frileg ritger s skrifu fyrstu persnu, ea hfundur komi ar beint fram. etta auvita ekki sur vi um blaafrttir o..h. Oft fer betur v a nota persnulega framsetningu, t.d. olmynd. annig gtu i sagt t.d. Ekki verur s a ... sta g s ekki a .... etta er smekksatrii, og engin sta er til a leggja bltt bann vi fyrstu persnu.
Yfirleitt er rtt a forast oralag eins og Mr finnst ..., tt a geti stku sinnum tt rtt sr. Ef a er g eru mjg margar stahfingar og niurstur ritgerum endanlega byggar persnulegu mati hfundar; hann vegur og metur r rksemdir sem lagar eru fram, og tekur endanum afstu. a er stulaust a gera a me jafn huglgu oralagi og mr finnst; a getur ori til ess a veikja tiltr lesenda hfundi og niurstum hans. Lesandinn a vera fullfr um a meta hvenr hfundur er a greina fr umdeilanlegum stareyndum, og hvenr hann er a leggja eigi mat eitthvert atrii. Mrgum finnst ekki fara vel v a frileg ritger s skrifu fyrstu persnu, ea hfundur komi ar beint fram. etta auvita ekki sur vi um blaafrttir o..h. Oft fer betur v a nota persnulega framsetningu, t.d. olmynd. annig gtu i sagt t.d. Ekki verur s a ... sta g s ekki a .... etta er smekksatrii, og engin sta er til a leggja bltt bann vi fyrstu persnu.
Yfirleitt er rtt a forast oralag eins og Mr finnst ..., tt a geti stku sinnum tt rtt sr. Ef a er g eru mjg margar stahfingar og niurstur ritgerum endanlega byggar persnulegu mati hfundar; hann vegur og metur r rksemdir sem lagar eru fram, og tekur endanum afstu. a er stulaust a gera a me jafn huglgu oralagi og mr finnst; a getur ori til ess a veikja tiltr lesenda hfundi og niurstum hans. Lesandinn a vera fullfr um a meta hvenr hfundur er a greina fr umdeilanlegum stareyndum, og hvenr hann er a leggja eigi mat eitthvert atrii.
105. Eignarfall Eignarfall eintlu af msum karlkynsorum:
upphafi essa ratugar ekki ratugs
bk prfessors gsts ekki gstar
notkun vefjarins hefur aukist ea vefsins?
Ef. et. af kvenkynsorum sem enda -ing:
leiddi til mikillar aukningar ekki aukningu
hfnun essarar kenningar ekki kenningu
vegna nlegrar tilkynningar ekki tilkynningu Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 105 Hr eftir verur drepi mis mlfarsatrii sem arf a hafa huga; reynt er a taka fyrir atrii sem reynslan snir a menn flaska oft . etta er a sjlfsgu engin tmandi upptalning, og dlti tilviljanakennt hva er nefnt og hva ekki. Hr m aftur vsa skr ar sem talin eru mis rit sem nausynlegt er a hafa vi hndina vi samningu texta. Einnig er vakin srstk athygli nopnuum mlfarsbanka slenskrar mlstvar.
Eignarfall eintlu margra sterkra karlkynsora er reiki. ar virist megintilhneigingin vera s a -s-ending komi sta -ar-endingar. Sagt er tugs sta tugar, vegs sta vegar o.s.frv. Reyndar hafa msar breytingar ori fr fornu mli sem n eru viurkenndar. mannanfnum er tilhneigingin verfug; ar kemur oft -ar sta -s, t.d. gstar sta gsts, rhallar sta rhalls o.s.frv. Sumt af essu er gamalt, eins og Haraldar og Hskuldar, og misjafnt hva menn viurkenna ea fella sig vi. sumum tilvikum er beygingin misjfn eftir merkingu. Ori vefur erh allt einu ori mjg algengt vegna ess a a hefur fengi nja merkingu. a er fr fornu fari vefjar eignarfalli eintlu, en lklega eru eir fir sem nota mynd og segja t.d. notkun vefjarins hefur aukist.
sterkum kvenkynsorum me viskeytinu -ing er eignarfall eintlu lka reiki. essi or hafa enda -ar eignarfalli, en n er sterk tilhneiging til a lta au f -u-endingu; til drottningu sta til drottningar, vegna birtingu dmsins o.s.frv. arna eru skr hrif fr hinum aukafllunum, olfalli og gufalli, sem bi enda -u. Einnig gtir essarar tilhneigingar nokkrum kvenmannsnfnum; til Sigrnu, Kristnu o.s.frv. Hr eftir verur drepi mis mlfarsatrii sem arf a hafa huga; reynt er a taka fyrir atrii sem reynslan snir a menn flaska oft . etta er a sjlfsgu engin tmandi upptalning, og dlti tilviljanakennt hva er nefnt og hva ekki. Hr m aftur vsa skr ar sem talin eru mis rit sem nausynlegt er a hafa vi hndina vi samningu texta. Einnig er vakin srstk athygli nopnuum mlfarsbanka slenskrar mlstvar.
Eignarfall eintlu margra sterkra karlkynsora er reiki. ar virist megintilhneigingin vera s a -s-ending komi sta -ar-endingar. Sagt er tugs sta tugar, vegs sta vegar o.s.frv. Reyndar hafa msar breytingar ori fr fornu mli sem n eru viurkenndar. mannanfnum er tilhneigingin verfug; ar kemur oft -ar sta -s, t.d. gstar sta gsts, rhallar sta rhalls o.s.frv. Sumt af essu er gamalt, eins og Haraldar og Hskuldar, og misjafnt hva menn viurkenna ea fella sig vi. sumum tilvikum er beygingin misjfn eftir merkingu. Ori vefur erh allt einu ori mjg algengt vegna ess a a hefur fengi nja merkingu. a er fr fornu fari vefjar eignarfalli eintlu, en lklega eru eir fir sem nota mynd og segja t.d. notkun vefjarins hefur aukist.
sterkum kvenkynsorum me viskeytinu -ing er eignarfall eintlu lka reiki. essi or hafa enda -ar eignarfalli, en n er sterk tilhneiging til a lta au f -u-endingu; til drottningu sta til drottningar, vegna birtingu dmsins o.s.frv. arna eru skr hrif fr hinum aukafllunum, olfalli og gufalli, sem bi enda -u. Einnig gtir essarar tilhneigingar nokkrum kvenmannsnfnum; til Sigrnu, Kristnu o.s.frv.
106. Fll me persnulegum sgnum gufall sta olfalls ea nefnifalls:
mig langar/vantar, ekki mr langar/vantar
g hlakka til/kvi fyrir, ekki mr hlakkar/kvir
Oft eru persnufornfn f. en anna gf.:
vantar ig og nu flki eitthva
Nefnifall sta olfalls:
bturinn rak a landi sta btinn rak a landi
reykurinn leggur upp sta reykinn leggur upp Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 106 Hin svonefnda gufallsski, ar sem nota er gufall me msum sgnum sem ur tku nefnifall ea olfall, er mjg tbreidd. tt skiptar skoanir su um a hvort eigi a fordma hana eru flestir sammla um a hn eigi ekki vi vnduu mlsnii. annig a skrifa mig vantar og mig langar en ekki mr vantar og mr langar; a a skrifa g hlakka til og g kvi fyrir en ekki mr hlakkar til og mr kvir fyrir, o.s.frv. a er auvita bi a hamra essu sklakerfinu og annars staar ratugum saman, me misjfnum rangri. Oft sr maur dmi um a flk hefur persnufornfn, einkum fyrstu og annarrar persnu, olfalli, en nnur or gufalli. Nlega birtist t.d. auglsing ar sem st vantar ig og nu flki etta og etta. Skylt essu er a a stundum er nota nefnifall sta gufalls, og sagt bturinn rak a landi sta btinn rak a landi, og reykurinn leggur upp sta reykinn leggur upp. Hin svonefnda gufallsski, ar sem nota er gufall me msum sgnum sem ur tku nefnifall ea olfall, er mjg tbreidd. tt skiptar skoanir su um a hvort eigi a fordma hana eru flestir sammla um a hn eigi ekki vi vnduu mlsnii. annig a skrifa mig vantar og mig langar en ekki mr vantar og mr langar; a a skrifa g hlakka til og g kvi fyrir en ekki mr hlakkar til og mr kvir fyrir, o.s.frv. a er auvita bi a hamra essu sklakerfinu og annars staar ratugum saman, me misjfnum rangri. Oft sr maur dmi um a flk hefur persnufornfn, einkum fyrstu og annarrar persnu, olfalli, en nnur or gufalli. Nlega birtist t.d. auglsing ar sem st vantar ig og nu flki etta og etta. Skylt essu er a a stundum er nota nefnifall sta gufalls, og sagt bturinn rak a landi sta btinn rak a landi, og reykurinn leggur upp sta reykinn leggur upp.
107. Samrmi kyni og tlu Gti a samrmi kyni og tlu:
krakkarnir eru hrna allir ekki ll
foreldrar mnir eru skildir (??)
hn var vr vi etta ekki var
hr verur ger grein fyrir vandanum ekki gert
fjldi flks kom fundinn ekki komu
meirihluti stjrnarmanna samykkti tillguna ekki samykktu Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 107 Mjg algengt er a eitthva skorti sambeygingu ora innan setningar; t.d. a lsingaror standi ekki sama kyni, tlu og falli og nafnori sem a vi. Oft er etta vegna ess a rekstur er milli forms nafnorsins og merkingar ess. annig er ori krakki karlkyns, en vsar oftast til barna af bum kynjum, og ess vegna er algengt a me v standi lsingaror hvorugkyni. Ori foreldrar er lka karlkyns, og samkvmt v a segja foreldrar mnir eru gir en ekki g. a er varla hgt a fylgja essu t sar; tpast treysta margir sr til a segja foreldrar mnir eru skildir (af so. skilja).
Oft heyrist hn var var vi og hr verur gert grein fyrir; ar lo. var a samrmast hn standa kvenkyni, og lh. gert a samrmast grein og standa kvenkyni lka; hn var vr vi og hr verur ger grein fyrir.
Iulega stendur sgn fleirtlu ar sem frumlagi er merkingarlega fleirtala tt a s formlega eintlu. etta kemur fram dmum eins og fjldi flks komu fundinn og meirihluti stjrnarmanna samykktu tillguna, ar sem orin fjldi og meirihluti eru eintlu og eiga a ra formi sagnarinnar. v arna a vera fjldi flks kom fundinn og meirihluti stjrnarmanna samykkti tillguna. Mjg algengt er a eitthva skorti sambeygingu ora innan setningar; t.d. a lsingaror standi ekki sama kyni, tlu og falli og nafnori sem a vi. Oft er etta vegna ess a rekstur er milli forms nafnorsins og merkingar ess. annig er ori krakki karlkyns, en vsar oftast til barna af bum kynjum, og ess vegna er algengt a me v standi lsingaror hvorugkyni. Ori foreldrar er lka karlkyns, og samkvmt v a segja foreldrar mnir eru gir en ekki g. a er varla hgt a fylgja essu t sar; tpast treysta margir sr til a segja foreldrar mnir eru skildir (af so. skilja).
Oft heyrist hn var var vi og hr verur gert grein fyrir; ar lo. var a samrmast hn standa kvenkyni, og lh. gert a samrmast grein og standa kvenkyni lka; hn var vr vi og hr verur ger grein fyrir.
Iulega stendur sgn fleirtlu ar sem frumlagi er merkingarlega fleirtala tt a s formlega eintlu. etta kemur fram dmum eins og fjldi flks komu fundinn og meirihluti stjrnarmanna samykktu tillguna, ar sem orin fjldi og meirihluti eru eintlu og eiga a ra formi sagnarinnar. v arna a vera fjldi flks kom fundinn og meirihluti stjrnarmanna samykkti tillguna.
108. Samrmi lngum mlsgreinum Athugi samrmi lngum mlsgreinum
ef langt er milli ora sem eiga a samrmast:
ur frestuum hverfafundi me bum Tna, Holta, Norurmrar og Hla verur haldinn Kjarvalsstum
au 600 tonn af sld sem hinga til hefur veri landa Vestmannaeyjum hefur veri dlt gegnum essa sugu
Tillagan sem rkissttasemjari bar fram gr var hafna atkvagreislu
eir sem kynnu a hafa tillgur um slk verkefni er bent a rita stjrn sjsins Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 108 Httan hvers kyns samrmi eykst eftir v sem mlsgreinar vera lengri og flknari. ur frestuum hverfafundi me bum Tna, Holta, Norurmrar og Hla verur haldinn Kjarvalsstum tti frestuum fundi a vera frestaur fundur (fundurinn verur haldinn); au 600 tonn af sld sem hinga til hefur veri landa Vestmannaeyjum hefur veri dlt gegnum essa sugu tti au 600 tonn a vera eim 600 tonnum (eim 600 tonnum verur dlt); og Tillagan sem rkissttasemjari bar fram gr var hafna atkvagreislu tti tillagan a vera tillgunni (tillgunni var hafna). Httan hvers kyns samrmi eykst eftir v sem mlsgreinar vera lengri og flknari. ur frestuum hverfafundi me bum Tna, Holta, Norurmrar og Hla verur haldinn Kjarvalsstum tti frestuum fundi a vera frestaur fundur (fundurinn verur haldinn); au 600 tonn af sld sem hinga til hefur veri landa Vestmannaeyjum hefur veri dlt gegnum essa sugu tti au 600 tonn a vera eim 600 tonnum (eim 600 tonnum verur dlt); og Tillagan sem rkissttasemjari bar fram gr var hafna atkvagreislu tti tillagan a vera tillgunni (tillgunni var hafna).
109. Fornfn Hn vinnur vi eitthva verkefni
Hn vinnur vi eitthvert verkefni
eir tluu vi hvorn annan
eir tluu hvor vi annan
au eiga sitthvorn blinn
au eiga sinn blinn hvort
Bi samtkin styja tillguna
Hvortveggja samtkin styja tillguna Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 109 Algengt er a hvorugkynsmyndin eitthva s notu hlist (me nafnori) ar sem tti a vera eitthvert; hn vinnur vi eitthva verkefni tti a vera hn vinnur vi eitthvert verkefni. Hins vegar a segja hn vinnur vi eitthva skemmtilegt. Tvyrtu fornfnin hvor annan og sinn hvor eru lka oft notu ruvsi en rtt ykir vnduu mli. annig er oft sagt eir tluu vi hvorn annan en tti a vera eir tluu hvor vi annan; hvor a sambeygjast frumlaginu (og standa undan forsetningu ef um hana er a ra). Einnig er oft notu samsetningin sitthvor, t.d. au eiga sitthvorn blinn, ar sem tti a vera au eiga sinn blinn hvort ea au eiga hvort sinn blinn. er fornafni bir oft nota me fleirtluorum eins og bi samtkin styja tillguna, ar sem tti a nota fornafni hvortveggi og segja hvortveggja samtkin styja tillguna. Algengt er a hvorugkynsmyndin eitthva s notu hlist (me nafnori) ar sem tti a vera eitthvert; hn vinnur vi eitthva verkefni tti a vera hn vinnur vi eitthvert verkefni. Hins vegar a segja hn vinnur vi eitthva skemmtilegt. Tvyrtu fornfnin hvor annan og sinn hvor eru lka oft notu ruvsi en rtt ykir vnduu mli. annig er oft sagt eir tluu vi hvorn annan en tti a vera eir tluu hvor vi annan; hvor a sambeygjast frumlaginu (og standa undan forsetningu ef um hana er a ra). Einnig er oft notu samsetningin sitthvor, t.d. au eiga sitthvorn blinn, ar sem tti a vera au eiga sinn blinn hvort ea au eiga hvort sinn blinn. er fornafni bir oft nota me fleirtluorum eins og bi samtkin styja tillguna, ar sem tti a nota fornafni hvortveggi og segja hvortveggja samtkin styja tillguna.
110. Myndir sagna Verslunin opnar klukkan 10
Verslunin verur opnu klukkan 10
Frsgnin byggir traustum heimildum
Frsgnin byggist traustum heimildum
Bllinn stvai fyrir framan aalinnganginn
Bllinn stvaist fyrir framan aalinnganginn
ea Bllinn var stvaur fyrir framan aalinnganginn Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 110 Stundum er notu germynd sagna ar sem elilegra vri a nota olmynd ea mimynd. Oft er sagt a rkrtt s a segja verslunin opnar klukkan 10, vegna ess a verslunin s ekki gerandi; heldur eigi a nota olmynd og segja verslunin verur opnu klukkan 10. Smuleiis ykir betra a nota mimynd dmum eins og Frsgnin byggist traustum heimildum og Bllinn stvaist fyrir framan aalinnganginn, sta ess a nota germynd og segja Frsgnin byggir traustum heimildum og Bllinn stvai fyrir framan aalinnganginn.Stundum er notu germynd sagna ar sem elilegra vri a nota olmynd ea mimynd. Oft er sagt a rkrtt s a segja verslunin opnar klukkan 10, vegna ess a verslunin s ekki gerandi; heldur eigi a nota olmynd og segja verslunin verur opnu klukkan 10. Smuleiis ykir betra a nota mimynd dmum eins og Frsgnin byggist traustum heimildum og Bllinn stvaist fyrir framan aalinnganginn, sta ess a nota germynd og segja Frsgnin byggir traustum heimildum og Bllinn stvai fyrir framan aalinnganginn.
111. Oralag - 1 etta er sagt a gefnu tilefni/af essu tilefni
Hagnaur fyrirtkisins er 25 miljnir r mia vi 17 miljnir fyrra
Hagnaur fyrirtkisins er 25 miljnir r en var 17 miljnir fyrra
tgerin gekk vel fyrra mean vinnslan tapai
tgerin gekk vel fyrra en vinnslan tapai
eir keyptu hugmyndina umsvifalaust
eir fllust umsvifalaust hugmyndina Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 111
112. Oralag - 2 Gi vrunnar eru mjg g
Gi vrunnar eru mjg mikil; varan er mjg g
Fyrirtki geri knnun vihorfum kjsenda
Fyrirtki kannai vihorf kjsenda
Fyrsti bruni rsins leit dagsins ljs mnudagskvld
Fyrsti bruni rsins var mnudagskvld
Tni glpa fer rt vaxandi
Glpum fjlgar rt Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 112
113. Oralag - 3 Velta fyrirtkisins rsgrundvelli er 200 miljnir
Velta fyrirtkisins er 200 miljnir ri
ea rleg velta fyrirtkisins er 200 miljnir
Strfum feramannainai hefur fjlga
Strfum ferajnustu hefur fjlga
Rekstraraili fyrirtkisins
Eigandi/umsjnarmaur/stjrnandi fyrirtkisins
ea S/s sem rekur fyrirtki Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 113
114. Oralag - 4 etta er sttanlegt/sttanlegt
etta er viunandi/viunandi
Fyrirtki er stasett rtnshfa
Fyrirtki er rtnshfa
Kaupmtturinn hefur hkka
Kaupmtturinn hefur aukist/vaxi
g var a versla (inn) njar vrur
g var a kaupa njar vrur Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 114
115. Oralag - 5 Hann er farinn erlendis
Hann er farinn til tlanda
vst er a samkomulagi haldi
vst er a samkomulagi standist
ea vst er a samkomulagi veri haldi
ea vst er a stai veri vi samkomulagi
etta eru einhverjar 20 milljnir
etta eru um a bil 20 milljnir Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 115
116. Einyrtar lkingar Einyrtar lkingar eru mjg algengar
a nota or eiginlegri ea afleiddri merkingu
fjallsxl, rskuldur hindrun, orskur heimskingi
r eru mjg vandmefarnar ingu
af v a hvert mlsamflag hefur snar venjur
P trskelen til det nye r ? rskuldi nja rsins (?)
Das Haus stand am Fu des Berges ? vi ft fjallsins (?)
John is a chicken so he wont come ? Jn er kjklingur (?)
hr missir orrtt ing algerlega marks
ea hva? Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 116 egar tt er af erlendu mli slensku er alltaf htta a erlenda mli sist inn inguna andinn noti afvitandi or, orasambnd og setningagerir sem draga dm af frumtextanum en eru ekki elileg slenska. Hr eftir vera tekin nokkur dmi um a sem helst er a varast essu.
llum mlum er til aragri hvers kyns lkinga, ar sem or eru notu einhvers konar eiginlegri ea afleiddri merkingu. slensku er t.d. tala um xl fjalli, ori rskuldur er nota merkingunni hindrun, orskur merkir oft heimskingi, og svo mtti lengi telja. Slkar lkingar eru oftast bundnar einstkum tungumlum, tt sumar eirra su a vsu sameiginlegar mrgum mlum.
Hr verur a gta ess vel a nota ekki lkingar sem ekki eru til ea ekki eiga vi mlinu sem tt er . tt sagt s dnsku p trskelen til det nye r er ekki hgt a segja rskuldi nja rsins slensku, heldur verur a segja vi upphaf ns rs ea eitthva slkt. sku er sagt Das Haus stand am Fu des Berges, en slensku er ekki tala um ft fjallsins, heldur rtur fjallsins ea fjallsrturnar. tt chicken geti merkt heigull ensku hefur ori kjklingur slensku ekki merkingu, annig a ar verur a breyta textanum. essum dmum missir orrtt ing algerlega marks.egar tt er af erlendu mli slensku er alltaf htta a erlenda mli sist inn inguna andinn noti afvitandi or, orasambnd og setningagerir sem draga dm af frumtextanum en eru ekki elileg slenska. Hr eftir vera tekin nokkur dmi um a sem helst er a varast essu.
llum mlum er til aragri hvers kyns lkinga, ar sem or eru notu einhvers konar eiginlegri ea afleiddri merkingu. slensku er t.d. tala um xl fjalli, ori rskuldur er nota merkingunni hindrun, orskur merkir oft heimskingi, og svo mtti lengi telja. Slkar lkingar eru oftast bundnar einstkum tungumlum, tt sumar eirra su a vsu sameiginlegar mrgum mlum.
