CÜMLENİN ÖGELERİ

1. CÜMLENİN ÖGELERİ Sözcüklerin cümle içerisindeki görev adlarına “cümlenin ögeleri”denir. Cümle öğelerini, temel öğeler ve yardımcı öğeler olmak üzere iki grupta inceleyebiliriz.

2. A) Temel Öğeler: • 1- Yüklem • 2- Özne • B) Yardımcı Öğeler: • 1- Nesne • 2- Dolaylı Tümleç • 3- Zarf Tümleci

3. A) Temel Öğeler: • 1-YÜKLEM:Cümlede işi, oluşu, hareketi kişi ve zamana bağlı olarak anlatan yani yargı bildiren unsura “yüklem” denir. • Cümlede yüklemi bulmak için herhangi bir soru sorulmaz. Yüklem tek başına cümle olabilir. Diğer öğeler yüklemi tamamlar. Yüklem kurallı cümlelerde sonda bulunur. • Yüklem tek sözcükten oluşabileceği gibi değişik söz gruplarından da oluşabilir.

4. Babam erkenden dükkanagitti. • Kaçtılar. • Burada en çok yetişen ürünelmadır. • Tek isteği onugörmekti. • O gençliğinderüzgar gibiydi. • Dün onu arayanbendim. • Bu kitapMustafa’nın hatırasıdır. • İsmailbaşarılı bir öğrenciydi. • Bu hareketiylegözden düştü. • Geçfark ettimtaşın sert olduğunu.

5. 2-ÖZNE: Cümlede yüklemin bildirdiği işi, hareketi yapan ve yargıya konu olan unsurdur. Özneyi bulmak için yükleme “Ne?, Kim?” sorularını sorarız. • Örnek: Adamumursamadan gülüyordu. (Gülen kim?) • Bizim evimizköyün dışındaydı. (Köyün dışında olan ne?) • Dün akşambabamın arkadaşıgeldi bize. • Çalışmakbaşarmaktır.

6. Not:cümlede özne görevinde bulunan kelimeler yalın halde bulunurlar. İsimlere getirilen “–i,-e,-de,-den” hal eklerini almazlar. • Özne çoğul ve iyelik eklerini alabilir. • Örnek: • Göçmen kuşlar yine yolculuğa başladı. • Kapı tokmağı sertçe vuruluyordu.

7. Özne Çeşitleri:Özneler cümlede yer alıp almamasına veya fiilin çatı özelliğine göre değişik isimler alır. • a) Gerçek Özne: Fiilin bildirdiği işi yapan öznedir. • Örnek: Ahmet derslerine çok çalışır. • b) Gizli Özne: Cümlede yer almayan öznedir. Gizli özne yüklemden anlaşılır. • Örnek: Bu imtihana çok çalıştım.(BEN)

8. c) Sözde Özne:İşi yapmayan, yapılan işten etkilenen öznedir. • Örnek: Cam kırıldı. Ezan okundu. • Çamaşırlar yıkandı. • Elbiseler dikildi. • Arabalar iyice arandı.

9. B) Yardımcı Öğeler: • 1-Nesne: Cümlede öznenin yaptığı işten etkilenenvarlığa “nesne” denir. Nesneyi bulmak için yükleme “Neyi? Kimi?” ve özneyi bulduktan sonra “Ne” soruları sorulur. • Uyarı: “Ne” sorusu özneyi bulmak için de sorulduğu için bir cümlenin önce yüklemi, sonra öznesi, daha sonra nesnesi bulunmalıdır. (Y.Ö.N.)

10. Nesneler hal eki alıp almamalarına göre ikiye ayrılır: • A) Belirtili Nesne: • Nesne görevinde bulunan sözismin –i hal ekini almışsa bu tür nesneye belirtili nesne denir. Yükleme sorulan “Neyi? Kimi?” sorularına cevap verir. • Örnek: • Türkçe dersiniçok seviyordu. (Neyi seviyordu?) • Eski günleriçok özledik. • Onun gibisini görmedim hayatımda. • Bugünkü gazeteleri okudun mu?

11. B) Belirtisiz Nesne: • Nesne görevinde bulunan kelimeyalın halde bulunuyorsa bu durumdaki nesneye belirtisiz nesne denir. Yükleme özneyi bulduktan sonra sorduğumuz “Ne?” sorusuna cevap olur. • Örnek: • Önce bir bardak su içti. (Ne içti?) • Pazardanüç kilo elma almış. (Ne almış?) • Sabahtan berikitap okuyor. (Ne okuyor?) • Ünlü yazar, bu konudabirkaç makale yazdı.

12. 2- Dolaylı Tümleç: Cümlede yüklemin anlamını yer bakımından tamamlayan sözlere denir. Dolaylı tümleç, yüklemi yönelme, bulunma, çıkma, yönünden tamamlar.Dolaylı tümleç olan kelimeler mutlaka ismin“-e, -de, -den” hallerinden birinde bulunur. Dolaylı tümlecibulmak için yükleme “Kime?, Kimde?, Kimden?, Neye?, Neyde?, Neyden?, Nereye?, Nerede?, Nereden?” soruları sorulur.

