Wprowadzenie do filozofii ekonomii

1. Wprowadzenie do filozofii ekonomii Ks. dr hab. Adam Olszewski dr Marcin Gorazda Październik 2012

2. Czym zajmuje się ekonomia? • Janusz Beksiak Ekonomia Kurs podstawowy • II. MIKROEKONOMIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 • Rozdział 4. Wybór konsumenta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 • 4.1. Gospodarstwo domowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 • 4.3. Ograniczenia wyboru: ceny i dochody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 • 4.4. Preferencje konsumenta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 • Rozdział 5. Popyt na dobra konsumpcyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 • 5.1. Zmiany cen i popytu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 • 5.2. Zmiany dochodów i popytu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 • Rozdział6. Wybór przedsiębiorcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 • 6.1. Przedsiębiorstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 • 6.3. Rodzaje kosztów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 • 6.4. Funkcje kosztów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 • 6.5. Punkt równowagi przedsiębiorstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 • Rozdział 7. Wolna konkurencja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 • 7.1. Konkurencja i monopole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 • 7.2. Równowaga przedsiębiorstwa w doskonałej konkurencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 • 7.3. Użytkowanie i zakładanie przedsiębiorstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 • Rozdział 8. Monopol i konkurencja monopolistyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 • Rozdział 9. Popyt na czynniki wytwórcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 • Rozdział 10. Rynki czynników wytwórczych i podział dochodów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 • Rozdział 11. Równowaga ogólna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 • Część III. MAKROEKONOMIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 • Rozdział 12. Wprowadzenie do makroekonomii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 • Rozdział 13. Pieniądz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 • Rozdział 14. Instytucje rynków finansowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176 • 14.1. Rynki finansowe i ich uczestnicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176 • 14.2. Banki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 • 14.3. Giełda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180 • 14.4. Bank centralny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182 • Rozdział 15. Bezrobocie i polityka pełnego zatrudnienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 • Rozdział 16. Wzrost gospodarczy i cykl koniunkturalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 • Rozdział 17. Inflacja i bezrobocie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223 • Rozdział 18. Polityka gospodarcza państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232 • Rozdział 19. Gospodarka Światowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242 • Część IV. SYSTEMY GOSPODARCZE I ICH DYNAMIKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257 Wprowadzenie do filozofii ekonomii

3. Filozofia ekonomii • Filozofia ekonomii jest uprawiana w ramach szeroko rozumianej filozofii nauki – podobnie jak filozofia fizyki czy matematyki. Ekonomia jest nauką osobliwą. O jej osobliwości świadczy wiele jej cech charakterystycznych. Na wstępie wymienić można cztery: • Jest klasyfikowana jako tzw. nauka społeczna (Geisteswissenschaft) – przedmiotem jej zainteresowania są zachowania społeczne lub indywidualne; • Podejmuje próby formułowania praw powszechnie obowiązujących i ponadczasowych na wzór fizyki; • Stosuje zaawansowane techniki matematyczne do formalizowania owych praw. • Jest silnie uwikłana aksjologicznie. Twierdzenia ekonomii nigdy nie są neutralne – pozostają w związku z jakąś założoną tezą moralną lub polityczną. Wprowadzenie do filozofii ekonomii

4. Klasyczne pytania filozofii nauki • Klasyczne pytania filozofii nauki dotyczące konkretnej dziedziny wiedzy można podzielić na 7 kategorii: • Pytania o dziedzinę dyskursu • Pytania ontologiczne • Pytania semantyczne • Pytania epistemologiczne • Pytania metodologiczne • Pytania aksjologiczne • Pytania socjologiczne Wprowadzenie do filozofii ekonomii