Hr verur a gta ess vel a nota ekki lkingar sem ekki eru til ea ekki eiga vi mlinu sem tt er . tt sagt s dnsku p trskelen til det nye r er ekki hgt a segja rskuldi nja rsins slensku, heldur verur a segja vi upphaf ns rs ea eitthva slkt. sku er sagt Das Haus stand am Fu des Berges, en slensku er ekki tala um ft fjallsins, heldur rtur fjallsins ea fjallsrturnar. tt chicken geti merkt heigull ensku hefur ori kjklingur slensku ekki merkingu, annig a ar verur a breyta textanum. essum dmum missir orrtt ing algerlega marks.
117. Ortk Ortk hafa kvena merkingu heild sinni
hn verur ekki rin af merkingu einstakra ora
Jn hefur mislegt til brunns a bera
v m ekki a au or fyrir or
a leiir til rangrar merkingar ea merkingarleysu
He let the cat out of the bag ljstrai upp leyndarmli
Jag ger mig katten p det g er viss um a
skilegast er a finna samsvarandi slenskt ortak
tt orin kunni a vera allt nnur Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 117 egar veri er a a miss konar ortk kemur orrtt ing ekki heldur til greina. Ortk hafa nefnilega kvena merkingu heild sinni - merkingu sem ekki verur rin af merkingu einstakra ora. Orasambandi Jn hefur mislegt til brunns a bera hefur annig ekkert me brunn a gera.
Ef ortk eru dd or fyrir or leiir a v annahvort til rangrar merkingar ea algerrar merkingarleysu. v arf andi a gta sn mjg vel ef hann hefur minnsta grun um a eitthvert orasamband urfi ekki a taka bkstaflega, heldur geti ar veri um a ra ortak sem a arf heild. ar gildir sem oftar a fletta upp orabkum.
ensku er til ortaki He let the cat out of the bag, sem orrtt mtti a Hann hleypti kettinum t r pokanum. En s ing er fjarri raunverulegri merkingu ortaksins; hann ljstrai upp leyndarmlinu. snsku er til ortaki Jag ger mig katten p det, sem mtti a g gef mr kttinn a. etta ortak merkir hins vegar g er viss um a.
slkum tilvikum er skilegt a nota ingunni eitthvert slenskt ortak sem samsvarar hinu erlenda merkingarlega, tt orin kunni a vera allt nnur. Ef a er ekki hgt verur a lta duga a a ortaki merkingarlega.egar veri er a a miss konar ortk kemur orrtt ing ekki heldur til greina. Ortk hafa nefnilega kvena merkingu heild sinni - merkingu sem ekki verur rin af merkingu einstakra ora. Orasambandi Jn hefur mislegt til brunns a bera hefur annig ekkert me brunn a gera.
Ef ortk eru dd or fyrir or leiir a v annahvort til rangrar merkingar ea algerrar merkingarleysu. v arf andi a gta sn mjg vel ef hann hefur minnsta grun um a eitthvert orasamband urfi ekki a taka bkstaflega, heldur geti ar veri um a ra ortak sem a arf heild. ar gildir sem oftar a fletta upp orabkum.
ensku er til ortaki He let the cat out of the bag, sem orrtt mtti a Hann hleypti kettinum t r pokanum. En s ing er fjarri raunverulegri merkingu ortaksins; hann ljstrai upp leyndarmlinu. snsku er til ortaki Jag ger mig katten p det, sem mtti a g gef mr kttinn a. etta ortak merkir hins vegar g er viss um a.
slkum tilvikum er skilegt a nota ingunni eitthvert slenskt ortak sem samsvarar hinu erlenda merkingarlega, tt orin kunni a vera allt nnur. Ef a er ekki hgt verur a lta duga a a ortaki merkingarlega.
118. Mlshttir Mlshttir eru fullkomnar setningar
en merking einstakra ora sjaldnast bkstafleg
og v m yfirleitt ekki a orrtt
heldur verur a finna stagengla
Out of sight, out of mind ? Gleymt er gleypt er
Margir mlshttir eru fjljlegir
en arf a gta a mismunandi oralagi
blet falder ikke langt fra stammen ? Sjaldan fellur epli langt fr eikinni Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 118 Svipuu mli gegnir um mlshtti og ortk. Mlshttir eru fullkomnar setningar sem hafa oft a geyma einhverja lfsspeki ea almenn sannindi, en merking einstakra ora eim er sjaldnast bkstafleg. v m yfirleitt ekki a orrtt frekar en ortkin. Vegna ess a notkun mlshtta gegnir kvenu hlutverki og setur svip textann er skilegast a finna einhverja stagengla ingarmlinu; a mlshtt me mlshtti sem merkir a sama, enda tt oralagi s gerlkt. Enska mlshttinn Out of sight, out of mind m v vel a me Gleymt er gleypt er, en sur me r sjnmli, r huga.
Hr kemur a oft til hjlpar a margir mlshttir eru fjljlegir, og finnast mrgum tungumlum. a auveldar anda oft a finna stagengla, en verur a gta ess a lta ekki oralag erlenda mlshttarins rugla sig rminu. tt hann hljmi kunnuglega, og vi vitum a hann er lka til slensku, er vst a oralagi s alveg a sama. annig er til dnsku mlshtturinn blet falder ikke langt fra stammen. etta ekkjum vi vitaskuld vel, og gtum auveldlega lent v a a hugsunarlaust Epli fellur ekki langt fr stofninum. En annig er mlshtturinn ekki slensku, heldur Sjaldan fellur epli langt fr eikinni. Eikin er lklega komin hr inn vegna stulunar, tt epli vaxi vitanlega ekki eikum.Svipuu mli gegnir um mlshtti og ortk. Mlshttir eru fullkomnar setningar sem hafa oft a geyma einhverja lfsspeki ea almenn sannindi, en merking einstakra ora eim er sjaldnast bkstafleg. v m yfirleitt ekki a orrtt frekar en ortkin. Vegna ess a notkun mlshtta gegnir kvenu hlutverki og setur svip textann er skilegast a finna einhverja stagengla ingarmlinu; a mlshtt me mlshtti sem merkir a sama, enda tt oralagi s gerlkt. Enska mlshttinn Out of sight, out of mind m v vel a me Gleymt er gleypt er, en sur me r sjnmli, r huga.
Hr kemur a oft til hjlpar a margir mlshttir eru fjljlegir, og finnast mrgum tungumlum. a auveldar anda oft a finna stagengla, en verur a gta ess a lta ekki oralag erlenda mlshttarins rugla sig rminu. tt hann hljmi kunnuglega, og vi vitum a hann er lka til slensku, er vst a oralagi s alveg a sama. annig er til dnsku mlshtturinn blet falder ikke langt fra stammen. etta ekkjum vi vitaskuld vel, og gtum auveldlega lent v a a hugsunarlaust Epli fellur ekki langt fr stofninum. En annig er mlshtturinn ekki slensku, heldur Sjaldan fellur epli langt fr eikinni. Eikin er lklega komin hr inn vegna stulunar, tt epli vaxi vitanlega ekki eikum.
119. Fleiryrtar lkingar Lkingar eru mjg oft fleiryrtar
og mjg oft bundnar kvenu mlsamflagi
That argument has holes in it
Your argument wont hold water
Slkar lkingar flytjast oft milli mla
og er stundum amast vi eim nja mlinu
g er djpum skt me etta
broken hearts ? brotin hjrtu? brostin hjrtu?
broken promises ? brotin lofor? svikin lofor? Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 119 ur var tala um einyrtar lkingar, sem nausynlegt er a gta sn vel ; en lkingar eru einnig og ekki sur fleiryrtar. Slkar lkingar eru ekki sur bundnar mlsamflaginu, og v arf a gta ess vel a a r ekki orrtt, heldur koma merkingunni til skila. tt sagt s ensku That argument has holes in it og Your argument wont hold water er hpi a segja slensku essi rksemd er gttt ea Rksemd n heldur ekki vatni. Sennilega myndi etta skiljast; a er bara ekki venja a ora etta svona slensku.
hinn bginn er alls ekki algengt a slkar lkingar flytjist milli mla, einmitt vegna ess a r skiljast oft ef r eru ddar orrtt. Stundum er amast vi eim nja mlinu til a byrja me, en oft festa r ar rtur og vera elilegur hluti mlsins. annig er n tala um a slensku a vera djpum skt me eitt og anna, sem komi er r deep shit ensku. dgurlagatexta sem var vinsll fyrir fum rum var tala um brotin hjrtu og brotnar vonir. ensku heitir etta broken hearts og broken promises, en slensku var venja a tala um brostin hjrtu, ekki brotin, og svikin lofor, ekki brotin. En hrif enskunnar eru mjg sterk msum slkum tilvikum.ur var tala um einyrtar lkingar, sem nausynlegt er a gta sn vel ; en lkingar eru einnig og ekki sur fleiryrtar. Slkar lkingar eru ekki sur bundnar mlsamflaginu, og v arf a gta ess vel a a r ekki orrtt, heldur koma merkingunni til skila. tt sagt s ensku That argument has holes in it og Your argument wont hold water er hpi a segja slensku essi rksemd er gttt ea Rksemd n heldur ekki vatni. Sennilega myndi etta skiljast; a er bara ekki venja a ora etta svona slensku.
hinn bginn er alls ekki algengt a slkar lkingar flytjist milli mla, einmitt vegna ess a r skiljast oft ef r eru ddar orrtt. Stundum er amast vi eim nja mlinu til a byrja me, en oft festa r ar rtur og vera elilegur hluti mlsins. annig er n tala um a slensku a vera djpum skt me eitt og anna, sem komi er r deep shit ensku. dgurlagatexta sem var vinsll fyrir fum rum var tala um brotin hjrtu og brotnar vonir. ensku heitir etta broken hearts og broken promises, en slensku var venja a tala um brostin hjrtu, ekki brotin, og svikin lofor, ekki brotin. En hrif enskunnar eru mjg sterk msum slkum tilvikum.
120. Orar og setningager Reglur um orar eru mismunandi mlum
skyld ml geta haft hrif slensku
When he opened the door, Mr. Smith saw Santa Claus
Han kunne ikke finde sine sko
Sumar setningagerir eru ekki til slensku
notkun lsingarhttar ntar eins og ensku
Looking for something to eat, he found a piece of cheese
tilvsunarfornafn eignarfalli eins og sku
Der Mann, dessen Frau gestern gestorben ist Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 120 tt mikilvgt s a n rttri merkingu ingu er a vitaskuld ekki ng; einnig verur a huga a setningagerinni. Reglur um orar eru t.d. talsvert mismunandi eftir mlum, og verur a gta ess a vira slenska orar tt orar frumtextans kunni a vera nnur.
ensku er t.d. hgt a lta persnufornafn koma undan nafni sem a vsar til; setningunni When he opened the door, Mr. Smith saw Santa Claus getur he vsa til Mr. Smith. etta er hins vegar ekki elilegt slensku. mrgum erlendum mlum, t.d. dnsku og ensku, koma eignarfornfn lka undan nafnori; Han kunne ikke finde sine sko. slensku standa eignarfornfn hins vegar venjulega eftir nafnorinu nema v aeins a srstk hersla hvli eim.
Sumar setningagerir sem til eru skyldum mlum fyrirfinnast ekki slensku. ensku er t.d. algengt a byrja lsingarhtti ntar og segja Looking for something to eat, he found a piece of cheese. slensku gengur ekki a segja Leitandi a einhverju a bora fann hann ostbita, heldur verur a umora etta og segja t.d. egar hann var a leita sr a einhverju svanginn fann hann ostbita ea Hann svipaist um eftir einhverju tilegu og fann ostbita.
sku beygjast tilvsunarfornfn kynjum, tlum og fllum. slensk tilvsunaror beygjast hins vegar ekki; og egar sk tilvsunarfornfn eru eignarfalli, eins og Der Mann, dessen Frau gestern gestorben ist, verur a umora setninguna einhvern htt; t.d. Maurinn sem missti konuna sna gr ea Maurinn sem var giftur konunni sem d gr.tt mikilvgt s a n rttri merkingu ingu er a vitaskuld ekki ng; einnig verur a huga a setningagerinni. Reglur um orar eru t.d. talsvert mismunandi eftir mlum, og verur a gta ess a vira slenska orar tt orar frumtextans kunni a vera nnur.
ensku er t.d. hgt a lta persnufornafn koma undan nafni sem a vsar til; setningunni When he opened the door, Mr. Smith saw Santa Claus getur he vsa til Mr. Smith. etta er hins vegar ekki elilegt slensku. mrgum erlendum mlum, t.d. dnsku og ensku, koma eignarfornfn lka undan nafnori; Han kunne ikke finde sine sko. slensku standa eignarfornfn hins vegar venjulega eftir nafnorinu nema v aeins a srstk hersla hvli eim.
Sumar setningagerir sem til eru skyldum mlum fyrirfinnast ekki slensku. ensku er t.d. algengt a byrja lsingarhtti ntar og segja Looking for something to eat, he found a piece of cheese. slensku gengur ekki a segja Leitandi a einhverju a bora fann hann ostbita, heldur verur a umora etta og segja t.d. egar hann var a leita sr a einhverju svanginn fann hann ostbita ea Hann svipaist um eftir einhverju tilegu og fann ostbita.
sku beygjast tilvsunarfornfn kynjum, tlum og fllum. slensk tilvsunaror beygjast hins vegar ekki; og egar sk tilvsunarfornfn eru eignarfalli, eins og Der Mann, dessen Frau gestern gestorben ist, verur a umora setninguna einhvern htt; t.d. Maurinn sem missti konuna sna gr ea Maurinn sem var giftur konunni sem d gr.
121. persnuleg notkun fornafna Fornafni you er oft nota persnulega
og fer betur a nota maur ingu
School is boring. When you wake up in the morning you feel like staying in bed all day. But you drag yourself out from under the warm sheets and ...
Maur samsvarar stundum one ensku
oft er betra a nota frumlagslausar setningar
When one reaches the top of Belgjarfjall, one has a beautiful view over Lake Myvatn
egar komi er tind Belgjarfjalls opnast fagurt tsni yfir Mvatn Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 121 a er misjafnt eftir mlum hvernig og hversu miki miss konar persnulegar setningar eru notaar. ensku er annarrar persnu fornafni you oft nota persnulega, .e. n srstakrar vsunar til vimlanda. fer oft betur v a nota maur slenskri ingu. Setningu eins og When you wake up in the morning you feel like staying in bed all day m a sem egar maur vaknar morgnana langar mann mest til a liggja rminu allan daginn.
Ori maur persnulegri notkun samsvarar stundum enska orinu one, en sta ess a a one ann htt er oft betra a a nota frumlagslausar setningar, s.s. persnulega olmynd; ea mimynd. Setningu eins og When one reaches the top of Belgjarfjall, one has a beautiful view over Lake Myvatn m a sem egar komi er tind Belgjarfjalls opnast fagurt tsni yfir Mvatn.a er misjafnt eftir mlum hvernig og hversu miki miss konar persnulegar setningar eru notaar. ensku er annarrar persnu fornafni you oft nota persnulega, .e. n srstakrar vsunar til vimlanda. fer oft betur v a nota maur slenskri ingu. Setningu eins og When you wake up in the morning you feel like staying in bed all day m a sem egar maur vaknar morgnana langar mann mest til a liggja rminu allan daginn.
Ori maur persnulegri notkun samsvarar stundum enska orinu one, en sta ess a a one ann htt er oft betra a a nota frumlagslausar setningar, s.s. persnulega olmynd; ea mimynd. Setningu eins og When one reaches the top of Belgjarfjall, one has a beautiful view over Lake Myvatn m a sem egar komi er tind Belgjarfjalls opnast fagurt tsni yfir Mvatn.
122. Strir stafir og greinarmerki Reglur um notkun strra stafa eru lkar
ensku eru eir t.d. meira notair en slensku
Foreign Minister, West Bank, July, Saturday
Reglur um eitt or og tv eru mismunandi
ensku eru oft tv or ar sem er eitt slensku
trash can, spring semester, university library
Greinarmerkjasetning er me msu mti
en ar ber a fylgja reglum heimamlsins Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 122 miss konar reglur um frgang texta eru mismunandi eftir mlum. annig eru t.d. strir stafir mun meira notair ensku og msum rum mlum en slensku. ensku eru strir upphafsstafir Foreign Minister, West Bank, July og Saturday, en slensku eru litlir stafir utanrkisrherra, vesturbakkinn (.e. vesturbakki rinnar Jrdan), jl og laugardagur. Raunar virist notkun strra upphafsstafa fara talsvert vaxandi slensku, sennilega fyrir erlend hrif a einhverju leyti a.m.k.
Reglur um eitt or og tv eru lka talsvert mismunandi. mis or sem liti er sem samsetningar slensku, og ar af leiandi skrifu einu lagi, eru t.d. hf tvennu lagi ensku. annig er me trash can, spring semester og university library, tt ruslafata, vormisseri og hsklabkasafn su einu ori. arna ber a varast a lta erlenda mli hafa hrif dda textann.
Greinarmerkjasetning er lka me msu mti eftir tungumlum. Almenna reglan er s a fara eftir reglum heimamlsins, .e. mlsins sem tt er . Fr v getur veri elilegt a vkja bkmenntatextum ef greinarmerkjasetning er notu listrnum tilgangi frumtextanum.miss konar reglur um frgang texta eru mismunandi eftir mlum. annig eru t.d. strir stafir mun meira notair ensku og msum rum mlum en slensku. ensku eru strir upphafsstafir Foreign Minister, West Bank, July og Saturday, en slensku eru litlir stafir utanrkisrherra, vesturbakkinn (.e. vesturbakki rinnar Jrdan), jl og laugardagur. Raunar virist notkun strra upphafsstafa fara talsvert vaxandi slensku, sennilega fyrir erlend hrif a einhverju leyti a.m.k.
Reglur um eitt or og tv eru lka talsvert mismunandi. mis or sem liti er sem samsetningar slensku, og ar af leiandi skrifu einu lagi, eru t.d. hf tvennu lagi ensku. annig er me trash can, spring semester og university library, tt ruslafata, vormisseri og hsklabkasafn su einu ori. arna ber a varast a lta erlenda mli hafa hrif dda textann.
Greinarmerkjasetning er lka me msu mti eftir tungumlum. Almenna reglan er s a fara eftir reglum heimamlsins, .e. mlsins sem tt er . Fr v getur veri elilegt a vkja bkmenntatextum ef greinarmerkjasetning er notu listrnum tilgangi frumtextanum.
123. Heimildatilvitnanir og heimildaskr Eirkur Rgnvaldsson,
nvember 2009
124. Vitna heimildir Hfuskylda frimanns er a vsa heimild
fullyringar vera a vera sannreynanlegar
Hugmyndir og greiningar eru hugverk
sem ekki er siferilega leyfilegt a nta
n ess a gera grein fyrir hvaan r koma
S ekki vitna heimild er a ritstuldur
sem er alvarlegasta yfirsjn frimanns
og sviptir hann frimannsheiri snum Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 124 Hfuskylda frimanns er a vitna vinlega til heimilda. Fyrir essu eru tvr stur. nnur er s sem ur var nefnd, a lesandinn verur a geta sannreynt a sem hfundur segir. Hin stan er a frilegar hugmyndir, greiningar og kenningar eru hugverk sem ekki er siferilega leyfilegt a nta n ess a lta ess geti hvaan a er komi. Slkt er ritstuldur, sem er litinn mjg alvarlegum augum frilegri umru. Frimaur sem tekur oralag, hugmynd, greiningu, skoun ea kenningu upp eftir rum n ess a vitna hann hefur fyrirgert frimannsheiri snum.
Hfuskylda frimanns er a vitna vinlega til heimilda. Fyrir essu eru tvr stur. nnur er s sem ur var nefnd, a lesandinn verur a geta sannreynt a sem hfundur segir. Hin stan er a frilegar hugmyndir, greiningar og kenningar eru hugverk sem ekki er siferilega leyfilegt a nta n ess a lta ess geti hvaan a er komi. Slkt er ritstuldur, sem er litinn mjg alvarlegum augum frilegri umru. Frimaur sem tekur oralag, hugmynd, greiningu, skoun ea kenningu upp eftir rum n ess a vitna hann hefur fyrirgert frimannsheiri snum.
125. Hfundarttur hfundalg 1. gr. Hfundur a bkmenntaverki ea listaverki eignarrtt v [].
3. gr. Hfundur hefur einkartt til a gera eintk af verki snu og til a birta a []
4. gr. Skylt er [] a geta nafns hfundar bi eintkum verks og egar a er birt.
heimilt er a breyta verki hfundar ea birta a me eim htti ea v samhengi, a skert geti hfundarheiur hans ea hfundarsrkenni.
Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 125 Um hfundarrtt gilda srstk lg, Hfundalg, nr. 73/1972. ar segir m.a. 1. grein:
Hfundur a bkmenntaverki ea listaverki eignarrtt v me eim takmrkunum, sem lgum essum greinir.
Til bkmennta og lista teljast sami ml ru og riti, leiksvisverk, tnsmar, myndlist, byggingarlist, kvikmyndir, ljsmyndalist, nytjalist og arar samsvarandi listgreinar, hvern htt og hverju formi sem verki birtist.
etta ir a hfundarrttur gildir ekki einungis um a sem venja er a kalla bkmenntir, heldur um hvers kyns texta, ritaan og talaan. Undir a fellur t.d. efni birt dagblum og vefmilum ea flutt tvarpi, efni vefsum, bloggi, spjallrum, tlvupsti, o.s.frv. Ekki skiptir mli hvort efni er merkt hfundi ea srstaklega teki fram hver s eigandi hfundarrttar. 3. grein laganna er san kvei um yfirrartt hfundar yfir hugverki snu:
Hfundur hefur einkartt til a gera eintk af verki snu og til a birta a upphaflegri mynd ea breyttri, ingu og rum algunum.