13. Örnek: • Çocuklar sokaktaoynuyorlar. • Evegeç gittim. • Çarşıdanhenüz dönmediler. • Bayburt’tanayrılacaklarmış. • DİKKAT:İsmin ‘‘-e, -de,-den’’ hal eklerini alan her kelime cümlede dolaylı tümleç değildir. • Türkiye Cumhuriyeti29 Ekim 1923’tekuruldu. • Zarf tamlayıcısı yüklem • (ne zaman?)

14. 3- Zarf Tümleci: • Yüklemi zaman, miktar, durum, yer-yön bakımından tamamlayan kelimelere denir. Zarf tümleci yüklemin yönünü, yüklemde bildirilen işin ne zaman ve nasıl yapıldığını, miktarını bildirir. • Zarf tümlecini bulmak için yükleme değişik sorular sorulur. • Bunlar: “Ne zaman?, Niçin?, Neden?, Nekadar?, Nasıl?,Nere?,Ne ile?” gibi sorulardır.

15. Örnek: Dünmaçı kazandık. (Ne zaman?) • Yaşlı kadındurmadankonuşuyordu. (Nasıl?) • “Ağır ağırçıkacaksın bu merdivenlerden.” • Çocuksessizceiçerigirdi. • Mehmethastalandığındanokula gitmemiş. • İşçilerçokyorulmuştu. • Öğrenciler dışarıçıktılar. (Nere?)

16. Uyarı: Yer-yön bildiren kelimeler ( ileri,geri,içeri, dışarı,…) ismin hal eklerinden birini alırsa zarf tümleci olmaz. • Not: Öğeleri buldurmaya yarayan sorular, cümlede geçtiğinde buldurduğu öğenin yerini tutar. • Örnek: • Tatilde nereye gittin? (Eve gitti.) • Yer T. Yer. T. • Bu soruyu sana kim sordu? (Fatih sordu.) • Özne Ö.

17. Uyarı: • - Bir cümlede, cümlenin öğelerini bulmak için sorduğumuz sorulardan hiçbirine cevap olmayan birbölüm varsa buna “Cümle dışı unsur” denir. • Örnek: • Sevgili dostum Ahmet, seni çok özledim. C.D.U.(cümle dışı unsur)

18. Öğe Karşılık verdiği sorular • ÖZNE Kim?, Ne? • NESNE Neyi?, Kimi?, Ne? • D. TÜMLEÇ Kime?, Kimde?, Kimden?, • Neye?, Neyde?, Neyden?, • Nereye?, Nerede?, • Nereden? • ZARF TÜMLECİ Ne zaman?, Niçin?, Nasıl? • Neden?, Nekadar?,

19. BU KONUDAN SBS’DE ÇIKAN SORULAR: • SORU:Erciyes Dağı, güneş batarken bütün heybetiylebulutların arasından bizi selamlıyordu. • Bu cümlenin dolaylı tümleci aşağıdakilerden hangisidir? • A)güneş batarken • B)bütün heybetiyle • C)bulutların arasından • D)bizi • SBS 2011

20. SORU:Hızlı adımlarla işe gidenler, fabrikanın önünde biraz dinlenirlerdi. Cümlesinin öznesi, aşağıdakilerin hangisinde doğru verilmiştir? • A)Gidenler • B)Adımlarla işe gidenler • C) İşe gidenler • D) Hızlı adımlarla işe gidenler • SBS 2010

21. CÜMLE VURGUSU • Kurallı cümlelerde vurgu yüklemden öncekiögededir. • -Bu kitabı size Türkçe öğretmeniverdi. • özne y.(kim?) • -Karar vermeden önce uzun uzundüşündüm. • Zarf tümleci y.(kim?) • -Meçhule giden bir gemi, bu limandankalkar. • Dolaylı t. y.(kim?)

22. NOT: Devrik cümlelerde de vurgu yine yüklemden önceki kelimededir. • -Havalimanıuzakmış şehir merkezine. • Özne y.(ne?) • 2009 SBS “Tatlı söz söyleyen, hiç kimseden kötü söz işitmez.” cümlesinde vurgulanan ifadenin cümledeki görevi aşağıdakilerden hangisidir? • A) Belirtisiz nesne B) Yer tamlayıcısı • C) Özne D) Yüklem

23. ARA SÖZ: Herhangi bir öğenin açıklayıcısı olarak iki virgül veya kısa çizgi arasında yer alan, cümleden çıkardığımızda cümlenin anlamında değişikliğe yol açmayan, bazen bağımsız olarak cümlede kullanılan, kelime veya kelime grubuna ara söz veya ara cümle denir. • -Veli’nin okuduğu hikaye, Forsa, çok güzeldir. • -Kemal’i, sınıfın en çalışkanını, yanına çağırdı. •  -Vatanımıza, çok sevdiğimiz ülkemize, kavuşmak üzereyiz.

24. -Geçen gün, sen de şahitsin, hayatımın en berbat günüydü. • -Cihan yıkılsa -emin ol- bu cephe sarsılmaz. • Bu cümlelerdeki ara sözler ise herhangi bir öğenin açılayıcısı olmadan da cümlede bulunabilir.Bu durumdaki ara sözler cümle değerindedir.Bu tip ara sözler herhangi bir öğenin açıklayıcısı olmadığı için cümlenin herhangi bir öğesi de değildir.