5. Przedmiot ekonomii • Przedmiot ekonomii – próby odpowiedzi: • Najbardziej klasyczną definicję ekonomii proponuje Mill – ekonomia polityczna interesuje się zjawiskami społecznymi, które są konsekwencją ludzkiej potrzeby bogacenia się i abstrahuje od jakichkolwiek innych potrzeb, emocji czy motywacji. • Lionel Robbins – również proponuje skupienie się na ludzkim działaniu, ale w nieco innym (szerszym) aspekcie. Chodzi o relację pomiędzy wyznaczonymi celami, a dostępnymi ograniczonymi środkami, które mogą mieć alternatywne zastosowania. • Jevons – wybory konsumpcyjne służą maksymalizacji szczęśliwości jednostki. Ekonomi jest zatem nauką o tym, jak ową szczęśliwość maksymalizować. • Ekonometria, która powstała wraz z początkami tzw. analizy marginalnej (Jevons), kładzie nacisk na szeroką analizę dostępnych danych statystycznych i próbę odnajdywania tamże prawidłowości, w oderwaniu od zachowań poszczególnych jednostek; • Instytucjonaliści i szkoły historyczne postrzegają przedmiot ekonomii na podobieństwo socjologii i historii – jej przedmiotem zainteresowania są wzajemne relację między instytucjami, uchwytne metodami historycznymi. • Ekonomiści behawioralni uznają, że podstawą ekonomii są decyzje podejmowane przez jednostki przy uwzględnieniu całego bagażu biologiczno-psychologicznego. Wprowadzenie do filozofii ekonomii

6. Pytania ontologiczne – czym są byty ekonomiczne • Jako że nie ma zgody na to co jest bytem ekonomicznym, a co nie, a co gorsza ich charakter wydaje się bardzo odmienny (np. cena, podaż i popyt, inflacja, Rada Polityki Pieniężnej, przedsiębiorstwo), filozofia ekonomii w aktualnym jej kształcie nie pogłębia tej refleksji. W zasadzie skupia się nad charakterem oddziaływań przyczynowych w ekonomii oraz nad możliwością i charakterem tzw. praw ekonomicznych. • Tradycyjnie dwa kierunki: • Metodologiczny indywidualizm – byty ekonomiczne są pochodną natury ludzkiej (homo economicus) . Prawidłowe jej zdefiniowania pozwala na dedukowanie zależności występujących na rynku • Natura ludzka jest irrelewantna dla bytów ekonomicznych – ekonomia bada zależności występujące na rynku, traktując je jak prawa powszechnie obowiązujące. • Trzeci kierunek – ekonomia jako nauka „biologiczna”. Zarówno tzw. natura ludzka (czy raczej preferencje jednostek) są wytworem procesu ewolucji . Byty ekonomiczne są bytami emergentnymi podobnymi do struktur biologicznych. Wprowadzenie do filozofii ekonomii

7. Pytania semantyczne • Pytania o znaczenie używanych terminów i symboli • Są bardzo istotne w filozofii nauk formalnych. W naukach ścisłych i społecznych nie są poddane aż takiej analizie. • Pojęcia podstawowe – (rynek, jednostka, przedsiębiorstwo, państwo) – popperowskianty-esencjalizm – definiowane są intuicyjnie. • Szereg definicji legalnych – bank, instytucja finansowa, giełda, waluta, sprzedaż, umowa itp. • Liczne pojęcia używane w ekonomii (a głównie w ekonometrii) są definiowane głównie przy pomocy liczbowych danych makro- mikroekonomicznych (inflacja, PKB, wskaźnik bezrobocia, deficyt budżetowy, dług publiczny itp.) • Używane pojęcia i nadawane im znaczenia determinują sposób postrzegania ich domniemanych desygnatów! Wprowadzenie do filozofii ekonomii

8. Pytania epistemologiczne i metodologiczne • Sposoby poznania bytów ekonomicznych oraz granice tego poznania /wyjaśnienia; • Te pytania stanowią oś sporu pomiędzy różnymi szkołami ekonomicznymi i tym samym, pomiędzy filozofami ekonomii. • Problemy metodologiczne zdają się być pochodnymi przyjętych założeń epistemologicznych. • Zanegowanie możliwości poznania określonych bytów ekonomicznych prowadzi w konsekwencji do metodologii ‘kanapowej’. • Z drugiej strony aplikacja określonych metod badawczych pozwala dookreślić możliwości poznawcze w ekonomii. Wprowadzenie do filozofii ekonomii