4. grein kemur fram a hfundur sklausan rtt a nafns hans s geti, og verki hans s ekki breytt heimildarleysi:
Skylt er, eftir v sem vi getur tt, a geta nafns hfundar bi eintkum verks og egar a er birt.
heimilt er a breyta verki hfundar ea birta a me eim htti ea v samhengi, a skert geti hfundarheiur hans ea hfundarsrkenni. gilt er afsal hfundar rtti samkvmt essari grein, nema um einstk tilvik s a ra, sem skrt eru tilgreind bi um tegund og efni.
Seinasti hlutinn er athyglisverur. ar er skrt teki fram a hfundur getur ekki afsala sr hfundarrtti nema vi alveg srstakar astur.Um hfundarrtt gilda srstk lg, Hfundalg, nr. 73/1972. ar segir m.a. 1. grein:
Hfundur a bkmenntaverki ea listaverki eignarrtt v me eim takmrkunum, sem lgum essum greinir.
Til bkmennta og lista teljast sami ml ru og riti, leiksvisverk, tnsmar, myndlist, byggingarlist, kvikmyndir, ljsmyndalist, nytjalist og arar samsvarandi listgreinar, hvern htt og hverju formi sem verki birtist.
etta ir a hfundarrttur gildir ekki einungis um a sem venja er a kalla bkmenntir, heldur um hvers kyns texta, ritaan og talaan. Undir a fellur t.d. efni birt dagblum og vefmilum ea flutt tvarpi, efni vefsum, bloggi, spjallrum, tlvupsti, o.s.frv. Ekki skiptir mli hvort efni er merkt hfundi ea srstaklega teki fram hver s eigandi hfundarrttar. 3. grein laganna er san kvei um yfirrartt hfundar yfir hugverki snu:
Hfundur hefur einkartt til a gera eintk af verki snu og til a birta a upphaflegri mynd ea breyttri, ingu og rum algunum.
4. grein kemur fram a hfundur sklausan rtt a nafns hans s geti, og verki hans s ekki breytt heimildarleysi:
Skylt er, eftir v sem vi getur tt, a geta nafns hfundar bi eintkum verks og egar a er birt.
heimilt er a breyta verki hfundar ea birta a me eim htti ea v samhengi, a skert geti hfundarheiur hans ea hfundarsrkenni.gilt er afsal hfundar rtti samkvmt essari grein, nema um einstk tilvik s a ra, sem skrt eru tilgreind bi um tegund og efni.
Seinasti hlutinn er athyglisverur. ar er skrt teki fram a hfundur getur ekki afsala sr hfundarrtti nema vi alveg srstakar astur.
126. Heimilar tilvitnanir Hfundalg, 14. gr. (l. nr. 73/1972)
Heimil er tilvitnun birt bkmenntaverk [] ef hn er ger sambandi vi gagnrni, vsindi, almenna kynn-ingu ea rum viurkenndum tilgangi, enda s hn ger innan hfilegra marka og rtt me efni fari.
Bernarsttmlinn, 10. gr. (l. nr. 80/1972)
Heimilt er a nota tilvitnanir r verkum, sem egar hafa veri lglega birt almenningi, enda s notkunin samrmi vi r venjur, sem teljast mega sanngjarn-ar, og gangi ekki lengra en tilgangurinn rttltir; Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 126 rtt fyrir sklausan umrartt hfundar yfir texta snum er hjkvmilegt a leyfa birtingu stuttra bta r verkum vi msar astur. essu er teki 14. grein laganna:
Heimil er tilvitnun birt bkmenntaverk, ar meal leiksvisverk, svo og birt kvikmyndaverk og tnverk, ef hn er ger sambandi vi gagnrni, vsindi, almenna kynningu ea rum viurkenndum tilgangi, enda s hn ger innan hfilegra marka og rtt me efni fari.
Sambrilegt kvi er 10. grein Bernarsttmlans fr 1971 (upphaflega fr 1886), en hann var lgfestur slandi me lgum nr. 80/1972. En m spyrja hva s innan hfilegra marka. Um a eru engar fastar reglur og verur a fara eftir mati hverju sinni. Stundum reyna menn a mia vi tilteki hlutfall af verkinu, og segja a mesta lagi megi taka upp t.d. 10% af texta ess skjli essarar greinar. etta fer lka eftir v hva er skilgreint sem sjlfsttt verk. Er t.d. hvert lj ljabk sjlfsttt verk, ea er a bkin heild? Oft eru lj tekin upp heild, t.d. ritdmum, og verur varla tali a a brjti bga vi essa heimild laganna.
rtt fyrir sklausan umrartt hfundar yfir texta snum er hjkvmilegt a leyfa birtingu stuttra bta r verkum vi msar astur. essu er teki 14. grein laganna:
Heimil er tilvitnun birt bkmenntaverk, ar meal leiksvisverk, svo og birt kvikmyndaverk og tnverk, ef hn er ger sambandi vi gagnrni, vsindi, almenna kynningu ea rum viurkenndum tilgangi, enda s hn ger innan hfilegra marka og rtt me efni fari.
Sambrilegt kvi er 10. grein Bernarsttmlans fr 1971 (upphaflega fr 1886), en hann var lgfestur slandi me lgum nr. 80/1972. En m spyrja hva s innan hfilegra marka. Um a eru engar fastar reglur og verur a fara eftir mati hverju sinni. Stundum reyna menn a mia vi tilteki hlutfall af verkinu, og segja a mesta lagi megi taka upp t.d. 10% af texta ess skjli essarar greinar. etta fer lka eftir v hva er skilgreint sem sjlfsttt verk. Er t.d. hvert lj ljabk sjlfsttt verk, ea er a bkin heild? Oft eru lj tekin upp heild, t.d. ritdmum, og verur varla tali a a brjti bga vi essa heimild laganna.
127. Tvenns konar hfundarttur Hfundarttur tekur til texta, ekki hugmynda
5. gr. N hefur verk veri nota sem fyrirmynd ea me rum htti vi ger annars verks, sem telja m ntt og sjlfsttt, og er hi nja verk h hfundartti a hinu eldra.
En vsindum er einnig siferilegur rttur
hugmyndum, kenningum, aferum, rannskna-niurstum o.fl.
essu hvlir allt fra- og vsindastarf Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 127 S hfundarrttur sem hr um rir er eignarrttur oralagi texta. Hann tekur hins vegar ekki til hugmynda. 5. grein Hfundalaga segir:
N hefur verk veri nota sem fyrirmynd ea me rum htti vi ger annars verks, sem telja m ntt og sjlfsttt, og er hi nja verk h hfundartti a hinu eldra.
Lgin banna v ekki a verk s nota sem fyrirmynd annars, og a er auvita hgt a gera me msu mti, t.d. me v a nta sr msar hugmyndir verks og vinna t fr eim.S hfundarrttur sem hr um rir er eignarrttur oralagi texta. Hann tekur hins vegar ekki til hugmynda. 5. grein Hfundalaga segir:
N hefur verk veri nota sem fyrirmynd ea me rum htti vi ger annars verks, sem telja m ntt og sjlfsttt, og er hi nja verk h hfundartti a hinu eldra.
Lgin banna v ekki a verk s nota sem fyrirmynd annars, og a er auvita hgt a gera me msu mti, t.d. me v a nta sr msar hugmyndir verks og vinna t fr eim.
128. Lkindi vi oralag heimildar Stundum er oralagi heimildar fylgt ni
n ess a textinn s merktur sem tilvitnun
[] engin skr og afdrttarlaus skilgreining verur gefin v hvar mrkin liggja milli ess sem talist getur annars vegar heimil nting efnisatrium ea stareyndum r hfundarttarvernduum texta og ess hins vegar a nting textans s me eim htti a hn vari lgvernd-u hfundarttindi [] (Hstarttarml 221/2007)
Hr er rtt a fara mjg varlega
vsa alltaf heimild tt texti s talsvert umoraur Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 128 Stundum er oralagi heimildar fylgt nokku ni n ess a um orrtta tilvitnun s a ra, og n ess a vsa s til heimildarinnar. ar verur a fara mjg varlega. dmi Hstarttar mli nr. 221/2007 er fjalla um tilvik af essu tagi. ar segir:
[] engin skr og afdrttarlaus skilgreining verur gefin v hvar mrkin liggja milli ess sem talist getur annars vegar heimil nting efnisatrium ea stareyndum r hfundarttarvernduum texta og ess hins vegar a nting textans s me eim htti a hn vari lgverndu hfundarttindi []
Stundum er oralagi heimildar fylgt nokku ni n ess a um orrtta tilvitnun s a ra, og n ess a vsa s til heimildarinnar. ar verur a fara mjg varlega. dmi Hstarttar mli nr. 221/2007 er fjalla um tilvik af essu tagi. ar segir:
[] engin skr og afdrttarlaus skilgreining verur gefin v hvar mrkin liggja milli ess sem talist getur annars vegar heimil nting efnisatrium ea stareyndum r hfundarttarvernduum texta og ess hins vegar a nting textans s me eim htti a hn vari lgverndu hfundarttindi []
129. Texta heimildar fylgt of nkvmlega Hannes H. Gissurarson: Halldr
Vori 1905, egar Dri litli var riggja ra, kom maur me hatt og svrtum frakka heim til for-eldra hans Laugaveginn. Hann settist tal vi fur hans, en hatturinn og frakkinn hngu snaga fordyri. etta var Sighvat-ur Bjarnason, bankastjri slands-banka. Erindi hans var a greia fyrir v, a Gujn seldi hsi Laugaveginum og fengi ess sta jrina Laxnes Mosfells-sveit, sem frgur hrossakaup-maur, Pll Vdaln, hafi seti. Halldr Laxness: tninu heima
Einusinni kom venjulegur maur me hatt, svrtum frakka, og var boi til stofu. Hann sat leingi tali vi fur minn. Hatturinn og frakkinn hngu snaganum fordyrinu. Skrti a g skuli enn muna a essi maur sem g s bara frakkann hans og hattinn ht Sighvatur Bjarnason bnkastjri. Erindi hans var a kaupa af okkur etta na og fallega hs ar sem var svo gaman, og hafa milligaungu fyrir slandsbnka v a fair minn skyldi stainn f jr upp sveit af Pli nokkrum Vdaln, frgum hrossakaupmanni. Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 129 Meal eirra dma sem Hstirttur fjallai um dmi snum er eftirfarandi:
Hannes H. Gissurarson: Halldr
Vori 1905, egar Dri litli var riggja ra, kom maur me hatt og svrtum frakka heim til foreldra hans Laugaveginn. Hann settist tal vi fur hans, en hatturinn og frakkinn hngu snaga fordyri. etta var Sighvatur Bjarnason, bankastjri slandsbanka. Erindi hans var a greia fyrir v, a Gujn seldi hsi Laugaveginum og fengi ess sta jrina Laxnes Mosfellssveit, sem frgur hrossakaupmaur, Pll Vdaln, hafi seti.
Halldr Laxness: tninu heima
Einusinni kom venjulegur maur me hatt, svrtum frakka, og var boi til stofu. Hann sat leingi tali vi fur minn. Hatturinn og frakkinn hngu snaganum fordyrinu. Skrti a g skuli enn muna a essi maur sem g s bara frakkann hans og hattinn ht Sighvatur Bjarnason bnkastjri. Erindi hans var a kaupa af okkur etta na og fallega hs ar sem var svo gaman, og hafa milligaungu fyrir slandsbnka v a fair minn skyldi stainn f jr upp sveit af Pli nokkrum Vdaln, frgum hrossakaupmanni.
Hr er sameiginlegt oralag undirstrika, hvort sem um er a ra smu ormyndir ea mismunandi beygingarmyndir smu ora. Skyldleiki textanna er augljs en sameiginlegt oralag ekki kja miki. etta taldi Hstirttur heimila notkun frumtexta, vegna ess a ekki var vitna til hans skran htt.
Meal eirra dma sem Hstirttur fjallai um dmi snum er eftirfarandi:
Hannes H. Gissurarson: Halldr
Vori 1905, egar Dri litli var riggja ra, kom maur me hatt og svrtum frakka heim til foreldra hans Laugaveginn. Hann settist tal vi fur hans, en hatturinn og frakkinn hngu snaga fordyri. etta var Sighvatur Bjarnason, bankastjri slandsbanka. Erindi hans var a greia fyrir v, a Gujn seldi hsi Laugaveginum og fengi ess sta jrina Laxnes Mosfellssveit, sem frgur hrossakaupmaur, Pll Vdaln, hafi seti.
Halldr Laxness: tninu heima
Einusinni kom venjulegur maur me hatt, svrtum frakka, og var boi til stofu. Hann sat leingi tali vi fur minn. Hatturinn og frakkinn hngu snaganum fordyrinu. Skrti a g skuli enn muna a essi maur sem g s bara frakkann hans og hattinn ht Sighvatur Bjarnason bnkastjri. Erindi hans var a kaupa af okkur etta na og fallega hs ar sem var svo gaman, og hafa milligaungu fyrir slandsbnka v a fair minn skyldi stainn f jr upp sveit af Pli nokkrum Vdaln, frgum hrossakaupmanni.
130. Reglur og viurlg Hskla slands Reglur Hskla slands 569/2009, 54. gr.:
Stdentum er algerlega heimilt a nta sr hugverk annarra ritgerum og verkefnum, nema heimilda s geti samrmi vi viurkennd frileg vinnubrg.
Viurlg Hugvsindasvis vi ritstuldi:
Minnihttar brot: 0 fyrir vikomandi verkefni
Dmiger viurlg: 0 fyrir vikomandi nmskei
Alvarlegt brot: Getur vara brottvsun r skla Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 130 En frilegri umru er a ekki eingngu hinn lagalegi skilningur hfundarrtti sem skiptir mli. ar er ekki sur nausynlegt a vira hinn siferilega rtt hugmyndum, kenningum, aferum, rannsknaniurstum o.s.frv. a er erfitt ea tiloka a skilgreina essa tti nkvmlega, og v hafa eir ekki veri felldir lg. En a er samt forsenda alls fri- og vsindastarfs a essi rttur s virtur.
Hskla slands er teki mjg hart ritstuldi. Um hann er fjalla 54. grein reglna Hsklans nr. 569/2009, en ar segir:
Stdentum er algerlega heimilt a nta sr hugverk annarra ritgerum og verkefnum, nema heimilda s geti samrmi vi viurkennd frileg vinnubrg.
Hugvsindasvi hefur samykkt srstakar verklagsreglur um vibrg vi ritstuldi. ar eru m.a. tiltekin viurlg sem eru mismunandi eftir alvarleik brotsins. Ef um minnihttar brot er a ra fr nemandinn 0 fyrir vikomandi verkefni en gefst kostur a skila v a nju. Dmiger viurlg eru 0 fyrir vikomandi nmskei og skrifleg minning deildarforseta. Alvarleg brot geta vara brottvsun r skla.
En frilegri umru er a ekki eingngu hinn lagalegi skilningur hfundarrtti sem skiptir mli. ar er ekki sur nausynlegt a vira hinn siferilega rtt hugmyndum, kenningum, aferum, rannsknaniurstum o.s.frv. a er erfitt ea tiloka a skilgreina essa tti nkvmlega, og v hafa eir ekki veri felldir lg. En a er samt forsenda alls fri- og vsindastarfs a essi rttur s virtur.
Hskla slands er teki mjg hart ritstuldi. Um hann er fjalla 54. grein reglna Hsklans nr. 569/2009, en ar segir:
Stdentum er algerlega heimilt a nta sr hugverk annarra ritgerum og verkefnum, nema heimilda s geti samrmi vi viurkennd frileg vinnubrg.
Hugvsindasvi hefur samykkt srstakar verklagsreglur um vibrg vi ritstuldi. ar eru m.a. tiltekin viurlg sem eru mismunandi eftir alvarleik brotsins. Ef um minnihttar brot er a ra fr nemandinn 0 fyrir vikomandi verkefni en gefst kostur a skila v a nju. Dmiger viurlg eru 0 fyrir vikomandi nmskei og skrifleg minning deildarforseta. Alvarleg brot geta vara brottvsun r skla.
131. Stundum arf ekki a vitna Ekki er alltaf nausynlegt a vitna heimild
um alkunnar og viurkenndar stareyndir
slenska er germanskt ml
umdeilanlegt um a arf ekki a vsa heimild
slenska er orflest germanskra mla
um etta verur a vitna rit ea rannsknir
Auvita koma oft upp markatilvik
er betra a vitna meira en minna Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 131 Athugi a hvorki er nausynlegt n elilegt a vitna heimildir um alkunnar og almennt viurkenndar stareyndir. a vri t.d. elilegt a bera Slva Sveinsson fyrir v a slenska s germanskt ml, enda tt a komi fram slenskri mlsgu hans; etta er einfaldlega hluti af almennri ekkingu, og a verur oft hjktlegt a vitna heimildir um slka hluti. Ef i hldu v aftur mti fram ritger a slenska vri orflest germanskra mla yri tlast til a i fru einhver rk fyrir v; vitnuu einhverjar heimildir ar sem snt vri fram etta. Auvita koma oft upp markatilvik, ar sem maur er ekki viss um hvort sta s til a vitna heimild ea ekki. er rtt a hafa reglu a vitna frekar meira en minna heimildir.
Athugi a hvorki er nausynlegt n elilegt a vitna heimildir um alkunnar og almennt viurkenndar stareyndir. a vri t.d. elilegt a bera Slva Sveinsson fyrir v a slenska s germanskt ml, enda tt a komi fram slenskri mlsgu hans; etta er einfaldlega hluti af almennri ekkingu, og a verur oft hjktlegt a vitna heimildir um slka hluti. Ef i hldu v aftur mti fram ritger a slenska vri orflest germanskra mla yri tlast til a i fru einhver rk fyrir v; vitnuu einhverjar heimildir ar sem snt vri fram etta. Auvita koma oft upp markatilvik, ar sem maur er ekki viss um hvort sta s til a vitna heimild ea ekki. er rtt a hafa reglu a vitna frekar meira en minna heimildir.
132. Vitna beint heimild Alltaf a vitna beint heimild
ef ess er nokkur kostur
aldrei gegnum ara heimild
egar vitna er heimild fer fram val
sem er h mati, skounum, tma, jflagi o.fl.
etta val ekki a vera hndum einhvers annars
Alltaf er htta villum egar vitna er verk
s htta eykst ef vitna er gegnum millili Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 132 Meginreglan er s a vitna beint heimild, en ekki gegnum ara heimild. Ef i vilji vitna Fyrstu mlfriritgerina vitni i byggilega tgfu hennar, en ekki einhverja mlsgu ar sem einstakar mlsgreinar r ritgerinni eru teknar upp. Ef i tli a vitna umrur Alingi vitni i Alingistindi, en ekki a sem einhver ingmaur heldur fram a annar ingmaur hafi sagt einhverjum umrum. Fyrir essari reglu eru a.m.k. tvr stur. nnur er s a hvert skipti sem vitna er heimild fer fram val; s sem vitnar heimildina kveur a taka etta en ekki hitt, og val hans er h msum atrium, svipa v sem ur var sagt um mun frumheimilda og eftirheimilda. Hin stan er s a egar tilvitnanir eru teknar upp er alltaf nokkur htta a villur slist inn; og s htta eykst auvita ef vitna er heimild gegnum millili.
Meginreglan er s a vitna beint heimild, en ekki gegnum ara heimild. Ef i vilji vitna Fyrstu mlfriritgerina vitni i byggilega tgfu hennar, en ekki einhverja mlsgu ar sem einstakar mlsgreinar r ritgerinni eru teknar upp. Ef i tli a vitna umrur Alingi vitni i Alingistindi, en ekki a sem einhver ingmaur heldur fram a annar ingmaur hafi sagt einhverjum umrum. Fyrir essari reglu eru a.m.k. tvr stur. nnur er s a hvert skipti sem vitna er heimild fer fram val; s sem vitnar heimildina kveur a taka etta en ekki hitt, og val hans er h msum atrium, svipa v sem ur var sagt um mun frumheimilda og eftirheimilda. Hin stan er s a egar tilvitnanir eru teknar upp er alltaf nokkur htta a villur slist inn; og s htta eykst auvita ef vitna er heimild gegnum millili.
133. Vitna gegnum millili Stundum er nausynlegt a nota millili
ef ekki nst me nokkru mti til frumheimildar
hn er ekki til landinu, ea alls ekki til lengur
Milliliurinn verur a koma skrt fram
t.d. svona: (Gubrandur orlksson 1589, tilvitna eftir Kjartani G. Ottssyni 1990)
Aldrei m lta sem vitna s beint heimild
ef milliliur hefur veri notaur Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 133 Vissulega geta komi upp r astur a nausynlegt s a vitna gegnum millili, ef ekki nst me nokkru mti til frumheimildarinnar; hn er t.d. ekki til landinu ea jafnvel alls ekki til lengur hefur kannski brunni ea glatast. verur a koma skrt fram a vitna s um millili, og hver s milliliur s. eftir tilvitnuninni verur a standa eitthva essa lei: : (Gubrandur orlksson 1589, tilvitna eftir Kjartani G. Ottssyni 1990). En etta er yndisrri, sem ekki m grpa til nema ney. Vissulega geta komi upp r astur a nausynlegt s a vitna gegnum millili, ef ekki nst me nokkru mti til frumheimildarinnar; hn er t.d. ekki til landinu ea jafnvel alls ekki til lengur hefur kannski brunni ea glatast. verur a koma skrt fram a vitna s um millili, og hver s milliliur s. eftir tilvitnuninni verur a standa eitthva essa lei: : (Gubrandur orlksson 1589, tilvitna eftir Kjartani G. Ottssyni 1990). En etta er yndisrri, sem ekki m grpa til nema ney.
134. Vitna ingu skilegast er a vitna verk frummli
en stundum kann ritgerarhfundur ekki mli
er rtt a nota slenska ingu, s hn til
annars ingu mli sem flestir lesendur skilja
verur a athuga tilur slenskrar ingar
er hn kannski ekki dd r frummlinu?
Alltaf er best a hafa sem fsta millilii
fr frummli til ingarinnar sem notu er Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 134 essu tengist s spurning hvort rtt s ea leyfilegt a vitna ingar tiltekinna verka, ea hvort nausynlegt s a nota alltaf frumtextann. Hr verur nokku a haga seglum eftir vindi. Strangt teki er vissulega skilegast a nota texta frummlinu, en ess er ekki alltaf kostur vegna ess a ritgerarhfundur kann ekki frummli. etta t.d. vi um forngrsk rit, rit rssnesku o.s.frv. slkum tilvikum er elilegast a nota slenska ingu, s hn til, en a rum kosti ingu a ml sem tla m a s flestum lesendum agengilegast; ensku ea skandinavsku. verur a athuga hvernig s ing sem nota er til komin. Ef slenska ingin er t.d. ekki dd beint r frummlinu, heldur eftir enskri ingu, er einboi a nota ensku inguna frekar.
essu tengist s spurning hvort rtt s ea leyfilegt a vitna ingar tiltekinna verka, ea hvort nausynlegt s a nota alltaf frumtextann. Hr verur nokku a haga seglum eftir vindi. Strangt teki er vissulega skilegast a nota texta frummlinu, en ess er ekki alltaf kostur vegna ess a ritgerarhfundur kann ekki frummli. etta t.d. vi um forngrsk rit, rit rssnesku o.s.frv. slkum tilvikum er elilegast a nota slenska ingu, s hn til, en a rum kosti ingu a ml sem tla m a s flestum lesendum agengilegast; ensku ea skandinavsku. verur a athuga hvernig s ing sem nota er til komin. Ef slenska ingin er t.d. ekki dd beint r frummlinu, heldur eftir enskri ingu, er einboi a nota ensku inguna frekar.
135. Tegundir heimildavsana Tilvitnanir heimildir eru tvenns konar:
stundum er oralag og stafsetning teki beint upp
a er bein ea orrtt tilvitnun (vitna til oralags)
stundum er texti heimildar endursagur efnislega
a er bein ea efnisleg tilvitnun (vitna til efnis)
A auki eru miss konar tilvsanir til heimilda
til stunings, hlisjnar, andmla
n ess a textinn s tekinn upp ea endursagur Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 135 Vsanir heimildir geta veri me msu mti, en rtt er a gera mun tveimur megintegundum. Annars vegar v sem kalla m tilvitnun, ar sem texti heimildarinnar er tekinn upp efnislega. ar m gera mun beinum ea orrttum tilvitnunum, ar sem oralag og stafsetning heimildar er teki nkvmlega upp, og endursgnum, ar sem texti heimildar er endursagur efnislega. Hins vegar er tilvsun, ar sem vsa er tiltekna heimild til stunings, hlisjnar, andmla o.s.frv., n ess a texti hennar s notaur beint ea beint. Milli endursagna og tilvsana eru ekki alltaf skrp skil, og stundum er tala um endursagnir og tilvsanir sem beinar tilvitnanir. Einnig er stundum tala um a vitna oralag annars vegar og vitna til efnis hins vegar.
Vsanir heimildir geta veri me msu mti, en rtt er a gera mun tveimur megintegundum. Annars vegar v sem kalla m tilvitnun, ar sem texti heimildarinnar er tekinn upp efnislega. ar m gera mun beinum ea orrttum tilvitnunum, ar sem oralag og stafsetning heimildar er teki nkvmlega upp, og endursgnum, ar sem texti heimildar er endursagur efnislega. Hins vegar er tilvsun, ar sem vsa er tiltekna heimild til stunings, hlisjnar, andmla o.s.frv., n ess a texti hennar s notaur beint ea beint. Milli endursagna og tilvsana eru ekki alltaf skrp skil, og stundum er tala um endursagnir og tilvsanir sem beinar tilvitnanir. Einnig er stundum tala um a vitna oralag annars vegar og vitna til efnis hins vegar.
136. Beinar og beinar tilvitnanir Rtt er a stilla orrttum tilvitnunum hf
oftast fer betur a vitna efnislega heimild
Stundum telja menn arft a vitna heimild
ef ekki er teki orrtt upp
a er grundvallarmisskilningur
tilvitnanaskylda nr ekki bara til oralags
ekki sur til hugmynda, greininga og kenninga
Lesanda kemur vi hva er teki fr rum Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 136 Slkar beinar tilvitnanir eru miklu algengari en beinar frilegri umru, og ess verur stundum vart a hfundum ritgera ykir ekki eins mikil sta til a vsa ar til heimilda og ef texti er tekinn orrtt upp. etta er misskilningur; eins og ur er nefnt nr hfundarrttur ekki bara til oralags, heldur einnig og ekki sur til hugmynda, kenninga o..h, og v er ekki sur nausynlegt a vsa til heimildar eim tilvikum. a kemur lesanda vi hvort hfundur er a segja fr frumlegri hugmynd ea greiningu, ea hvort arir hafa sett smu niurstu fram ur.
Slkar beinar tilvitnanir eru miklu algengari en beinar frilegri umru, og ess verur stundum vart a hfundum ritgera ykir ekki eins mikil sta til a vsa ar til heimilda og ef texti er tekinn orrtt upp. etta er misskilningur; eins og ur er nefnt nr hfundarrttur ekki bara til oralags, heldur einnig og ekki sur til hugmynda, kenninga o..h, og v er ekki sur nausynlegt a vsa til heimildar eim tilvikum. a kemur lesanda vi hvort hfundur er a segja fr frumlegri hugmynd ea greiningu, ea hvort arir hafa sett smu niurstu fram ur.
137. Heimild ntt mismunandi htt Oft er eitthva haft beint eftir heimild
X heldur v fram ...; samkvmt greiningu X
Oft er heimild ekki notu ennan htt
heldur til samanburar, stafestingar o.s.frv.
m oft vsa til hennar me sj ea sbr.
ar sem snerting vi heimildina er nnust
ea lok efnisgreinar
slk vsun getur ekki tt vi margar efnisgreinar Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 137 egar stust er vi einhverja heimild verur v a vsa til hennar me einhverju mti. Ein lei er a hafa efnislega eftir heimildinni; segja t.d. Helga Kress heldur v fram a ..., ea Samkvmt greiningu Matthasar Viars Smundssonar er .... Ef heimild er ekki notu ennan htt, heldur til samanburar, stafestingar, til a vsa hlista umru o.s.frv. er oft vsa til hennar me orunum sj ea sbr., annahvort ar sem snerting vi heimildina er nnust ea lok efnisgreinar. Athugi a ekki er hgt a lta slka vsun eiga vi margar efnisgreina, t.d. heila blasu. Reyni a gta sjlfstis gagnvart oralagi heimilda; nota ykkar eigin or sta ess a taka meira og minna beint upp. egar stust er vi einhverja heimild verur v a vsa til hennar me einhverju mti. Ein lei er a hafa efnislega eftir heimildinni; segja t.d. Helga Kress heldur v fram a ..., ea Samkvmt greiningu Matthasar Viars Smundssonar er .... Ef heimild er ekki notu ennan htt, heldur til samanburar, stafestingar, til a vsa hlista umru o.s.frv. er oft vsa til hennar me orunum sj ea sbr., annahvort ar sem snerting vi heimildina er nnust ea lok efnisgreinar. Athugi a ekki er hgt a lta slka vsun eiga vi margar efnisgreina, t.d. heila blasu. Reyni a gta sjlfstis gagnvart oralagi heimilda; nota ykkar eigin or sta ess a taka meira og minna beint upp.
138. Takmarki beinar tilvitnanir Beinum tilvitnunum skal stilla hf
bi a fjlda og lengd
Anna bendir til sjlfstis hfundar
a hann skorti vald og ekkingu efninu
treysti sr ekki til a segja neitt fr eigin brjsti
Takmarki beinar tilvitnanir vi stutt brot
ar sem mli skiptir a oralag heimildar sjist
ea lykilatrii eru sett fram hnitmiuu mli Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 138 Rtt ykir a stilla beinum tilvitnunum hf, og hafa r ekki mjg langar. S miki um beinar tilvitnanir getur a bent til sjlfstis ritgerarhfundar; a hann hafi ekki a miki vald ea ekkingu efninu a hann treysti sr til a segja miki um a fr eigin brjsti, horfa sjlfsttt a o.s.frv. Reyni a takmarka beinar tilvitnanir vi stutt brot ar sem mli skiptir a oralag heimildarinnar komi fram, ea ar sem lykilatrii heimildarinnar eru sett fram stuttu og hnitmiuu mli annig a ekki er rf ea sta umorun. Vissulega geta beinar tilvitnanir tt rtt sr vi fleiri astur, en mjg oft er samt hgt og betra a komast hj eim.
Rtt ykir a stilla beinum tilvitnunum hf, og hafa r ekki mjg langar. S miki um beinar tilvitnanir getur a bent til sjlfstis ritgerarhfundar; a hann hafi ekki a miki vald ea ekkingu efninu a hann treysti sr til a segja miki um a fr eigin brjsti, horfa sjlfsttt a o.s.frv. Reyni a takmarka beinar tilvitnanir vi stutt brot ar sem mli skiptir a oralag heimildarinnar komi fram, ea ar sem lykilatrii heimildarinnar eru sett fram stuttu og hnitmiuu mli annig a ekki er rf ea sta umorun. Vissulega geta beinar tilvitnanir tt rtt sr vi fleiri astur, en mjg oft er samt hgt og betra a komast hj eim.
139. Beinni tilvitnun breytt Beinni tilvitnun m aldrei breyta
hvorki a efni, oralagi n rithtti
nema ess s skilmerkilega geti
m leirtta prentvillur og pennaglp
en verur a setja hornklofa um breytinguna
t.d. slen[d]ingur; a [er] augljst a
Stundum eru villur ea srkenni ltin standa
en skoti inn [svo] ea [sic] eftir Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 139 Beinum tilvitnunum m a sjlfsgu ekki breyta athugasemdalaust neinn htt slkt er flsun. gildir einu hvort breytingin skiptir einhverju mli efnislega ea ekki; stafsetning heimildarinnar getur skipt mli, tt a liggi ekki augum uppi. er leyfilegt a skjta inn bkstaf ea -stfum, ori ea orum beina tilvitnun ef eitthva hefur augljslega falli niur af vang; en verur a setja hornklofa um a sem skoti er inn. Ef einhverju er ofauki, eitthva er srkennilegt mlfari ea bersnilega pennaglp ea prentvilla er rtt a lta a standa, en m setja [svo] innan hornklofa eftir til a vekja athygli lesenda v a annig s etta heimildinni, en stafi ekki af agslu ess sem tekur tilvitnunina upp.
Beinum tilvitnunum m a sjlfsgu ekki breyta athugasemdalaust neinn htt slkt er flsun. gildir einu hvort breytingin skiptir einhverju mli efnislega ea ekki; stafsetning heimildarinnar getur skipt mli, tt a liggi ekki augum uppi. er leyfilegt a skjta inn bkstaf ea -stfum, ori ea orum beina tilvitnun ef eitthva hefur augljslega falli niur af vang; en verur a setja hornklofa um a sem skoti er inn. Ef einhverju er ofauki, eitthva er srkennilegt mlfari ea bersnilega pennaglp ea prentvilla er rtt a lta a standa, en m setja [svo] innan hornklofa eftir til a vekja athygli lesenda v a annig s etta heimildinni, en stafi ekki af agslu ess sem tekur tilvitnunina upp.
140. Fellt brott r tilvitnun rfelling r tilvitnun er snd me []
remur punktum innan hornklofa
Hversu miki m fella brott ennan htt?
helst bara innan r mlsgrein ea efnisgrein
rfelling m aldrei breyta merkingu
t.d. m aldrei fella ekki brott ennan htt
a er ekki skynsamlegt > a er [] skynsamlegt
slkt er vsvitandi flsun Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 140 Ef eitthva er fellt brott r beinni tilvitnun er a snt me remur punktum hvorki fleiri n frri. Rtt er a hafa punktana innan hornklofa [], annig a ekki fari milli mla a eir su ekki hluti frumtextans, heldur tkni rfellingu. Ekki eru fastar reglur um hversu mikinn texta m fella brott ennan htt. a vri t.d. meira lagi hpi a taka mlsgrein efst af su beint upp, setja san rj punkta og taka svo sustu mlsgrein sunnar. Yfirleitt er lklega rtt a mia vi a fella aeins brott innan r efnisgrein, ea a.m.k. ekki heilar efnisgreinar.
Athugi lka a vitaskuld m ekki fella brott texta annig a nnur, jafnvel verfug merking komi t. annig er algerlega leyfilegt a taka mlsgrein eins og Ljst er a aulindaskattur er ekki til ess fallinn a efla byggastefnu landinu og birta hana ennan htt: Ljst er a aulindaskattur er [] til ess fallinn a efla byggastefnu landinu. tt formlega s s slk brottfelling leyfileg, vegna ess a hn er aukennd, er hn efnislega tk, vegna ess a hn snr vi merkingu mlsgreinarinnar. a er a sjlfsgu heimilt frilegri umru a beita vsvitandi blekkingum af essu tagi; lta lta svo t sem hfundur heimildar hafi allt ara skoun en sem kemur skrt fram riti hans. Hitt er svo anna ml a auvita er oft hgt a tlka skoanir hfundar mismunandi vegu, og stundum misskilja menn heimildir snar. Ef eitthva er fellt brott r beinni tilvitnun er a snt me remur punktum hvorki fleiri n frri. Rtt er a hafa punktana innan hornklofa [], annig a ekki fari milli mla a eir su ekki hluti frumtextans, heldur tkni rfellingu. Ekki eru fastar reglur um hversu mikinn texta m fella brott ennan htt. a vri t.d. meira lagi hpi a taka mlsgrein efst af su beint upp, setja san rj punkta og taka svo sustu mlsgrein sunnar. Yfirleitt er lklega rtt a mia vi a fella aeins brott innan r efnisgrein, ea a.m.k. ekki heilar efnisgreinar.
Athugi lka a vitaskuld m ekki fella brott texta annig a nnur, jafnvel verfug merking komi t. annig er algerlega leyfilegt a taka mlsgrein eins og Ljst er a aulindaskattur er ekki til ess fallinn a efla byggastefnu landinu og birta hana ennan htt: Ljst er a aulindaskattur er [] til ess fallinn a efla byggastefnu landinu. tt formlega s s slk brottfelling leyfileg, vegna ess a hn er aukennd, er hn efnislega tk, vegna ess a hn snr vi merkingu mlsgreinarinnar. a er a sjlfsgu heimilt frilegri umru a beita vsvitandi blekkingum af essu tagi; lta lta svo t sem hfundur heimildar hafi allt ara skoun en sem kemur skrt fram riti hans. Hitt er svo anna ml a auvita er oft hgt a tlka skoanir hfundar mismunandi vegu, og stundum misskilja menn heimildir snar.
141. Tilvitnun felld inn texta Stutt bein tilvitnun er hf gsalppum
og felld inn meginmli, stundum lgu a v
s hn styttri en rjr lnur (25 or) ea .u.b.
Lengri tilvitnun er hf inndregin fr vinstri
og stundum einnig fr hgri
oft afmrku me auknu lnubili fr meginmli
stundum me smrra letri en meginml
en ekki hf innan gsalappa Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 141 Beinar tilvitnanir eru felldar inn texta me tvennu mti. Su r stuttar, 3 lnur ea minna, eru r yfirleitt hafar gsalppum og felldar beint inn samfelldan texta. Slkar tilvitnanir eru oft ekki heilar mlsgreinar, heldur ltnar hefjast og/ea ljka inni miri mlsgrein; og arf stundum a laga r a meginmlinu, annig a r falli elilegan htt beint inn textann. S tilvitnun breytt slkum tilgangi, t.d. felld or innan r henni ea skoti inn orum, gegnir sama mli og um arar breytingar beinum tilvitnunum; slkar breytingar arf a sna skran htt, samkvmt eim reglum sem nefndar voru hr ur, annig a ekki fari milli mla hverju hefur veri breytt.
Lengri beinar tilvitnanir eru hins vegar oftast inndregnar, a.m.k fr vinstri og stundum fr hgri lka; oft afmarkaar me auknu bili fr meginmli, bi undan og eftir; og oft me smrra letri og/ea minna lnubili en meginmli. eru gsalappir ekki notaar; liti er svo a inndrtturinn, og leturbreyting og lnubil ef um a er a ra, ngi til a afmarka textann sem tilvitnun, og gsalppum s v ofauki. Gta arf ess vel a taka orrtt upp og einnig stafrtt og breyta engu; leirtta ekki ausjar villur nema lta ess geti. a er erfiara en margur hyggur a taka rtt upp, og nausynlegt a fara vel yfir allar beinar tilvitnanir oftar en einu sinni. Beinar tilvitnanir eru felldar inn texta me tvennu mti. Su r stuttar, 3 lnur ea minna, eru r yfirleitt hafar gsalppum og felldar beint inn samfelldan texta. Slkar tilvitnanir eru oft ekki heilar mlsgreinar, heldur ltnar hefjast og/ea ljka inni miri mlsgrein; og arf stundum a laga r a meginmlinu, annig a r falli elilegan htt beint inn textann. S tilvitnun breytt slkum tilgangi, t.d. felld or innan r henni ea skoti inn orum, gegnir sama mli og um arar breytingar beinum tilvitnunum; slkar breytingar arf a sna skran htt, samkvmt eim reglum sem nefndar voru hr ur, annig a ekki fari milli mla hverju hefur veri breytt.
Lengri beinar tilvitnanir eru hins vegar oftast inndregnar, a.m.k fr vinstri og stundum fr hgri lka; oft afmarkaar me auknu bili fr meginmli, bi undan og eftir; og oft me smrra letri og/ea minna lnubili en meginmli. eru gsalappir ekki notaar; liti er svo a inndrtturinn, og leturbreyting og lnubil ef um a er a ra, ngi til a afmarka textann sem tilvitnun, og gsalppum s v ofauki. Gta arf ess vel a taka orrtt upp og einnig stafrtt og breyta engu; leirtta ekki ausjar villur nema lta ess geti. a er erfiara en margur hyggur a taka rtt upp, og nausynlegt a fara vel yfir allar beinar tilvitnanir oftar en einu sinni.
142. Leturbreyting tilvitnun Oft arf a vekja athygli einhverju atrii
beinni tilvitnun
Slkt er elilegast a gera me leturbreytingu
oftast skletrun ea feitletrun
etta m ekki gera athugasemdalaust
a jafngildir breytingu textanum
essa verur v a geta sviga ea hornklofa
t.d. [leturbreyting mn, E.R.] Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 142 Oft ykir sta til a vekja athygli einhverju ea leggja srstaka herslu eitthva beinni tilvitnun. a er elilegast a gera me leturbreytingu, skletra ea feitletra ori ea orin sem um er a ra. Slka breytingu m ekki gera athugasemdalaust; hn jafngildir v a oralagi s breytt. Ef letri er breytt af essum skum verur a geta ess; annahvort strax eftir breytingunni, og innan hornklofa vegna ess a athugasemdin lendir inni tilvitnuninni; ea eftir a tilvitnuninni lkur, og dugir a hafa skringuna sviga. slkum tilvikum setur hfundur oft upphafsstafi sna eftir skringunni, t.d. [leturbreyting mn, E.R.]. Einnig getur stundum veri sta til a skjta inn nnari skringu tilteknu atrii sem ekki er augljst af eim texta sem tekinn er upp. er heimilt a gera a, en s skring verur a vera innan hornklofa og merkt ritgerarhfundi.
Oft ykir sta til a vekja athygli einhverju ea leggja srstaka herslu eitthva beinni tilvitnun. a er elilegast a gera me leturbreytingu, skletra ea feitletra ori ea orin sem um er a ra. Slka breytingu m ekki gera athugasemdalaust; hn jafngildir v a oralagi s breytt. Ef letri er breytt af essum skum verur a geta ess; annahvort strax eftir breytingunni, og innan hornklofa vegna ess a athugasemdin lendir inni tilvitnuninni; ea eftir a tilvitnuninni lkur, og dugir a hafa skringuna sviga. slkum tilvikum setur hfundur oft upphafsstafi sna eftir skringunni, t.d. [leturbreyting mn, E.R.]. Einnig getur stundum veri sta til a skjta inn nnari skringu tilteknu atrii sem ekki er augljst af eim texta sem tekinn er upp. er heimilt a gera a, en s skring verur a vera innan hornklofa og merkt ritgerarhfundi.
143. Vitna heimild erlendu mli Oft arf a vitna beint erlendar heimildir
a a r ea hafa frummli?
Orrtt tilvitnun er yfirleitt hf frummli
en stundum dd neanmlsgrein
ea dd meginmli en frumtexti neanmls
dd tilvitnun n frumtexta er tilgangslaus
hn felur sr oralag og tlkun anda
er efnisleg endursgn elilegri Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 143 friritum arf ekki sur a vitna heimildir erlendum mlum en slensku, og vaknar s spurning hvernig eigi a fara me slkar tilvitnanir; hvort eigi a birta r frummlinu ea a r. Almenna reglan er s a orrttar tilvitnanir eru birtar frummlinu. Muni a sem ur var sagt, a rtt er a fara sparlega me orrttar tilvitnanir, og nota r einkum egar nkvmt oralag skiptir mli. Ef tilvitnunin er dd anna ml er s forsenda hvort e er fallin brott, v a hversu nkvm sem ingin er er oralagi andans en ekki hfundarins. slkum tilvikum gerir endursgn sama gagn og er miklu elilegri, v a hn ykist ekki vera anna en hn er.