9. Pytania aksjologiczne • Ekonomia historycznie powstała jako nauka moralna (por. Arystoteles, Platon, sw. Augustyn, ale przede wszystkim Adam Smith). Nieustannie próbuje wracać do swoich korzeni. • Silne uwikłanie ekonomii w aksjologię. Uwidacznia się na każdym etapie uprawiania tej nauki. Począwszy od wyznaczenie przedmiotu badań poprzez ustalenie znaczeń określonych terminów (dlaczego wzrost gospodarczy miałby być stanem pożądanym?), skończywszy na założeniach epistemologiczno-metodologicznych (eliminowanie określonych metod badawczych a priori jest powszechną praktyką). • Keynes proponował podział ekonomi na pozytywną (opisuje tylko fenomeny ekonomiczne i relacje między nimi), normatywną (odpowiada na pytania aksjologiczne – jakie powinny być cele ‘inżynierii społecznej’), i sztukę ekonomii (jak najlepiej osiągnąć założone cele przy ustalonych, obiektywnych prawach ekonomicznych). Ten podział jest chyba nierealistyczny. Już bowiem na poziomie ekonomii pozytywnej aspekty normatywne odgrywają kluczową rolę. • Próby oczyszczenia ekonomii z przed-założeń aksjologicznych podejmowane były wielokrotnie. Z najnowszych i najbardziej kontrowersyjnych należy wymienić freakonomistów oraz tzw. konsensus kopenhaski – BjornLomborg). Wśród ekonomistów nie ma nawet zgody co do oceny zdarzeń historycznych – np. czy tzw. globalizacja i konsensu waszyngtoński przyniosły więcej korzyści czy strat, czy deregulacja rynków finansowych była przyczyną kryzysu 2008 itp. Wprowadzenie do filozofii ekonomii

10. Pytania socjologiczne • Pytania o kontekst odkrycia naukowego i pytania o to, dlaczego określone kierunki ekonomii mają się lepiej, a inne gorzej i dlaczego nie zależy to od faktycznych wyników ich badań. • Chyba w żadnej nauce, problem nie jest aż tak istotny. Dyskryminacja poszczególnych szkół jest silnie widoczna. • Sytuacje zmienia co nieco Internet Heterodox economics Marginal revolutionaries The crisis and the blogosphere have opened mainstream economics up to new attack. The Economist Dec 31st 2011 Wprowadzenie do filozofii ekonomii

11. Współczesne propozycje filozoficzne Przykłady

12. Daniel Hausman • Jest kluczową postacią w anglosaskiej filozofii ekonomii. Autor licznych artykułów i monografii z tej dziedziny. • Filozofia ekonomii zajmuje się badaniami dotyczącymi • racjonalnego wyboru (teoria działania); • oceną ekonomicznych rezultatów, instytucji i procesów (etyka albo normatywna filozofia społeczna i polityczna) i • ontologią zjawisk ekonomicznych oraz możliwością pozyskiwania o nich wiedzy (filozofia nauki sensu stricto). • Z tego punktu widzenie plasuje się jako klasyczny reprezentant filozofii nauki, przedstawiający określoną strukturę ekonomii jako nauki oddzielnej od innych, ze specyficznymi dla niej metodami badawczymi. Wprowadzenie do filozofii ekonomii

13. Sześć podstawowych problemów metodologicznych Hausmana • Ekonomia pozytywna versus normatywna: Czy można oddzielić jedną od drugiej – większość ekonomistów uważa że tak. Hausman jest sceptyczny • Racja versus przyczyna: W większości kierunków ekonomicznych nacisk jest położony na ludzkie działanie, na dokonywane wybory. W ten czy w inny sposób, za wyborami tymi stoi jakaś racja. Istotą jest należyte jej zidentyfikowanie. W takim schemacie znika podstawowy czynnik sprawczy w naukach ścisłych – przyczyna. • Społeczny naukowy naturalizm: Czy istnieją fundamentalne różnice pomiędzy naukami społecznymi (ekonomią) a naukami ścisłymi (fizyką) w zakresie ich struktury i celów. • Abstrakcja, idealizacja i warunki ceteris paribus w ekonomii. • Przyczynowość w ekonomii i w ekonometrii. • Struktura i strategia ekonomii. Jaką nauką jest ekonomia? :”Applying Poppers view on falsification literally would be destructive. Not only neoclassical economics, but all known economic theories would be condemned as unscientific and there would be no way to discriminate among economic theories.” Wprowadzenie do filozofii ekonomii

14. Alexander Rosenberg • Klasyczne podejście do filozofii ekonomii ale nieklasyczne propozycje odpowiedzi na podstawowe problemy (If economics is a science what kind of science is it?) • Założenie (za Lakatosem): Aby dyscyplina mogła być nauką nie wystarczy że wygląda jak nauka. Musi wykazywać się długoterminowym trendem wzmacniania jej siły predykcyjnej netto. • Ekonomia jest nauką biologiczna i historyczną. Nie występują w niej ścisłe prawa przyrody jak w fizyce lub w chemii. Podobnie jak praw takich nie ma w biologii poza prawem doboru naturalnego. Występują regularności, ale nie są one prawami. • Dobór naturalny działa na wielu poziomach (stworzenie darwinowskie, skinnerowskie i popperowskie). Wprowadzenie do filozofii ekonomii