Stundum er farin s lei a hafa tilvitnunina frummli inni meginmlinu en birta slenska ingu hennar neanmlsgrein, ea fugt. hefur lesandinn bar gerirnar fyrir sr, og getur vali hverja hann notar. gilegast er fyrir hann a nota slensku inguna, en ef hann vill ganga r skugga um a rugglega s fari rtt me getur hann alltaf skoa frumtextann. Hfundurinn losnar undan eirri byrg a tlka oralag heimildarinnar, og varpar henni yfir lesandann. En vitaskuld fer a eftir eli og markhp ritsmarinnar hvaa lei er farin essu efni. grein tlari almenningi tti vntanlega stulaust a birta frumtextann; en ar er lka ltil sta til a hafa orrttar tilvitnanir yfirleitt. friritum arf ekki sur a vitna heimildir erlendum mlum en slensku, og vaknar s spurning hvernig eigi a fara me slkar tilvitnanir; hvort eigi a birta r frummlinu ea a r. Almenna reglan er s a orrttar tilvitnanir eru birtar frummlinu. Muni a sem ur var sagt, a rtt er a fara sparlega me orrttar tilvitnanir, og nota r einkum egar nkvmt oralag skiptir mli. Ef tilvitnunin er dd anna ml er s forsenda hvort e er fallin brott, v a hversu nkvm sem ingin er er oralagi andans en ekki hfundarins. slkum tilvikum gerir endursgn sama gagn og er miklu elilegri, v a hn ykist ekki vera anna en hn er.
Stundum er farin s lei a hafa tilvitnunina frummli inni meginmlinu en birta slenska ingu hennar neanmlsgrein, ea fugt. hefur lesandinn bar gerirnar fyrir sr, og getur vali hverja hann notar. gilegast er fyrir hann a nota slensku inguna, en ef hann vill ganga r skugga um a rugglega s fari rtt me getur hann alltaf skoa frumtextann. Hfundurinn losnar undan eirri byrg a tlka oralag heimildarinnar, og varpar henni yfir lesandann. En vitaskuld fer a eftir eli og markhp ritsmarinnar hvaa lei er farin essu efni. grein tlari almenningi tti vntanlega stulaust a birta frumtextann; en ar er lka ltil sta til a hafa orrttar tilvitnanir yfirleitt.
144. Nkvmar tilvsanir Tilvsanir eiga a vera nkvmar
eins nkvmar og kostur er
Ekki er ng a nefna hfund en ekkert verk
ekki er ng a nefna verk en ekki blasu
Tilvitnanir eiga a vera sannreynanlegar
of seinlegt er a leita a tilvitnun heilli bk
Stundum er vsa almennt heilt verk
ea meginniurstu ess Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 144 skilegt er a hafa tilvitnanir og tilvsanir eins nkvmar og mgulegt er. a er vitanlega ekki ng a skrifa Vsteinn lason hefur snt fram a ... n ess a nefna hvaa rit Vsteins er stust vi; og a er ekki heldur ng a skrifa slenskri bkmenntasgu hefur Vsteinn lason snt fram a .... ar er um a ra margra binda verk, og v gti veri afar seinlegt a finna ann sta sem vsa er ; en eins og ur er nefnt eiga tilvsanir heimildir a vera sannreynanlegar. Meginreglan er s a vsa blasutal, ar sem v verur vi komi. Auvita a ekki alltaf vi, t.d. egar vsa er almennt til efnis heillar bkar, ea meginniurstu hennar. skilegt er a hafa tilvitnanir og tilvsanir eins nkvmar og mgulegt er. a er vitanlega ekki ng a skrifa Vsteinn lason hefur snt fram a ... n ess a nefna hvaa rit Vsteins er stust vi; og a er ekki heldur ng a skrifa slenskri bkmenntasgu hefur Vsteinn lason snt fram a .... ar er um a ra margra binda verk, og v gti veri afar seinlegt a finna ann sta sem vsa er ; en eins og ur er nefnt eiga tilvsanir heimildir a vera sannreynanlegar. Meginreglan er s a vsa blasutal, ar sem v verur vi komi. Auvita a ekki alltaf vi, t.d. egar vsa er almennt til efnis heillar bkar, ea meginniurstu hennar.
145. Tilvsana- og heimildaskrrkerfi Mrg tilvsana- og heimildaskrrkerfi eru til
flest tmarit gefa t eigin reglur um essi atrii
Mjg ekkt kerfi er APA
nota mrgum greinum Hskla slands
og t.d. Gagnfrakveri handa hsklanemum
Hr er mlt me kerfi tmaritsins slensks mls
sem er svipa APA en me nokkrum afbrigum
t.d. rtal ekki sviga heimildaskr, tgfustaur eftir forlagi, ekki undan titli safnrits sem kafli er r, o.fl.
Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 145 Mrg tilvsana- og heimildaskrrkerfi eru til sum tbreidd og notu mrgum svium, nnur takmarkari og srhfari. Flest frileg tmarit gefa t eigin leibeiningar um essi atrii og vera hfundar a kynna sr r ur en eir senda ritunum greinar til birtingar. Eitt ekktasta kerfi er APA, fr Bandarska slfriflaginu (American Psychological Association). a er nota mrgum frigreinum innan Hskla slands og er t.d. kynnt Gagnfrakveri handa hsklanemum eftir Fririk H. Jnsson og Sigur J. Grtarsson. Hr verur mlt me kerfi tmaritsins slensks mls. a er svipa APA en me nokkrum afbrigum.
Mrg tilvsana- og heimildaskrrkerfi eru til sum tbreidd og notu mrgum svium, nnur takmarkari og srhfari. Flest frileg tmarit gefa t eigin leibeiningar um essi atrii og vera hfundar a kynna sr r ur en eir senda ritunum greinar til birtingar. Eitt ekktasta kerfi er APA, fr Bandarska slfriflaginu (American Psychological Association). a er nota mrgum frigreinum innan Hskla slands og er t.d. kynnt Gagnfrakveri handa hsklanemum eftir Fririk H. Jnsson og Sigur J. Grtarsson. Hr verur mlt me kerfi tmaritsins slensks mls. a er svipa APA en me nokkrum afbrigum.
146. Vsa heimildir inni texta Heimildatilvsun er hf inni texta
nafn hfundar, og rtal og blasutal sviga
milli hfundarnafns og rtals er bil
en tvpunktur milli rtals og blasutals
Nota er fullt nafn slenskra hfunda
en aeins eftirnafn erlendra
Sigurur Nordal (1942:25); Chomsky (1993:107)
Fullar upplsingar eru svo heimildaskr
titill, tgefandi, tgfustaur o.fl. Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 146 essu kerfi er vsa heimildir inni textanum me nafni hfundar, rtali heimildar og blasutali. Athugi a venja er a nota fullt nafn slenskra hfunda en eftirnafn erlendra hfunda slkum tilvsunum; og milli hfundarnafns og rtals er bil, en hvorki komma n punktur.
essu kerfi er vsa heimildir inni textanum me nafni hfundar, rtali heimildar og blasutali. Athugi a venja er a nota fullt nafn slenskra hfunda en eftirnafn erlendra hfunda slkum tilvsunum; og milli hfundarnafns og rtals er bil, en hvorki komma n punktur.
147. Hfundarnafn hluti textans Stundum er nafn hfundar hluti textans
einkum efnislegum endursgnum:
Eins og Comrie bendir (1981:80) er hr strangt teki ekki veri a tala um r ora, heldur stofnhluta setningar.
Greenberg (1966:76) taldi a af sex mismunandi rum urnefndra lia sem hugsanlegar vru kmu aeins rjr fyrir svo a heiti gti.
Skipting tungumla hpa eftir grundvallarorar er komin fr Greenberg (1966). Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 147 etta er einkum me tvennu mti. Annars vegar getur hfundarnafni stai sem rjfanlegur hluti textans, og kemur rtal og blasutal innan sviga, me tvpunkti milli: "Eins og Sigrur Sigurjnsdttir (1993:27) hefur snt fram ...". essi afer er einkum notu endursgnum.
etta er einkum me tvennu mti. Annars vegar getur hfundarnafni stai sem rjfanlegur hluti textans, og kemur rtal og blasutal innan sviga, me tvpunkti milli: "Eins og Sigrur Sigurjnsdttir (1993:27) hefur snt fram ...". essi afer er einkum notu endursgnum.
148. Hfundarnafn innan sviga Stundum er nafn hfundar innan svigans
einkum beinum tilvitnunum og tilvsunum:
A dominant order may always occur, but its opposite, the recessive, occurs only when a harmonic construc-tion is likewise present (Greenberg 1966:97).
Hn hefur lka veri fyrsta ligerarregla flestra kennslubka generatfri setningafri ensku (t.d. Baker 1978:36, Perlmutter & Soames 1979:26) []
[] ekki er hgt a sj a ein eirra s tekin fram yfir arar (sj Comrie 1981:82). Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 148 En einnig getur hfundarnafn, rtal og blasutal allt veri innan sviga, ekki sst vi beinar tilvitnanir og tilvsanir: "etta er stundum kalla "fug orar" (Jakob Jh. Smri 1920:178)"; " etta hefur ur veri bent (sbr. Chomsky 1965)".
En einnig getur hfundarnafn, rtal og blasutal allt veri innan sviga, ekki sst vi beinar tilvitnanir og tilvsanir: "etta er stundum kalla "fug orar" (Jakob Jh. Smri 1920:178)"; " etta hefur ur veri bent (sbr. Chomsky 1965)".
149. Tilvsun undan efnisatrii Tilvsun heimild kemur oft undan efnisatrii
sem hn vi:
Greenberg (1966:76) taldi a af sex mismunandi rum urnefndra lia sem hugsanlegar vru kmu aeins rjr fyrir svo a heiti gti []
[] Chomsky bendir (1957:80) a etta eru simple, declarative, active sentences; .e. sams konar setningar og Greenberg (1966:76-77) lagi til grundvallar sinni flokkun.
Li & Thompson (1976) hafna v, a.m.k. sem algildi. Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 149 Tilvsun heimild, hvort sem um er a ra hfundarnafn og rtal ea nmer neanmlsgreinar, getur komi hvort heldur er undan ea eftir v efnisatrii sem hn vi; a fer eftir samhengi og astum. Meginatrii er a enginn vafi s v vi hvaa efnisatrii heimildatilvsunin . Hgt er a segja: "Um etta segir Jn Jnsson (1983:27):" og koma san me tilvitnunina.Tilvsun heimild, hvort sem um er a ra hfundarnafn og rtal ea nmer neanmlsgreinar, getur komi hvort heldur er undan ea eftir v efnisatrii sem hn vi; a fer eftir samhengi og astum. Meginatrii er a enginn vafi s v vi hvaa efnisatrii heimildatilvsunin . Hgt er a segja: "Um etta segir Jn Jnsson (1983:27):" og koma san me tilvitnunina.
150. Tilvsun eftir efnisatrii Tilvsun heimild kemur oft eftir efnisatrii
sem hn vi:
Hlutverk ligerarreglnanna er m.a. a determine the ordering of elements in deep structures segir Chomsky (1965:123) []
Vaninn er a mia vi kvena setningager, full-yringarsetningar (declarative sentences, sj t.d. Greenberg 1966:76-77, Vennemann 1974:344) []
Oftast benda au smu tt (sbr. Li & Thompson 1976:169). Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 150 En einnig getur tilvitnunin komi fyrst, og san stai "eins og Jn Jnsson (1983:27) bendir ".
En einnig getur tilvitnunin komi fyrst, og san stai "eins og Jn Jnsson (1983:27) bendir ".
151. Tilvsun n srstakra umba Ekki arf neinar umbir um tilvsun
hfundarnafn, rtal (og blasutal, ef vi ) er ng
Kjarnasetningar (kernel sentences) eru skilgreindar sem r setningar sem aeins skyldubundnar ummyndanir [] hafa verka (Chomsky 1957:45) []
Oft er heimildartilvsun aftast beinni tilvitnun
er punkturinn (ea ! ea ?) eftir svigagreininni
A dominant order may always occur, but its opposite, the recessive, occurs only when a harmonic construction is likewise present (Greenberg 1966:97).
Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 151 Ekki er heldur nausynlegt a hafa neinar "umbir" um hfundarnafni; algengt er a tilvitnunin s birt og strax eftir henni komi: "(Jn Jnsson 1983:27)". Ef heimildartilvsun kemur innan sviga aftast beinni tilvitnun er punktur (ea anna greinarmerki sem tilvitnunin endar ) haft eftir svigagreininni: " slensku eru engin tilvsunarfornfn (Hskuldur rinsson 1985:16)."
Ekki er heldur nausynlegt a hafa neinar "umbir" um hfundarnafni; algengt er a tilvitnunin s birt og strax eftir henni komi: "(Jn Jnsson 1983:27)". Ef heimildartilvsun kemur innan sviga aftast beinni tilvitnun er punktur (ea anna greinarmerki sem tilvitnunin endar ) haft eftir svigagreininni: " slensku eru engin tilvsunarfornfn (Hskuldur rinsson 1985:16)."
152. Fleiri afbrigi urfi a vsa mrg rit hfundar fr sama ri
eru au agreind me bkstfum
t.d. Kossuth (1978a), Kossuth (1978b) o.s.frv.
Stundum er vsa mjg oft smu heimild
er tilvsunin stundum aeins full fyrsta skipti
og gefin stytting sem san er notu
t.d. Hreinn Benediktsson 1959 (hr eftir HB)
arf a gta samrmis vi heimildaskr Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 152 essi afer vi heimildatilvsanir er hefbundin mlfriritum, og hefur msa kosti a mnu mati. Hn tekur lti plss, ar sem heimildin er aldrei nefnd nema heimildaskrnni sjlfri. Vissulega finnst mrgum a rtlin veiti litlar upplsingar mun minni en fengjust me v a nefna titla neanmlsgreinum. mti kemur a lesendur sem kunnugir eru vikomandi svii lra fljtt a tengja rtlin vi kvein rit; allir sem einhverja nasasjn hafa af mlfri vita t.d. strax hva (Chomsky 1957) merkir, ea (Hreinn Benediktsson 1959). ess vegna fr lesandinn oft fullngjandi upplsingar um heimildatilvsanir hfundar inni meginmlinu sjlfu, sta ess a urfa a lta neanmlsgrein a ekki s tala um ef neanmlsgreinarnar eru ekki neanmls, heldur aftanmls.
Ef vsa er fleiri en eitt rit eftir sama hfund fr sama ri eru ritin agreind me bkstfum nst eftir rtalinu; (Kossuth 1978a, Kossuth 1978b) o.s.frv. S vsa tv ea fleiri slk rit smu heimildatilvsun er stundum lti ngja a nefna hfund og rtal einu sinni, en san bkstafi eftir rfum; (Kossuth 1978a, b). Ef vsa er oft smu heimild, einkum ef a er me stuttu millibili, er hgt a stytta tilvsunina og nota t.d. aeins upphafsstafi hfundar. er ess geti fyrsta skipti, t.d. "Hreinn Benediktsson (1959) (hr eftir HB)". S etta gert arf a gta vel samrmis vi heimildaskrr, sbr. hr eftir.
essi afer vi heimildatilvsanir er hefbundin mlfriritum, og hefur msa kosti a mnu mati. Hn tekur lti plss, ar sem heimildin er aldrei nefnd nema heimildaskrnni sjlfri. Vissulega finnst mrgum a rtlin veiti litlar upplsingar mun minni en fengjust me v a nefna titla neanmlsgreinum. mti kemur a lesendur sem kunnugir eru vikomandi svii lra fljtt a tengja rtlin vi kvein rit; allir sem einhverja nasasjn hafa af mlfri vita t.d. strax hva (Chomsky 1957) merkir, ea (Hreinn Benediktsson 1959). ess vegna fr lesandinn oft fullngjandi upplsingar um heimildatilvsanir hfundar inni meginmlinu sjlfu, sta ess a urfa a lta neanmlsgrein a ekki s tala um ef neanmlsgreinarnar eru ekki neanmls, heldur aftanmls.
Ef vsa er fleiri en eitt rit eftir sama hfund fr sama ri eru ritin agreind me bkstfum nst eftir rtalinu; (Kossuth 1978a, Kossuth 1978b) o.s.frv. S vsa tv ea fleiri slk rit smu heimildatilvsun er stundum lti ngja a nefna hfund og rtal einu sinni, en san bkstafi eftir rfum; (Kossuth 1978a, b). Ef vsa er oft smu heimild, einkum ef a er me stuttu millibili, er hgt a stytta tilvsunina og nota t.d. aeins upphafsstafi hfundar. er ess geti fyrsta skipti, t.d. "Hreinn Benediktsson (1959) (hr eftir HB)". S etta gert arf a gta vel samrmis vi heimildaskrr, sbr. hr eftir.
153. Hlutverk neanmlsgreina Neanmlsgreinar vera fremur far
s essi afer vi heimildatilvsanir notu
r vera einkum notaar til trdra
sem tengjast efninu en eru ekki missandi
tenging vi skrif annarra, sgulegur bakgrunnur
ea tarlegri rkfrsla en rmast meginmli
Aftanmlsgreinar ea athugagreinar
eru einnig stundum notaar sama tilgangi Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 153 S essi afer vi heimildatilvsanir notu vera neanmlsgreinar yfirleitt tiltlulega far. r eru einkum notaar til einhvers konar trdra; til a koma a efnisatrium sem hfundi ykja skipta mli, en eru samt ekki missandi hluti meginmlsins. ar getur veri um a ra tengingu vi skrif annarra, sgulegan bakgrunn, og mislegt fleira sem gti rofi ea trufla framvindu meginmlsins og rksemdafrslu sem ar er a finna. Einnig getur ar veri tarlegri rksemdafrsla fyrir tilteknum atrium en sta ykir til a hafa meginmli, dmi, fyrirvarar o.fl. Stundum eru aftanmlsgreinar ea sk. athugagreinar notaar sama tilgangi, en r eru aftan vi meginml ritgerarinnar (ea stundum aftan vi hvern kafla, ef um langa ritger ea bk er a ra). sjlfu sr er a fyrst og fremst formsatrii hvar slkir trdrar eru stasettir, en aftanmlsgreinar vilja oft vera lengri en neanmlsgreinar.
Athugi a sjlfu sr er hugsanlegt og stundum gert a blanda saman eim tveim aferum vi tilvsanir sem hr hafa veri nefndar. er vsa heimildir me nafni hfundar og rtali (og blasutali ar sem sta er til), en tilvsunin hins vegar ekki felld inn meginmli, heldur hf neanmls. etta ykir mr elilegt. Meginstan fyrir v a hafa tilvsanir neanmls, frekar en fella r inn meginml, hltur a vera s a koma meiri upplsingum framfri en felast nafni og rtali; en a fer ekki vel a rjfa meginmli me lngum runum. Ef heimildatilvsun er aftur mti bara nafn og rtal rfur hn meginmli svo lti a varla er sta til a amast vi v, og ess vegna ekkert unni me v a setja hana neanmlsgrein.S essi afer vi heimildatilvsanir notu vera neanmlsgreinar yfirleitt tiltlulega far. r eru einkum notaar til einhvers konar trdra; til a koma a efnisatrium sem hfundi ykja skipta mli, en eru samt ekki missandi hluti meginmlsins. ar getur veri um a ra tengingu vi skrif annarra, sgulegan bakgrunn, og mislegt fleira sem gti rofi ea trufla framvindu meginmlsins og rksemdafrslu sem ar er a finna. Einnig getur ar veri tarlegri rksemdafrsla fyrir tilteknum atrium en sta ykir til a hafa meginmli, dmi, fyrirvarar o.fl. Stundum eru aftanmlsgreinar ea sk. athugagreinar notaar sama tilgangi, en r eru aftan vi meginml ritgerarinnar (ea stundum aftan vi hvern kafla, ef um langa ritger ea bk er a ra). sjlfu sr er a fyrst og fremst formsatrii hvar slkir trdrar eru stasettir, en aftanmlsgreinar vilja oft vera lengri en neanmlsgreinar.
Athugi a sjlfu sr er hugsanlegt og stundum gert a blanda saman eim tveim aferum vi tilvsanir sem hr hafa veri nefndar. er vsa heimildir me nafni hfundar og rtali (og blasutali ar sem sta er til), en tilvsunin hins vegar ekki felld inn meginmli, heldur hf neanmls. etta ykir mr elilegt. Meginstan fyrir v a hafa tilvsanir neanmls, frekar en fella r inn meginml, hltur a vera s a koma meiri upplsingum framfri en felast nafni og rtali; en a fer ekki vel a rjfa meginmli me lngum runum. Ef heimildatilvsun er aftur mti bara nafn og rtal rfur hn meginmli svo lti a varla er sta til a amast vi v, og ess vegna ekkert unni me v a setja hana neanmlsgrein.
154. Vsa heimildir neanmls Stundum er vsa heimildir neanmls
nmer ea tkn neanmlsgreinar inni texta
en upplsingar um heimildina neanmlsgrein
fullar upplsingar egar hn er nefnd fyrst
hfundur, titill, tgefandi, r, staur
en styttar ef til hennar er vitna aftur
t.d. bara hfundur og (styttur) titill
Stundum er engin srstk heimildaskr
en hr er ekki mlt me essari afer
Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 154 Form tilvsana inni texta er me msum mti, og a tengist lka framsetningu heimildaskrr. Ein afer er s a hafa allar heimildatilvsanir neanmls, setja tkn um neanmlsgrein ar sem sta ykir til a vsa heimild. er heimildin oft tilgreind nkvmlega egar hn er nefnd fyrsta skipti; hfundur, titill, tgefandi, tgfustaur, tgfur o.s.frv. S vsa til smu heimildar sar er hins vegar oftast notu einhvers konar stytting, t.d. bara hfundur og (styttur) titill. Misjafnt er hvort srstk heimildaskr fylgir egar essi httur er hafur . g mli eindregi me v a hafa lka heimildaskr; a gerir lesanda oft erfitt fyrir ef ekki er hgt a sj fljtu bragi hvaa heimildir hfundur hefur nota. Minnist ess a ein meginnot okkar af heimildum felast v a lta r vsa okkur arar heimildir fljtlegan htt, og a gera r ekki ef fara arf gegnum hverja einustu neanmlsgrein eim tilgangi.
Form tilvsana inni texta er me msum mti, og a tengist lka framsetningu heimildaskrr. Ein afer er s a hafa allar heimildatilvsanir neanmls, setja tkn um neanmlsgrein ar sem sta ykir til a vsa heimild. er heimildin oft tilgreind nkvmlega egar hn er nefnd fyrsta skipti; hfundur, titill, tgefandi, tgfustaur, tgfur o.s.frv. S vsa til smu heimildar sar er hins vegar oftast notu einhvers konar stytting, t.d. bara hfundur og (styttur) titill. Misjafnt er hvort srstk heimildaskr fylgir egar essi httur er hafur . g mli eindregi me v a hafa lka heimildaskr; a gerir lesanda oft erfitt fyrir ef ekki er hgt a sj fljtu bragi hvaa heimildir hfundur hefur nota. Minnist ess a ein meginnot okkar af heimildum felast v a lta r vsa okkur arar heimildir fljtlegan htt, og a gera r ekki ef fara arf gegnum hverja einustu neanmlsgrein eim tilgangi.
155. Form heimildaskrr S vsa hfund og rtal inni textanum
verur a byggja heimildaskr upp sama htt
hafa fyrst hfundarnafn og san tgfur
S vitna fleiri en eitt rit eftir sama hfund
er oft nota langt strik sta nafnsins
rum heimildum en eirri fyrstu
Taki heimild fleiri en eina lnu skrnni
eru seinni lnur inndregnar um 3-5 stafbil Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 155 Mikilvgt er a gta samrmis milli heimildatilvsana inni texta og heimildaskrrinnar sjlfrar. S vsa hfund og rtal inni textanum verur a byggja heimildaskrna upp sama htt; hafa ar fyrst hfundarnafni og san tgfur heimildarinnar.
S vitna fleiri en eitt rit eftir sama hfund er nota langt strik (slegi 3-5 sinnum -) sta nafnsins rum heimildum en eirri fyrstu. Ef heimild tekur fleiri en eina lnu er venja a arar lnur en s fyrsta su inndregnar um 3-5 stafbil (sk. "hangandi inndrttur" (hanging indent)). Oft er haft meira lnubil milli heimilda en innan eirra, en a er ekki algilt.
Mikilvgt er a gta samrmis milli heimildatilvsana inni texta og heimildaskrrinnar sjlfrar. S vsa hfund og rtal inni textanum verur a byggja heimildaskrna upp sama htt; hafa ar fyrst hfundarnafni og san tgfur heimildarinnar.
S vitna fleiri en eitt rit eftir sama hfund er nota langt strik (slegi 3-5 sinnum -) sta nafnsins rum heimildum en eirri fyrstu. Ef heimild tekur fleiri en eina lnu er venja a arar lnur en s fyrsta su inndregnar um 3-5 stafbil (sk. "hangandi inndrttur" (hanging indent)). Oft er haft meira lnubil milli heimilda en innan eirra, en a er ekki algilt.
156. Mefer hfundarnafna Skr er stafrfsr eftir hfundarnfnum
eiginnafn slenskra hfunda undan
ttarnafn erlendra, og komma undan fornafni
nema erlendir hfundar su fleiri en einn
er eiginnafn annarra en ess fyrsta undan ttarnafni
stundum eru upphafsstafir eiginnafna ltnir ngja
Su hfundar rr ea frri eru allir taldir
su eir fleiri er lti ngja a nefna ann fyrsta
og san btt vi o.fl. (et al. ensku) Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 156 Skrnni er raa stafrfsr eftir nfnum hfunda, og fullt nafn tilgreint, ef kostur er. slenskum hfundum er raa eiginnafn en erlendum ttarnafn, og komma milli ess og eiginnafns. Ef riti er eftir fleiri en einn erlendan hfund eru nfn annarra hfunda en ess fyrsta hf rttri r, .e. eiginnafn undan. Stundum er reyndar lti duga a nota upphafsstaf ea -stafi eiginnafni ea -nfnum erlendra hfunda.
Ef hfundar eru frri en rr ea frri eru allir taldir upp, en su eir fleiri er oft ( ekki alltaf) lti ngja a nefna ann fyrsta og bta san vi "o.fl.". Punktur er hafur eftir hfundarnafni og lka eftir rtali.
Skrnni er raa stafrfsr eftir nfnum hfunda, og fullt nafn tilgreint, ef kostur er. slenskum hfundum er raa eiginnafn en erlendum ttarnafn, og komma milli ess og eiginnafns. Ef riti er eftir fleiri en einn erlendan hfund eru nfn annarra hfunda en ess fyrsta hf rttri r, .e. eiginnafn undan. Stundum er reyndar lti duga a nota upphafsstaf ea -stafi eiginnafni ea -nfnum erlendra hfunda.
Ef hfundar eru frri en rr ea frri eru allir taldir upp, en su eir fleiri er oft ( ekki alltaf) lti ngja a nefna ann fyrsta og bta san vi "o.fl.". Punktur er hafur eftir hfundarnafni og lka eftir rtali.
157. Bk sem heimild eftir rtali fer titill heimildar skletraur
og undirtitill me beinu letri, ef um er a ra
San koma frekari upplsingar, ef vi
ritstjri, tgefandi, tgfa, ritr
allt me beinu letri
A lokum kemur forlag og tgfustaur
Bjrn Gufinnsson. 1958. slenzk mlfri handa framhaldssklum. 6. tg. Eirkur Hreinn Finnbogason annaist tgfuna. Rkistgfa nmsbka, Reykjavk. Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 157 eftir rtalinu kemur nafn eirrar heimildar sem vsa er ; bkar ea greinar. Ef um bk er a ra er titillinn skletraur (ea undirstrikaur), og punktur eftir. San koma oft frekari upplsingar um bkina, s.s. um undirtitil, ritr, tgfu, ritstjra o.fl., allt me venjulegu (beinu) letri, og punktur eftir. A lokum kemur nafn tgefanda (forlags), komma, og tgfustaur og a lokum punktur.
eftir rtalinu kemur nafn eirrar heimildar sem vsa er ; bkar ea greinar. Ef um bk er a ra er titillinn skletraur (ea undirstrikaur), og punktur eftir. San koma oft frekari upplsingar um bkina, s.s. um undirtitil, ritr, tgfu, ritstjra o.fl., allt me venjulegu (beinu) letri, og punktur eftir. A lokum kemur nafn tgefanda (forlags), komma, og tgfustaur og a lokum punktur.
158. Tmaritsgrein sem heimild eftir rtali fer titill greinar me beinu letri
San kemur titill tmaritsins skletraur
loks rgangur og blasutal, me tvpunkti milli
[Vntanleg(t)] innan hornklofa ef riti er ekki komi t
ekki er geti tgefanda ea tgfustaar
Andrews, Avery. 1971. Case Agreement of Predicate Modifiers in Ancient Greek. Linguistic Inquiry 2:127151.
Jn Jnsson. 2009. Athugasemd um nafni Jn. Ritger. [Vntanleg slensku mli.] Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 158 Ef heimildin er grein tmariti er titill hennar (nst eftir rtalinu) me beinu letri, en oft innan gsalappa. kemur titill tmaritsins skletraur, og a lokum rgangur og blasutal, me tvpunkti milli.
Ef heimildin er grein tmariti er titill hennar (nst eftir rtalinu) me beinu letri, en oft innan gsalappa. kemur titill tmaritsins skletraur, og a lokum rgangur og blasutal, me tvpunkti milli.
159. Bkarkafli sem heimild eftir rtali fer titill kaflans me beinu letri
San kemur nafn ritstjra safnritsins
ef um a er a ra, og (ritstj.): sviga eftir
kemur titill safnrits skletraur
bls. og blasutal
loks forlag og staur
Clear, Jeremy. 1987. Computing. John Sinclair (ritstj.): Looking Up. An Account of the COBUILD Project in Lexical Computing, bls. 41-61. Collins, London. Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 159 S um a ra kafla bk kemur kaflaheiti nst eftir rtali, oft innan gsalappa. San kemur nafn ritstjra safnritsins, ef um a er a ra, og (ritstj.) sviga eftir. kemur titill ritsins skletraur, komma eftir honum, san "bls." og blasutal kaflans. A lokum kemur nafn tgefanda, komma, og tgfustaur. Athugi a hr hefur aeins veri drepi helstu tilvik, en um nnari leibeiningar m vsa Handbk um ritun og frgang og Leibeiningar um frgang greina.
S um a ra kafla bk kemur kaflaheiti nst eftir rtali, oft innan gsalappa. San kemur nafn ritstjra safnritsins, ef um a er a ra, og (ritstj.) sviga eftir. kemur titill ritsins skletraur, komma eftir honum, san "bls." og blasutal kaflans. A lokum kemur nafn tgefanda, komma, og tgfustaur. Athugi a hr hefur aeins veri drepi helstu tilvik, en um nnari leibeiningar m vsa Handbk um ritun og frgang og Leibeiningar um frgang greina.
160. Efni vef sem heimild eftir rtali fer titill heimildar me beinu letri
San kemur heiti vefsetursins skletra
ef unnt er a finna eitthvert heiti a
ar eftir kemur slin suna undirstriku
bein sl heimildina, undirstriku hornklofa
a lokum dagsetning egar heimildin var skou
Eirkur Rgnvaldsson. 2008. Framt slensku innan upplsingatkninnar. Heimasa Eirks Rgnvaldssonar. http://www.hi.is/~eirikur. [Bein sl: http://www.hi.is/ ~eirikur/ut.pdf. Stt 4.11.2009.]
Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 160
161. Handrit sem heimild Handrit fr fyrri ldum eru ekki skr hfund
heldur safnmark sem skiptist rennt
skammstfun safns, t.d. Lbs, AM, JS
nmer handrits
strartkn fol, 4to, 8vo
San kemur heiti handrits me beinu letri
nnari lsing efni ess hornklofa, ef um rir
Sthm. Perg. 15 4to. slenska hmilubkin.
Lbs 220 8vo. [Uppskrift r orasafni eftir Hallgrm Scheving.]
Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 161
162. prentu ritger sem heimild eftir rtali fer titill ritgerar me beinu letri
skletra ef ritger hefur veri dreift opinberlega
ea er agengileg netinu (t.d. Skemmunni)
San skli sem ritgerin hefur veri skrifu vi
ea staur ar sem hgt er a nlgast hana
Helgi Berndusson. 1982. persnulegar setningar. Kand-datsritger slenskri mlfri, Hskla slands, Reykjavk.
Sigurur Konrsson. 1982. Mlmrk og blendingssvi. Nokkur atrii um harmli og linmli. Ritger eigu Mlvsindastofnunar Hskla slands, Reykjavk. Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 162
163. Heimild raa titil Stundum er raa titil, oft skammstafaan
hfundargreind fornrit
orabkur sem eru verk margra
miss konar safnrit
rtal er haft aftast
DI = Diplomatarium Islandicum, slenzkt fornbrfasafn 12, 1. Hi slenzka bkmentaflag, Reykjavk, 1923.
Ljsv = Ljsvetninga saga. slenzk fornrit 10. Bjrn Sigfs-son gaf t. Hi slenzka fornritaflag, Reykjavk, 1940.
O = slensk orabk. 3. tg. Ritstjri Mrur rnason. Edda, Reykjavk, 2000. Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 163
164. Nokkur dmi r heimildaskr Ari Pll Kristinsson. [n rtals.] Athugum mli! bendingar um slenskt ml og mlfar. Vefur Stofnunar rna Magnssonar slenskum frum. http://arnastofnun.is. [Bein sl: http://arnastofnun.is/id/1020025. Stt 4.11.2009.]
Eirkur Rgnvaldsson og Hskuldur rinsson. 1990. On Icelandic Word Order Once More. Joan Maling og Annie Zaenen (ritstj.): Modern Icelandic Syntax, bls. 340. Academic Press, San Diego.
Haraldur Matthasson. 1959. Setningaform og stll. Bkatgfa Menningar- sjs, Reykjavk.
Kossuth, Karen C. 1978a. Icelandic Word Order: In support of Drift as a Diachronic Principle Specific to Language Families. BLS 4:446-457.
. 1978b. Typological Contributions to Old Icelandic Word Order. Acta philologica Scandinavica 32:37-52.
Kress, Bruno. 1982. Islndische Grammatik. VEB Verlag Enzyklopdie, Leipzig.
OHR = Ritmlsselasafn Orabkar Hskla slands (n Orfrisvis Stofnunar rna Magnssonar slenskum frum), Reykjavk. Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 164 Hr er snt brot r heimildaskr ar sem fyrir koma flest au atrii sem nefnd hafa veri hr a framan. Skoi etta brot vel til a tta ykkur framsetningunni. Athugi a ekki er unnt a gefa nkvmar reglur um ll tilvik sem upp koma. Handbk um ritun og frgang er a finna mjg fjlbreytt dmi sem hgt er a styjast vi flestum tilvikum.Hr er snt brot r heimildaskr ar sem fyrir koma flest au atrii sem nefnd hafa veri hr a framan. Skoi etta brot vel til a tta ykkur framsetningunni. Athugi a ekki er unnt a gefa nkvmar reglur um ll tilvik sem upp koma. Handbk um ritun og frgang er a finna mjg fjlbreytt dmi sem hgt er a styjast vi flestum tilvikum.
165. Samrmi texta og heimildaskrr Gta arf a samrmi texta og heimildaskrr
lesandi a geta gengi beint a heimild skr
eftir vsun til hennar textanum
Ekki m vsa slenska orabk (2000) texta
en raa ritinu ritstjrann Mr rnason skr
lesandi er ekki skyldugur til a vita um ritstjra
Ef Hreinn Benediktsson (1959) er stytt HB
verur HB a vera heimildaskr, og vsa Hrein Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 165 Nausynlegt er a gta ess a fullt samrmi s milli tilvsunar texta og heimildaskrr. Lesandinn krfu v a geta gengi beint og umsvifalaust a heimild eftir tilvsun textanum. etta ir t.d. a a er algerlega heimilt a vsa slenska orabk (1983) texta, en raa ritinu san ritstjrann, rna Bvarsson, heimildaskrnni. Lesandinn er ekkert skyldugur til a vita hver var ritstjri orabkarinnar; og hann m ekki grpa tmt ef hann flettir ritinu upp undir heimildaskrnni. Ef heimildatilvsun hefur veri stytt inni texta, annig a t.d. HB er lti standa fyrir Hreinn Benediktsson (1959) verur lesandinn a geta flett upp HB heimildaskrnni, og fundi eitthva sem svo: HB=Hreinn Benediktsson (1959). Undir Hreinn Benediktsson (1959) er san a finna nnari upplsingar um heimildina. Nausynlegt er a gta ess a fullt samrmi s milli tilvsunar texta og heimildaskrr. Lesandinn krfu v a geta gengi beint og umsvifalaust a heimild eftir tilvsun textanum. etta ir t.d. a a er algerlega heimilt a vsa slenska orabk (1983) texta, en raa ritinu san ritstjrann, rna Bvarsson, heimildaskrnni. Lesandinn er ekkert skyldugur til a vita hver var ritstjri orabkarinnar; og hann m ekki grpa tmt ef hann flettir ritinu upp undir heimildaskrnni. Ef heimildatilvsun hefur veri stytt inni texta, annig a t.d. HB er lti standa fyrir Hreinn Benediktsson (1959) verur lesandinn a geta flett upp HB heimildaskrnni, og fundi eitthva sem svo: HB=Hreinn Benediktsson (1959). Undir Hreinn Benediktsson (1959) er san a finna nnari upplsingar um heimildina.
166. Samrmi heimildar og heimildaskrr Einnig arf a vera samrmi vi heimildina
titill heimildaskr arf a vera nkvmur
Stafsetning kann a vera nnur en n gildir
ef rit heitir slenzk mlfri me z
verur a tilfra a annig heimildaskr
Stundum er innbyris samrmi heimild
anna stendur kili ea kpu en titilblai
gildir titilblai Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 166 En ekki er sur sta til a gta samrmis milli skrningar heimildaskr og heimildarinnar sjlfrar. annig verur t.d. a gta ess vel a stafsetning ritinu kann a vera nnur en s sem n gildir, og ef rit heitir slenzk mlfri me z verur a skr a annig heimildaskr. Athugi lka vel a fara eftir v sem stendur titilblai heimildarinnar. Stundum er samrmi milli ess sem stendur kili ea kpu og upplsinga titilblai, og er a titilblai sem gildir. En ekki er sur sta til a gta samrmis milli skrningar heimildaskr og heimildarinnar sjlfrar. annig verur t.d. a gta ess vel a stafsetning ritinu kann a vera nnur en s sem n gildir, og ef rit heitir slenzk mlfri me z verur a skr a annig heimildaskr. Athugi lka vel a fara eftir v sem stendur titilblai heimildarinnar. Stundum er samrmi milli ess sem stendur kili ea kpu og upplsinga titilblai, og er a titilblai sem gildir.
167. Hva a vera heimildaskr? Heimildaskr a sna hvaa rit hafa nst
ekki hva hfundur hefur lesi
ar eru v aeins rit sem vsa er til texta
rit sem hvergi er vsa ar ekki heima
Stundum er hgt a setja almenna vsun
fremst ea aftast kafla
s ekki hgt a tengja heimild vi kvei atrii
en hfundur telji a hn hafi nst Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 167 Oft velta menn v fyrir sr hvaa rit eigi a hafa heimildaskr, og mrgum httir til a enja heimildaskrna t; setja ar alls kyns rit sem eir hafa liti vi ritgerarsmina, n ess a au s nokkurn tma vitna. a er rangt. heimildaskr eiga aeins a vera au rit sem hafa nst hfundi beint, og ef au hafa nst beint a vsa til eirra ar sem ess gagns sr sta. Ef hfundur telur sig hafa haft gagn af einhverju riti og vill ess vegna hafa a heimildaskr, en hefur aldrei vsa a ritgerinni, arf hann a athuga sinn gang. Ef hann getur ekki fundi neinn sta ritgerinni ar sem honum finnst elilegt a vsa heimildina getur a bent til ess a hn hafi ekki nst honum neitt, tt honum hafi fundist a, og a sleppa henni r heimildaskr. Stundum getur hfundur tengt heimildina lauslega vi einhvern kafla, tt hann geti ekki tengt hana vi neitt einstakt efnisatrii honum, og er hgt a segja aftast kaflanum: essum kafla hefur m.a. veri hf hlisjn af hugmyndum Jns Jnssonar (1987) um etta efni. Oft velta menn v fyrir sr hvaa rit eigi a hafa heimildaskr, og mrgum httir til a enja heimildaskrna t; setja ar alls kyns rit sem eir hafa liti vi ritgerarsmina, n ess a au s nokkurn tma vitna. a er rangt. heimildaskr eiga aeins a vera au rit sem hafa nst hfundi beint, og ef au hafa nst beint a vsa til eirra ar sem ess gagns sr sta. Ef hfundur telur sig hafa haft gagn af einhverju riti og vill ess vegna hafa a heimildaskr, en hefur aldrei vsa a ritgerinni, arf hann a athuga sinn gang. Ef hann getur ekki fundi neinn sta ritgerinni ar sem honum finnst elilegt a vsa heimildina getur a bent til ess a hn hafi ekki nst honum neitt, tt honum hafi fundist a, og a sleppa henni r heimildaskr. Stundum getur hfundur tengt heimildina lauslega vi einhvern kafla, tt hann geti ekki tengt hana vi neitt einstakt efnisatrii honum, og er hgt a segja aftast kaflanum: essum kafla hefur m.a. veri hf hlisjn af hugmyndum Jns Jnssonar (1987) um etta efni.
168. tlit, yfirlestur og stafsetning Eirkur Rgnvaldsson,
nvember 2009
169. Punktar fyrirsgnum Punktar eru ekki hafir titilblai bka
eftir hfundarnafni, titli, forlagi, tgfusta
ef hvert essara atria er sr lnu
s fleiri en eitt lnu er komma, strik ea bil milli
Sama gildir um fyrirsagnir kafla og greina
hvort sem um er a ra aal- ea undirkafla
etta sr langa hef prenti
en eldri ritum voru hafir punktar Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 169 Hr er rtt a benda a prenti er lng hef fyrir v a hafa ekki punkt eftir upplsingum titilblai bka og tmarita. a vi um hfundarnafn, titil, forlag, tgfur og tgfusta, ef hvert essara atria er haft sr lnu. Su fleiri en eitt atrii saman lnu (t.d. tgefandi og tgfustaur, ea tgfustaur og tgfur) er stundum hf komma ea strik ar milli, en oft lka aeins bil. Sama gildir um upplsingar upphafi einstakra greina bkum og tmaritum, .e. nafn hfundar og titil greinar. Enn fremur er yfirleitt ekki hafur punktur eftir kaflafyrirsgnum, hvort sem um er a ra meginkafla ea undirkafla. Rtt er a halda essari hef ritgerum.
Hr er rtt a benda a prenti er lng hef fyrir v a hafa ekki punkt eftir upplsingum titilblai bka og tmarita. a vi um hfundarnafn, titil, forlag, tgfur og tgfusta, ef hvert essara atria er haft sr lnu. Su fleiri en eitt atrii saman lnu (t.d. tgefandi og tgfustaur, ea tgfustaur og tgfur) er stundum hf komma ea strik ar milli, en oft lka aeins bil. Sama gildir um upplsingar upphafi einstakra greina bkum og tmaritum, .e. nafn hfundar og titil greinar. Enn fremur er yfirleitt ekki hafur punktur eftir kaflafyrirsgnum, hvort sem um er a ra meginkafla ea undirkafla. Rtt er a halda essari hef ritgerum.