15. Kierunki rozwoju ekonomii wg Rosenberga • Kierunki rozwoju (sea changes): • teoria gier • ustalenia w zakresie nauk neurokognitywnych i psychologii społecznej; • strategiczne modele interakcyjne – porzucenie nierealistycznych założeń co do doskonałej i symetrycznej informacji. • ciągle wzrastająca zdolność komputacyjna maszyn liczących. Wprowadzenie do filozofii ekonomii

16. Don Ros, Harold Kincaid (Deidre McCloskey) • Nie istnieją nie-trywialne standardy metodologiczne który winny być spełnione w ekonomii. Jedyny kryteriami są te, które zostały zaakceptowane przez praktyków. Cokolwiek jest uważane za dobrą ekonomię przez grupę ekonomistów – jest dobrą ekonomią. • Do filozofii ekonomii nie przystają dotychczasowe założenia filozofii nauki. Ros i Kinkaid wymieniają w tym zakresie: • Centralne znaczenie teorii naukowej. NIE – elementy konstrukcyjnej wiedzy mają bardzo różny charakter a ich interpretacja jest kontekstowa. Zamiast jednej teorii są różnorakie modele które zachodzą na siebie wzajemnie. • Teorie są skomponowane ze zdań wyrażających uniwersalnej prawa natury. NIE – wiele twierdzeń uznanych za naukowe nie wyraża praw natury rozumianych jako eleganckich, kontekstowo niezależnych, uniwersalnych generalizacji a w ich miejsce proponuje procesy przyczynowe ograniczone czasowo-przestrzennie i wrażliwe kontekstowo. • Fundamentalne pojęcie nauki powinny mieć jasne definicje zredagowane w kategoriach warunków wystarczających i koniecznych. NIE – wiele istotnych pojęć naukowych nie nadaje się do zdefiniowania w kategoriach warunków wystarczających i koniecznych. Bardziej przypominają one prototypy, który zgodnie z naukami kognitywnymi, stanowią podstawę dla naszych codziennych pojęć dot. rodzajów określonych bytów i procesów. Najważniejszą cechą nauki faktycznie uprawianej jest jej zaangażowanie w nowe obserwacje i nowe sposoby modelowania danych i opór na podporządkowanie się jakimkolwiek próbom ich ograniczenia poprzez restrykcje metafizyczne lub epistemologiczne • Wyjaśnianie i potwierdzanie naukowe kieruje się określoną logiką i ma charakter uniwersalny. Zadaniem filozofii nauki jest identyfikacja tej logiki. NIE. Potwierdzanie i wyjaśnianie to złożone praktyki które nie poddają się zunifikowanym, czysto logicznym analizom. Wyjaśnianie zawsze uwikłane jest w komponent kontekstowy ustalony przez tzw. wiedzę zastaną. • Holizm. NIE. Hipotezy naukowe umieszczane są w różnym środowisku teoretycznym i eksperymentalnym i w zależności od tego przypisuje się im większą lub mniejszą wartość naukową. • Istnieją obiektywne kryteria pozwalające na demarkacje nauki i pseudo-nauki. NIE. • Nauki społeczne winny wykazywać się tymi samymi strukturami co nauki ścisłe. NIE DO KOŃCA. Kwestia statusu nauk społecznych, podobnie jak i wszelkich innych nauk jest sensowna tylko pod dwoma warunkami: 1) istnieje nadający się do wyróżnienia obszar badań np. społecznych, 2) pytanie o status tych nauk zmierza do ustalenia sukcesu eksplanacyjnego danego obszaru badań. Wprowadzenie do filozofii ekonomii

17. Nowa ekonomia Rosa i Kinkaida • Zdaniem Rosa i Kinkaida istnieje kilka obszarów we współczesnych badaniach ekonomicznych, które wydają się wytyczać dalsze, owocne kierunki rozwoju tej dyscypliny: • Rozwój mocy obliczeniowej współczesnych komputerów • Zastosowanie teorii gier na szeroką skalę • Interdyscyplinarność • Ekonomia eksperymentalna. Wprowadzenie do filozofii ekonomii