170. Upphaf kafla og greina Meginkaflar byrja venjulega nrri su
bkum og lngum ritgerum
Oft byrja kaflar og greinar hgri su
er auveldara a taka srprent t r
Kaflar tmaritsgreinum og styttri ritgerum
byrja yfirleitt ekki nrri su
heldur er haft bil (1-2 lnur) undan fyrirsgn
oft er lka auki bil fr fyrirsgn a texta kaflans Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 170 bkum og lngum ritgerum eru meginkaflar yfirleitt ltnir byrja nrri su, og fyrirsgn eirra oft miju. Stundum eru allir meginkaflar ltnir byrja hgri su. a getur t.d. komi sr vel ef eir mynda einhvers konar sjlfsta heild sem jafnvel er tekin t r ritinu og prentu sr. Mrg tmarit hafa t.d. reglu a lta allar greinar hefjast hgri su, enda f hfundar srprent af greinum snum. tmaritsgreinum og styttri ritgerum eru meginkaflar ekki ltnir byrja nrri su nema annig standi ; hins vegar er venjulega haft nokkurt bil (samsvarandi 1-2 auum lnum) fr lokum nsta kafla undan a nrri kaflafyrirsgn. a gildir bi um meginkafla og undirkafla, en stundum er bili meira undan meginkflum en undirkflum. Oft er lka haft smbil (hlf til ein lna) fr kaflafyrirsgn a upphafi texta kaflans.
bkum og lngum ritgerum eru meginkaflar yfirleitt ltnir byrja nrri su, og fyrirsgn eirra oft miju. Stundum eru allir meginkaflar ltnir byrja hgri su. a getur t.d. komi sr vel ef eir mynda einhvers konar sjlfsta heild sem jafnvel er tekin t r ritinu og prentu sr. Mrg tmarit hafa t.d. reglu a lta allar greinar hefjast hgri su, enda f hfundar srprent af greinum snum. tmaritsgreinum og styttri ritgerum eru meginkaflar ekki ltnir byrja nrri su nema annig standi ; hins vegar er venjulega haft nokkurt bil (samsvarandi 1-2 auum lnum) fr lokum nsta kafla undan a nrri kaflafyrirsgn. a gildir bi um meginkafla og undirkafla, en stundum er bili meira undan meginkflum en undirkflum. Oft er lka haft smbil (hlf til ein lna) fr kaflafyrirsgn a upphafi texta kaflans.
171. Form greinaskila Greinaskil eru tknu me inndrtti prenti
fyrsta lna efnisgreinar inndregin um 2-3 stafbil
N eru greinaskil oft tknu me auri lnu
og er enginn inndrttur fyrstu lnu
Fyrsta lna eftir fyrirsgn er oft inndregin
inndrttur er arfur upphafi ns kafla
Fyrsta lna eftir tilvitnun er oft inndregin
a fer eftir samhengi tilvitnunar og texta Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 171 ur hefur veri minnst a a prentuum texta eru greinaskil, upphaf nrrar efnisgreinar, nr alltaf tknu me inndrtti fyrstu lnu efnisgreininni, sem svarar u..b. tveimur stafbilum. tlvuprentuum texta er aftur mti mjg algengt a tkna greinaskil me auri lnu, og er oftast enginn inndrttur. Athugi a prentuum textum er fyrsta lna eftir fyrirsgn oft ekki inndregin, tt fyrsta lna efnisgreina s a annars. etta er vegna ess a inndrtturinn er arna arfur; hann tknar upphaf nrrar efnisgreinar, en upphafi kafla segir a sig sjlft a um nja efnisgrein er a ra. En menn geta lka haft reglu a byrja efnisgrein alltaf inndrtti, og a er hreint smekksatrii hvorn httinn menn hafa . Fyrsta lna meginmls eftir inndreginni tilvitnun er oft inndregin, en ekki ef elilegt er a lta svo a tilvitnunin komi inn efnisgrein og myndi heild bi me v sem undan henni er og v sem eftir kemur. ur hefur veri minnst a a prentuum texta eru greinaskil, upphaf nrrar efnisgreinar, nr alltaf tknu me inndrtti fyrstu lnu efnisgreininni, sem svarar u..b. tveimur stafbilum. tlvuprentuum texta er aftur mti mjg algengt a tkna greinaskil me auri lnu, og er oftast enginn inndrttur. Athugi a prentuum textum er fyrsta lna eftir fyrirsgn oft ekki inndregin, tt fyrsta lna efnisgreina s a annars. etta er vegna ess a inndrtturinn er arna arfur; hann tknar upphaf nrrar efnisgreinar, en upphafi kafla segir a sig sjlft a um nja efnisgrein er a ra. En menn geta lka haft reglu a byrja efnisgrein alltaf inndrtti, og a er hreint smekksatrii hvorn httinn menn hafa . Fyrsta lna meginmls eftir inndreginni tilvitnun er oft inndregin, en ekki ef elilegt er a lta svo a tilvitnunin komi inn efnisgrein og myndi heild bi me v sem undan henni er og v sem eftir kemur.
172. Neanmlsgreinar Neanmlsgreinar eru me smrra letri
en meginml oft munar tveimur punktum
S ess ekki kostur er lnubil oft minna
neanmlsgreinum en meginmlinu
Nmer neanmlsgreinar meginmli
a vera uppskrifa og me smrra letri
standa eftir punkti, kommu, gsalppum o.fl.
n punkts bi meginmli og greininni sjlfri Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 172 N dgum sj ritvinnslukerfi yfirleitt um form neanmlsgreina, tt notandinn geti oftast breytt snii eirra ef hann vill. Neanmlsgreinar eru venjulega hafar me smrra letri en meginmli oftast munar ar tveimur punktum. S ess ekki kostur a hafa letri smrra er lnubil oft haft minna en meginmli. Nmer neanmlsgreinar, .e. tilvsun hana inni meginmlinu, a vera ofan lnu (uppskrifa) og me smrra letri en meginml ef kostur er. Gti ess a nmeri komi rttan sta; a a vera eftir punkti, kommu og rum greinarmerkjum. Ekki a vera punktur eftir nmerinu, hvorki meginmlinu n neanmlsgreininni sjlfri. N dgum sj ritvinnslukerfi yfirleitt um form neanmlsgreina, tt notandinn geti oftast breytt snii eirra ef hann vill. Neanmlsgreinar eru venjulega hafar me smrra letri en meginmli oftast munar ar tveimur punktum. S ess ekki kostur a hafa letri smrra er lnubil oft haft minna en meginmli. Nmer neanmlsgreinar, .e. tilvsun hana inni meginmlinu, a vera ofan lnu (uppskrifa) og me smrra letri en meginml ef kostur er. Gti ess a nmeri komi rttan sta; a a vera eftir punkti, kommu og rum greinarmerkjum. Ekki a vera punktur eftir nmerinu, hvorki meginmlinu n neanmlsgreininni sjlfri.
173. Notkun feitleturs Feitt letur texta er nota
til glggvunar
hugtak, nafn, regla o.s.frv. er oft feitletra
egar a kemur fyrst fyrir ea er skilgreint
til herslu
egar hfundur vill vekja athygli einhverju
ea leggja srstaka herslu or, fullyringu o.s.frv.
Varast ber a ofnota slka herslutknun
missir hn marks Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 173 Feitt letur texta er einkum nota tvennum tilgangi. fyrsta lagi er a oft nota til glggvunar; t.d. er hugtak, nafn o.s.frv. oft feitletra egar a er nefnt fyrsta skipti, ea egar a er skilgreint. ru lagi er feitt letur oft nota til herslu; egar hfundur vill vekja athygli einhverju (t.d. oralagi tilvitnun, og verur a geta leturbreytingarinnar innar hornklofa) ea leggja srstaka herslu eitthvert or, einhverja fullyringu, niurstu o.s.frv.; sbr. Auglsingu um greinarmerkjasetningu. Rtt er a stilla slkri herslutknun hf, v a hn missir marks ef hn er ofnotu. ar a auki fer mikil feitletrun illa texta, og sumir vilja alls ekki nota feitt letur essum tilgangi, heldur nota skletur stainn. Feitt letur texta er einkum nota tvennum tilgangi. fyrsta lagi er a oft nota til glggvunar; t.d. er hugtak, nafn o.s.frv. oft feitletra egar a er nefnt fyrsta skipti, ea egar a er skilgreint. ru lagi er feitt letur oft nota til herslu; egar hfundur vill vekja athygli einhverju (t.d. oralagi tilvitnun, og verur a geta leturbreytingarinnar innar hornklofa) ea leggja srstaka herslu eitthvert or, einhverja fullyringu, niurstu o.s.frv.; sbr. Auglsingu um greinarmerkjasetningu. Rtt er a stilla slkri herslutknun hf, v a hn missir marks ef hn er ofnotu. ar a auki fer mikil feitletrun illa texta, og sumir vilja alls ekki nota feitt letur essum tilgangi, heldur nota skletur stainn.
174. Feitletrun til glggvunar Ef fyrirbri frumlag er algilt kemur fyrir llum mannlegum mlum hltur a vera a skilgreina a algildan htt, n ess a nota hugtk sem ekki eiga vi ll ml (nefnifall, samrmi o.s.frv.).
umru um a hvaa liir su frumlg og hverjir ekki hafa veri ntt mis svokllu frumlagsprf, sem byggjast einkum v a setningum er umsni og breytt msa vegu, og athuga hvernig r hega sr vi r breytingar.
Um svipa leyti setti Faarlund (1980) fram skoun a hugtaki frumlag vri merkingarlaust fornmli ef a vri bundi vi nefnifallslii. Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 174
175. Feitletrun til herslu tt vi finnum hlistar setningar me aukafalls-nafnlium fornu mli getum vi ekki yfirfrt grein-ingu ntmamls r; a ngir ekki a sna a aukafallsliirnir geti hafa veri frumlg fornu mli, heldur verur a sna a eir hljti a hafa veri a.
g tel mig n hafa snt fram a au rk sem fr hafa veri gegn tilvist aukafallsfrumlaga fornu mli standast ekki; og jafnframt m finna mis rk sem mla me tilvist aukafallsfrumlaga a fornu. Athugi vel a g er hr a halda v fram a fyrirbri aukafallsfrumlg hafi veri til fornu mli. Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 175
176. Notkun skleturs Skletur texta er nota
hvers kyns mldmum
setningum, orum, orhlutum, bkstfum
sem notu eru sem dmi ea eru vifangsefni textans
titlum bka og tmarita
bi meginmli og heimildaskr
oft einnig nfnum og nmerum mynda, taflna o..h.
til glggvunar og herslu
ef menn kjsa a fremur en feitt letur Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 176 Skletur texta er nota hvers kyns mldmum, .e. setningum, orum, orhlutum og bkstfum sem notu eru sem dmi ea eru vifangsefni ritgerarinnar; etta er ritger um samtenginguna enda. Einnig er skletur nota titlum bka og tmarita, bi heimildaskr og meginmli. slensku mli er skletur lka nota tflu- og myndaheitum. Sumir nota lka skletur til glggvunar og herslu sta feitleturs, eins og ur segir, sbr. Auglsingu um greinarmerkjasetningu. Skletur texta er nota hvers kyns mldmum, .e. setningum, orum, orhlutum og bkstfum sem notu eru sem dmi ea eru vifangsefni ritgerarinnar; etta er ritger um samtenginguna enda. Einnig er skletur nota titlum bka og tmarita, bi heimildaskr og meginmli. slensku mli er skletur lka nota tflu- og myndaheitum. Sumir nota lka skletur til glggvunar og herslu sta feitleturs, eins og ur segir, sbr. Auglsingu um greinarmerkjasetningu.
177. Skletrun mldmum r sagnir sem taka tvo aukafallsnafnlii eru far, og fstar ess elis a bast megi vi vsun milli lianna tveggja; sagnir eins og t.d. dreyma og vanta.
annig urfum vi ekki a lra um hvert einstakt nafnor a a fi endinguna um gf. ft., v a a er almenn og undantekningarlaus regla mlinu.
En i margt af v sem arna er snt hugsa g a komi venjulegum mlnotendum spnskt fyrir sjnir, s.s. a elska skuli samsett r rtinni el- og viskeyt-inu -sk-, ea smi r rtinni s- og viskeytinu -m-, ea afl r rtinni af- og viskeytinu -l. Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 177
178. Skletrun titlum texta og skr a er reyndar meginkenning Jans Terje Faarlund nlegri bk, Syntactic Change (1990).
Meginttur venjulegra orabka er merkingarskr-ing, og hn er auvita fyrirferarmest slenskri orabk, en liggur utan umruefnis mns.
Baldur Jnsson. 1984. Samsett nafnor me samsetta lii. Feinar athuganir. Festskrift til Einar Lundeby 3. oktober 1984, bls. 158-174. Oslo.
Hskuldur rinsson. 1979. On Complementation in Icelandic. Garland, New York.
Platzack, Christer. 1985. Narrative Inversion in Old Icelandic. slenskt ml 7:127-144. Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 178
179. Notkun tvfaldra gsalappa Tvfaldar gsalappir eru notaar
til a afmarka stuttar orrttar tilvitnanir
oft er mia vi 3 lnur ea 25 or
til a afmarka mis or og hugtk
notu venjulegri ea hefbundinni merkingu
t.d. ef hfundur er sammla notkuninni
einnig erlend or og slettur
til a afmarka skringar ora og hugtaka
Athugi a nota slenskar gsalappir! Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 179 Tilvitnunarmerki (gsalappir) eru me mismunandi mti eftir mlsvum, og prenti arf skilyrislaust a nota slenskar gsalappir. r fremri eru nest lnu og lta t svipa og 99; r aftari eru efst lnu og lkjast 66. skilegast er a nota essar gsalappir tlvuunnum ritgerum ef v verur vi komi, en ar er algengt a nota enskar gsalappir, sem eru eins og 66 a framan og 99 a aftan, hvorttveggja efst lnu (etta eru r gsalappir sem eru sjlfgefnar t.d. Word). Gsalappir af essu tagi (hvort heldur eru enskar ea slenskar) eru nefndar tvfaldar, og gegna tvenns konar hlutverki. Annars vegar eru r notaar til a afmarka orrttar tilvitnanir, styttri en u..b. 3 lnur ea 25 or. Hins vegar eru r notaar til a afmarka or og hugtk sem notu eru venjulegri merkingu, einnig slettur o.fl. Tilvitnunarmerki (gsalappir) eru me mismunandi mti eftir mlsvum, og prenti arf skilyrislaust a nota slenskar gsalappir. r fremri eru nest lnu og lta t svipa og 99; r aftari eru efst lnu og lkjast 66. skilegast er a nota essar gsalappir tlvuunnum ritgerum ef v verur vi komi, en ar er algengt a nota enskar gsalappir, sem eru eins og 66 a framan og 99 a aftan, hvorttveggja efst lnu (etta eru r gsalappir sem eru sjlfgefnar t.d. Word). Gsalappir af essu tagi (hvort heldur eru enskar ea slenskar) eru nefndar tvfaldar, og gegna tvenns konar hlutverki. Annars vegar eru r notaar til a afmarka orrttar tilvitnanir, styttri en u..b. 3 lnur ea 25 or. Hins vegar eru r notaar til a afmarka or og hugtk sem notu eru venjulegri merkingu, einnig slettur o.fl.
180. Gsalappir um tilvitnanir etta bendir Hskuldur rinsson (1979:301), sem segir a setningar vi (13a) su among the better ones og tekur fram a sumir mlhafar felli sig alls ekki vi slkar setningar.
ar a auki virtust Halldri aukafallsnafnliir ekki lta alveg smu lgmlum um orar og nefnifalls-frumlg; a virist fljtu bragi ftara fornu mli en n a frumlagsgildi su frumlagssti, segir hann (1994:47-48).
slenzkri mlfri Bjrns Gufinnssonar eru kenni-fll sg []au fll, sem mestu mli skiptir a kunna til ess a geta fallbeygt or. Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 180
181. Gsalappir vegna merkingar fyrsta lagi gti hr veri um a ra head-final sagnli.
Auk ess eru dmi um msar tegundir klofinna lia (sj Faarlund 1990).
a er augljst og alkunna a munur er virkri og virkri mlkunnttu; vi getum skili fjlda ora og setninga sem vi notum ekki sjlf.
ur var gert r fyrir v a djpger hefi nafn-httarsetningin srstakt frumlag, sem san vri eytt vegna samvsunar vi frumlag ea andlag mursetningarinnar. Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 181
182. Notkun einfaldra gsalappa Einfaldar gsalappir eru notaar
til a afmarka merkingu ora, setninga, hugtaka
a er ess vegna hpi a halda v fram a nema merki nokkurn tma nkvmlega ef ekki, eins og (11) snir:
annig er t.d. gefin sgnin fatra P, merkingunni fata, skjtlast.
til a afmarka einstk stafsetningartkn
Nfnin Svavar og Svava m einnig skrifa me f sta v, .e. Svafar og Svafa. Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 182 Einnig eru til einfaldar gsalappir. r lkjast 6 a framan og 9 a aftan, hvorttveggja efst lnu. Slkar gsalappir hafa tvenns konar hlutverk. fyrsta lagi afmarka r merkingu ora, setninga og hugtaka: Ori cup merkir 'bolli'. ru lagi eru r notaar til a afmarka einstk stafsetningartkn; egar fjalla er um einstaka bkstafi, t.d. 'z'. Til frekari frleiks um notkun gsalappa m vsa 11. grein Auglsingar um greinarmerkjasetningu. Einnig eru til einfaldar gsalappir. r lkjast 6 a framan og 9 a aftan, hvorttveggja efst lnu. Slkar gsalappir hafa tvenns konar hlutverk. fyrsta lagi afmarka r merkingu ora, setninga og hugtaka: Ori cup merkir 'bolli'. ru lagi eru r notaar til a afmarka einstk stafsetningartkn; egar fjalla er um einstaka bkstafi, t.d. 'z'. Til frekari frleiks um notkun gsalappa m vsa 11. grein Auglsingar um greinarmerkjasetningu.
183. Handritalestur Handritalestur
lestur texta vinnslustigi
ur en hann fer umbrot ea prentsmiju
stundum er texti fullbinn fr hendi hfundar
stundum er um a ra hrtt uppkast
Handritalesari gerir athugasemdir vi
efni, efnismefer, byggingu, mlfar, stl
hersla misjfn eftir v hve langt texti er kominn Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 183 Allir sem vinna eitthva me slenskan texta, hvort heldur er samningu, yfirlestur ea anna, urfa a kunna nokkur skil handrita- og prfarkalestri og eim vinnubrgum sem ar eru tku. ur en lengra er haldi er rtt a skra muninn essu tvennu. egar tala er um handritalestur er tt vi lestur texta ur en hann fer til prentsmiju. Textinn getur veri nokkurn veginn fullbinn fr hendi hfundar, en einnig getur veri um a ra meira ea minna hrtt uppkast. Verkefni handritalesarans er a gera hvers kyns athugasemdir vi efni, efnismefer, byggingu, stl, mlfar og stafsetningu textans; hvaa atrii lg er meginhersla fer a nokkru leyti eftir v hversu langt textinn er kominn. Allir sem vinna eitthva me slenskan texta, hvort heldur er samningu, yfirlestur ea anna, urfa a kunna nokkur skil handrita- og prfarkalestri og eim vinnubrgum sem ar eru tku. ur en lengra er haldi er rtt a skra muninn essu tvennu. egar tala er um handritalestur er tt vi lestur texta ur en hann fer til prentsmiju. Textinn getur veri nokkurn veginn fullbinn fr hendi hfundar, en einnig getur veri um a ra meira ea minna hrtt uppkast. Verkefni handritalesarans er a gera hvers kyns athugasemdir vi efni, efnismefer, byggingu, stl, mlfar og stafsetningu textans; hvaa atrii lg er meginhersla fer a nokkru leyti eftir v hversu langt textinn er kominn.
184. Prfarkalestur Prfarkalestur
lestur texta sem a vera orinn endanlegur
og er lei umbrot ea prentsmiju
ea kominn fr prentsmiju fyrsta ea anna sinn
tala um fyrstu prfrk, ara prfrk, suprfrk
Prfarkalesari
leirttir stafsetningu, prentvillur og mlvillur
lagfrir umbrot, s.s. uppsetningu og lnuskiptingu Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 184 Prfarkalestur fer aftur mti fram egar texti er fullbinn og lei prentsmiju, ea kominn fr prentsmiju fyrstu ea annarri ger. Verkefni prfarkalesarans er fyrst og fremst a leirtta stafsetningu og prentvillur, svo og lagfra uppsetningu (t.d. umbrot og lnuskiptingar) og beinar mlvillur. Aftur mti er yfirleitt ekki tlast til a prfarkalesarar leggist yfir mlfar og stl texta, ea nnur atrii sem handritalesurum er tla a sinna. Prfarkalestur fer aftur mti fram egar texti er fullbinn og lei prentsmiju, ea kominn fr prentsmiju fyrstu ea annarri ger. Verkefni prfarkalesarans er fyrst og fremst a leirtta stafsetningu og prentvillur, svo og lagfra uppsetningu (t.d. umbrot og lnuskiptingar) og beinar mlvillur. Aftur mti er yfirleitt ekki tlast til a prfarkalesarar leggist yfir mlfar og stl texta, ea nnur atrii sem handritalesurum er tla a sinna.
185. Verkefni handritalesara Handritalesari arf a
eiga auvelt me a f yfirsn yfir texta
geta greint og laga brotalamir byggingu texta
koma auga a sem betur m fara mlnotkun
taka eftir samrmi og gllum rksemdafrslu
efnisvillum, ritvillum og hvers kyns gllum
essa eiginleika last menn bara me jlfun
a lesa ga texta og velta eim fyrir sr Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 185 Handritalesarar urfa a vera msum kostum bnir. eir urfa a eiga auvelt me a f yfirsn yfir texta, og geta greint hvort brotalamir eru byggingu hans. eir urfa a hafa ga mltilfinningu til a koma auga a sem betur m fara mlnotkun og geta gert tillgur um endurbtur. eir urfa a vera skarpskyggnir og vandvirkir til a taka eftir samrmi, gllum rksemdafrslu, efnislegum villum, ritvillum og hvers kyns gllum textanum. etta eru hfileikar sem menn last ekki nema me langri jlfun a lesa ga texta og skoa vandlega; reyna a gera sr grein fyrir v hva gerir ga, og greinir fr vondum textum. Handritalesarar urfa a vera msum kostum bnir. eir urfa a eiga auvelt me a f yfirsn yfir texta, og geta greint hvort brotalamir eru byggingu hans. eir urfa a hafa ga mltilfinningu til a koma auga a sem betur m fara mlnotkun og geta gert tillgur um endurbtur. eir urfa a vera skarpskyggnir og vandvirkir til a taka eftir samrmi, gllum rksemdafrslu, efnislegum villum, ritvillum og hvers kyns gllum textanum. etta eru hfileikar sem menn last ekki nema me langri jlfun a lesa ga texta og skoa vandlega; reyna a gera sr grein fyrir v hva gerir ga, og greinir fr vondum textum.
186. Verkefni prfarkalesara Prfarkalesari arf a
hafa stafsetningu fullkomlega valdi snu
kunna greinarmerkjasetningu til hltar
taka eftir prentvillum og ritvillum hvers konar
koma auga samrmi uppsetningu og frgangi
og vera vandaur og nkvmur vinnubrgum
etta eru arir eiginleikar en handritalestri
eir sem eru gir ru eru stundum vondir hinu Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 186 Prfarkalesarar urfa a ba yfir msum smu kostum. Meginverkefni eirra er a leirtta uppsetningu og stafsetningu, eins og ur segir, og v skiptir nkvmni vinnubrgum a sumu leyti meira mli ar en handritalestrinum. Til eru eir sem eru gir handritalesarar vegna ess a eir eiga auvelt me a greina veilur uppbyggingu og rksemdafrslu texta, en hins vegar afleitir prfarkalesarar, v a eir koma ekki auga rangt ritu or. sama htt ekkja sumir prentvillur lngu fri og eru v afbrags prfarkalesarar, en eiga hins vegar erfitt me a sj texta samhengi og duga v ekki sem handritalesarar.
Kennari sem fer yfir ritgerir nemenda er raun bi handrita- og prfarkalesari. Hann arf a leggja mat byggingu, efnismefer og rksemdafrslu, en hann arf lka a lesa ritgerina vandlega me tilliti til mlfars og stafsetningar. Ef kennari les uppkast a ritger ur en hann fr endanlega ger er fyrri lesturinn aallega handritalestur, en s sari prfarkalestur. Og vissulega eru ekki alltaf skrp skil ar milli. a t.d. vi ef handritalestur hefur ekki veri ngu vandaur; kann prfarkalesarinn a urfa a sinna msum atrium sem ttu a vera komin lag. Prfarkalesarar urfa a ba yfir msum smu kostum. Meginverkefni eirra er a leirtta uppsetningu og stafsetningu, eins og ur segir, og v skiptir nkvmni vinnubrgum a sumu leyti meira mli ar en handritalestrinum. Til eru eir sem eru gir handritalesarar vegna ess a eir eiga auvelt me a greina veilur uppbyggingu og rksemdafrslu texta, en hins vegar afleitir prfarkalesarar, v a eir koma ekki auga rangt ritu or. sama htt ekkja sumir prentvillur lngu fri og eru v afbrags prfarkalesarar, en eiga hins vegar erfitt me a sj texta samhengi og duga v ekki sem handritalesarar.
Kennari sem fer yfir ritgerir nemenda er raun bi handrita- og prfarkalesari. Hann arf a leggja mat byggingu, efnismefer og rksemdafrslu, en hann arf lka a lesa ritgerina vandlega me tilliti til mlfars og stafsetningar. Ef kennari les uppkast a ritger ur en hann fr endanlega ger er fyrri lesturinn aallega handritalestur, en s sari prfarkalestur. Og vissulega eru ekki alltaf skrp skil ar milli. a t.d. vi ef handritalestur hefur ekki veri ngu vandaur; kann prfarkalesarinn a urfa a sinna msum atrium sem ttu a vera komin lag.
187. Almenn atrii Ekki er ng a lesa orin sem heild
a arf a lesa au staf fyrir staf
Taki eftir greinarmerkjum
notkun eirra, innbyris afstu o.fl.
Gti a skiptingu ora milli lna
hn er oft rng r setningartlvum
Hugi a letri og lnubili
er a jafnt llum textanum? Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 187 Prfarkalestur er meira vandaverk en margir halda. a er miki nkvmnisverk a fylgjast me v a engar prentvillur slist inn texta. Vi erum vn a lesa or sem vi ekkjum heild, en ekki einstaka bkstafi; en prfarkalestri er nausynlegt a lesa orin vandlega, skoa hvern einasta staf. Einnig arf a gta vel a greinarmerkjum; hvort au eru rtt notu, hvort afstaa eirra innbyris er rtt, o.s.frv. arf a hyggja a skiptingu ora milli lna; hn er oft rng texta r ritvinnslukerfum ea setningartlvum. Einnig arf a athuga hvort bil milli lna er jafnt og letri hi sama llum textanum.Prfarkalestur er meira vandaverk en margir halda. a er miki nkvmnisverk a fylgjast me v a engar prentvillur slist inn texta. Vi erum vn a lesa or sem vi ekkjum heild, en ekki einstaka bkstafi; en prfarkalestri er nausynlegt a lesa orin vandlega, skoa hvern einasta staf. Einnig arf a gta vel a greinarmerkjum; hvort au eru rtt notu, hvort afstaa eirra innbyris er rtt, o.s.frv. arf a hyggja a skiptingu ora milli lna; hn er oft rng texta r ritvinnslukerfum ea setningartlvum. Einnig arf a athuga hvort bil milli lna er jafnt og letri hi sama llum textanum.
188. Samrmi Oft gleymist a gta a msu samrmi
leturstr, leturger og lnubili meginmli
Nausynlegt er a fara nokkrar umferir
ekki er hgt a hafa hugann vi margt einu
Ein umfer er lestur alls texta
leirtting stafsetningar- og prentvillna
San arf eina umfer fyrir hvert atrii
fyrirsagnir, neanmlsgreinar, hausa, dmi o.fl. Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 188 En fleira arf a athuga; prfarkalestur snst ekki sur um a a gta a innbyris samrmi textanum. etta samrmi tekur til missa atria. a arf a gta samrmis fyrirsgnum, neanmlsgreinum, suhausum, dmum og tflum, o.s.frv. a fer illa v ef t.d. fyrirsgn fyrsta kafla er me arabskum 1 og feitu 14 punkta Times New Roman, en fyrirsgn annars kafla er me rmverskum II og skletruu 12 punkta Arial. Slkt er of algengt.
Vi slka samrmingu er nausynlegt a fara margar umferir yfir textann og taka eitt atrii fyrir einu. a gengur ekki a tla sr a huga a essu llu einni yfirfer, hversu miki sem maur vandar sig. Nausynlegt er a lesa textann allan vandlega yfir; meginml, fyrirsagnir, neanmlsgreinar, dmi o.s.frv., og leirtta stafsetningarvillur, prentvillur og arar villur. San arf a fletta textanum einu sinni til a fara yfir fyrirsagnir, aftur til a lta suhausa, enn einu sinni til a skoa neanmlsgreinar o.s.frv. a arf ekki a taka langan tma a fletta gegnum textann fyrir hvert atrii, og s tmi skilar sr.En fleira arf a athuga; prfarkalestur snst ekki sur um a a gta a innbyris samrmi textanum. etta samrmi tekur til missa atria. a arf a gta samrmis fyrirsgnum, neanmlsgreinum, suhausum, dmum og tflum, o.s.frv. a fer illa v ef t.d. fyrirsgn fyrsta kafla er me arabskum 1 og feitu 14 punkta Times New Roman, en fyrirsgn annars kafla er me rmverskum II og skletruu 12 punkta Arial. Slkt er of algengt.
Vi slka samrmingu er nausynlegt a fara margar umferir yfir textann og taka eitt atrii fyrir einu. a gengur ekki a tla sr a huga a essu llu einni yfirfer, hversu miki sem maur vandar sig. Nausynlegt er a lesa textann allan vandlega yfir; meginml, fyrirsagnir, neanmlsgreinar, dmi o.s.frv., og leirtta stafsetningarvillur, prentvillur og arar villur. San arf a fletta textanum einu sinni til a fara yfir fyrirsagnir, aftur til a lta suhausa, enn einu sinni til a skoa neanmlsgreinar o.s.frv. a arf ekki a taka langan tma a fletta gegnum textann fyrir hvert atrii, og s tmi skilar sr.
189. Fyrirsagnir og hausar Kaflafyrirsagnir
staa su (mijaar ea vinstra megin)
leturger (fontur; skletur, feitt letur, hstafir)
leturstr (punktar)
tlusetning (nmer; arabskar/rmverskar tlur)
lnubil (bi ofan og nean fyrirsagnar)
Suhausar
vinstri og hgri haus eru oftast mismunandi Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 189 Meal ess sem gta arf vel a eru kaflafyrirsagnir. r byrja stundum vi vinstri spssu en eru lka oft mijaar; allar fyrirsagnir af smu tegund urfa auvita a hafa smu stu su. Leturger og leturstr fyrirsgnum af sama tagi arf lka a vera s sama. etta bi vi fontinn og eins vi a hvort nota er skletur, feitt letur o.s.frv. arf a huga a tlusetningu kafla; tkt er a blanda saman rmverskum og arabskum tlum kflum sama svii. Tlusetningin arf auvita lka a vera rtt; ess arf a gta a ekkert nmer vanti ea s tvteki. Einnig arf a athuga hvort jafnmiki bil s alltaf milli nsta kafla undan og fyrirsagnar, og jafnmiki bil fr fyrirsgn niur a meginmli kaflans.
bkum og tmaritum eru oft svokallair suhausar, .e. texti efst hverri su, ofan meginmls. Venjulega er ekki sami textinn vinstri og hgri su, og kvenar reglur gilda um hva ar er. vinstri haus er oft nafn hfundar ea titill aalkafla, en hgri haus er oft titill bkar ea undirkafla. etta er a vsu nokku mismunandi, en meginreglan er s a hgri hausinn er rengri einhverjum skilningi en s vinstri. Gta arf ess vel a hausar su rttir og vxlist ekki; einnig arf a huga a v a haus breytist ar sem vi , t.d. egar nr kafli tekur vi. Meal ess sem gta arf vel a eru kaflafyrirsagnir. r byrja stundum vi vinstri spssu en eru lka oft mijaar; allar fyrirsagnir af smu tegund urfa auvita a hafa smu stu su. Leturger og leturstr fyrirsgnum af sama tagi arf lka a vera s sama. etta bi vi fontinn og eins vi a hvort nota er skletur, feitt letur o.s.frv. arf a huga a tlusetningu kafla; tkt er a blanda saman rmverskum og arabskum tlum kflum sama svii. Tlusetningin arf auvita lka a vera rtt; ess arf a gta a ekkert nmer vanti ea s tvteki. Einnig arf a athuga hvort jafnmiki bil s alltaf milli nsta kafla undan og fyrirsagnar, og jafnmiki bil fr fyrirsgn niur a meginmli kaflans.
bkum og tmaritum eru oft svokallair suhausar, .e. texti efst hverri su, ofan meginmls. Venjulega er ekki sami textinn vinstri og hgri su, og kvenar reglur gilda um hva ar er. vinstri haus er oft nafn hfundar ea titill aalkafla, en hgri haus er oft titill bkar ea undirkafla. etta er a vsu nokku mismunandi, en meginreglan er s a hgri hausinn er rengri einhverjum skilningi en s vinstri. Gta arf ess vel a hausar su rttir og vxlist ekki; einnig arf a huga a v a haus breytist ar sem vi , t.d. egar nr kafli tekur vi.
190. Neanmlsgreinar og dmi Neanmlsgreinar
form tilvsunar inni texta
tlusetning greinarinnar sjlfrar
letur og lnubil greinarinnar
Dmi og tflur
leturger og leturstr
bil undan og eftir
tlusetning Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 190 A mrgu arf a huga sambandi vi neanmlsgreinar. Form tilvsunar greinina inni textanum getur veri mismunandi. Oftast eru notair tlustafir, en stundum einnig tkn, einkum stjrnur. ess arf a gta a samrmi s tknun, t.d. hvort nmeri er alltaf me sama letri, hvort a er alltaf uppskrifa, hvort a er sviga ea ekki, o.s.frv. Einnig arf a gta ess a tlusetningin s rtt, og a neanmlsgreinar lendi rttum sum. Inni greinunum sjlfum arf a gta a tlusetningu, letri og lnubili; einnig fjarlg milli meginmls og neanmlsgreina o.fl.
Mjg margt arf a athuga sambandi vi dmi og tflur. ar m nefna leturger og leturstr, og bil milli dma og taflna annars vegar og meginmls hins vegar. Einnig arf a gta a tlusetningu dma og taflna; a etta komi rttri r, ekkert vanti og ekkert s tvteki. Ef tv ea fleiri sambrileg dmi ea sambrilegar tflur eru verkinu arf a gta ess a uppsetning s eins hlist og kostur er.A mrgu arf a huga sambandi vi neanmlsgreinar. Form tilvsunar greinina inni textanum getur veri mismunandi. Oftast eru notair tlustafir, en stundum einnig tkn, einkum stjrnur. ess arf a gta a samrmi s tknun, t.d. hvort nmeri er alltaf me sama letri, hvort a er alltaf uppskrifa, hvort a er sviga ea ekki, o.s.frv. Einnig arf a gta ess a tlusetningin s rtt, og a neanmlsgreinar lendi rttum sum. Inni greinunum sjlfum arf a gta a tlusetningu, letri og lnubili; einnig fjarlg milli meginmls og neanmlsgreina o.fl.
Mjg margt arf a athuga sambandi vi dmi og tflur. ar m nefna leturger og leturstr, og bil milli dma og taflna annars vegar og meginmls hins vegar. Einnig arf a gta a tlusetningu dma og taflna; a etta komi rttri r, ekkert vanti og ekkert s tvteki. Ef tv ea fleiri sambrileg dmi ea sambrilegar tflur eru verkinu arf a gta ess a uppsetning s eins hlist og kostur er.
191. Prfarkalesturstkn Ferns konar tkn eru notu vi leirttingar
stasetningartkn
ar sem arf a leirtta/breyta; endurtekin spssu
athafnartkn
eftir stasetningartkni spssu; sna breytingu
stasetningar- og athafnartkn
merkja stainn og sna breytinguna
afturkllunartkn
punktalna undir rangri breytingu/leirttingu Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 191 Til var srstakur slenskur staall um lestur og leirttingar handrita og prfarka; ST 3, gefinn t af Inrunarstofnun slands (n Stalari slands) ri 1975. essi staall er n fallinn r gildi, enda er mislegt honum relt vegna ess a au vinnubrg sem ar er lst sambandi vi frgang handrita og prentun (vlritun og prentun bl) eru n ekki tku lengur vegna breyttrar tkni. a sem arna segir um tknanotkun vi leirttingu prfarka er fullu gildi, og nausynlegt a kynna sr r reglur vel og geta nota tknin rtt.
Um er a ra fjra flokka tkna. fyrsta lagi stasetningartkn, sem sett eru ar sem eitthva arf a leirtta ea breyta. Sama tkn er svo endurteki spssu (hgra ea vinstra megin eftir atvikum) samt bendingu um hverju skuli breyta. Ef breyta skal leturger er strika undir textann sem breyta , strik sett t spssu og ar eftir tilgreint innan hrings hvernig breyta skuli. ru lagi eru athafnartkn, sem eru sett spssu eftir stasetningartknum, og segja hva gera skal. rija lagi eru stasetningar- og athafnartkn, sem bi merkja stainn ar sem breyta arf og segja hvernig skuli breyta v. au eru sett inn textann ar sem vi og endurtekin t spssu. fjra lagi eru afturkllunartkn, sem notu eru ef leirtting er rng. Til var srstakur slenskur staall um lestur og leirttingar handrita og prfarka; ST 3, gefinn t af Inrunarstofnun slands (n Stalari slands) ri 1975. essi staall er n fallinn r gildi, enda er mislegt honum relt vegna ess a au vinnubrg sem ar er lst sambandi vi frgang handrita og prentun (vlritun og prentun bl) eru n ekki tku lengur vegna breyttrar tkni. a sem arna segir um tknanotkun vi leirttingu prfarka er fullu gildi, og nausynlegt a kynna sr r reglur vel og geta nota tknin rtt.
Um er a ra fjra flokka tkna. fyrsta lagi stasetningartkn, sem sett eru ar sem eitthva arf a leirtta ea breyta. Sama tkn er svo endurteki spssu (hgra ea vinstra megin eftir atvikum) samt bendingu um hverju skuli breyta. Ef breyta skal leturger er strika undir textann sem breyta , strik sett t spssu og ar eftir tilgreint innan hrings hvernig breyta skuli. ru lagi eru athafnartkn, sem eru sett spssu eftir stasetningartknum, og segja hva gera skal. rija lagi eru stasetningar- og athafnartkn, sem bi merkja stainn ar sem breyta arf og segja hvernig skuli breyta v. au eru sett inn textann ar sem vi og endurtekin t spssu. fjra lagi eru afturkllunartkn, sem notu eru ef leirtting er rng.
192. Merking og notkun tkna Prfarkalesturstkn arf a ekkja vel
geta lesi r eim og nota au
Arir urfa a lesa r eim og fara eftir eim
v arf merking og notkun a vera tvr
Stasetningartkn merkja ll a sama
eru mrg til a koma veg fyrir rugling
Dmi: Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 192 Nausynlegt er a ekkja prfarkalesturstknin vel; geta lesi r eim og nota au. Tknin eru vissulega mismiki notu og misnausynleg, og fstir nota au lklega alveg samkvmt essum (relta) stali; hver prfarkalesari kemur sr upp snu kerfi a einhverju leyti. Samt sem ur er auvita nausynlegt a merking eirra tkna sem menn nota s alveg skr. a m ekki gleyma v a einhverjir arir urfa a taka vi leirttingunum og lesa r eim, og a verur a vera alveg tvrtt hvernig a gera a.
Athugi a stasetningartknin hafa ll smu merkingu ea sama tilgang; sem s ann einan a merkja stainn ar sem breytingar ea leirttingar er rf. a skiptir v engu mli hvert tknanna er nota hverju sinni. stan fyrir v a tknin eru fleiri en eitt er s a me v mti m koma veg fyrir rugling. Oft er a svo a fleiri en eina breytingu arf a gera smu lnu. Ef margar breytingar vru merktar sama htt, og sama tkni endurteki mrgum sinnum ti spssu, yri erfitt a komast hj ruglingi; hvaa leirtting tti vi hvaa sta textanum? ess vegna er eitt tkn nota fyrir eina breytingu, anna vi nstu smu lnu, o.s.frv. G regla er a endurnta ekki sama tkni fyrr en arnstu lnu.Nausynlegt er a ekkja prfarkalesturstknin vel; geta lesi r eim og nota au. Tknin eru vissulega mismiki notu og misnausynleg, og fstir nota au lklega alveg samkvmt essum (relta) stali; hver prfarkalesari kemur sr upp snu kerfi a einhverju leyti. Samt sem ur er auvita nausynlegt a merking eirra tkna sem menn nota s alveg skr. a m ekki gleyma v a einhverjir arir urfa a taka vi leirttingunum og lesa r eim, og a verur a vera alveg tvrtt hvernig a gera a.
Athugi a stasetningartknin hafa ll smu merkingu ea sama tilgang; sem s ann einan a merkja stainn ar sem breytingar ea leirttingar er rf. a skiptir v engu mli hvert tknanna er nota hverju sinni. stan fyrir v a tknin eru fleiri en eitt er s a me v mti m koma veg fyrir rugling. Oft er a svo a fleiri en eina breytingu arf a gera smu lnu. Ef margar breytingar vru merktar sama htt, og sama tkni endurteki mrgum sinnum ti spssu, yri erfitt a komast hj ruglingi; hvaa leirtting tti vi hvaa sta textanum? ess vegna er eitt tkn nota fyrir eina breytingu, anna vi nstu smu lnu, o.s.frv. G regla er a endurnta ekki sama tkni fyrr en arnstu lnu.
193. Stasetningar- og athafnartkn felli brott (latna: deleatur)
auki bil
minnki bil
setji eitt or
auki lnubil
minnki lnubil
n lna ea n mlsgrein
ekki n lna/n mlsgrein
lti or skipta um sti
flytji a sem er inni hringnum anga sem rin vsar
breyti orar skv. tlur Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 193 Hr eru dmi um helstu athafnartkn.Hr eru dmi um helstu athafnartkn.
194. Dmi um notkun tkna Bi m nota hgri og vinstri spssu
til a fra leirttingar Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 194 Ekki skiptir mli hvort hgri ea vinstri spssa er notu til a fra leirttingar ; a getur fari eftir v hvar lnu leirttingin er, og eftir v hvoru megin er laust plss.
Hr eru svo a lokum snd nokkur dmi um notkun helstu stasetningar- og athafnartkna.Ekki skiptir mli hvort hgri ea vinstri spssa er notu til a fra leirttingar ; a getur fari eftir v hvar lnu leirttingin er, og eftir v hvoru megin er laust plss.
Hr eru svo a lokum snd nokkur dmi um notkun helstu stasetningar- og athafnartkna.
195. Reglur um stafsetningu og greinarmerki Um stafsetningu og greinarmerkjasetningu gilda:
Auglsing um slenska stafsetningu
Auglsing um greinarmerkjasetningu
r skulu gilda um stafsetningarkennslu/greinarmerkja-setningu sklum, um kennslubkur tgefnar ea styrktar af rkisf, svo og um embttisggn, sem t eru gefin
etta eru ekki lg
Auglsingarnar hafa veri tfrar og skrar
Ritreglum slenskrar mlstvar
og einnig hr Eirkur Rgnvaldsson: Ritgerasm 195
