Download
1 / 19
190 likes | 308 Vues
E N D
11. Vlasništvo i kontrola nad korporacijamaSpoljni akcionari su glupi i nedostojni poštovanja – glupi gbog toga što svoj novac daju nekom drugom bez adekvatne kontrole, a nedostojni poštovanja zbog toga što „plaču“ za dividendom kao naknadom za svoju glupost. (Ovu izjavu je Martin Hellwig pripisao njemačkom bankaru Carl-u Fürstenberg-u [1850-1933], 1995, str. 198.)
A. Prikaz Poglavlja i ciljevi izučavanja • B. Odvajanje vlasništva i kontrole • C. Ograničenja i podsticaji za rad menadžera • D. Stejkholder firma • E. Sažetak Poglavlja i ključne ideje Ključne riječi
A. Prikaz Poglavlja i ciljevi izučavanja • Vlasnistvo – pravo raspolaganja (pravn. usus, fructus, abusus) … da se kontrolise tj. odredi nacin koriscenja imovine. Ali, ako ste vi jedan od brojnih akcionara/vlasnika korporacije, to ne znaci da mozete da radite sto i kad vam padne na pamet sa korporacijom i ljudima koji u njoj rade (obicno mali akcionari mogu samo da prodaju svoje akcije ili da prikupljaju dividende, ako ih uopste ima, primjer Jugopetrola) U fokusu je razmatranje rezidualne kontrole/dohotka – da li rezidualna kontrola cini komponentu prava vlasnistva (kod disperziranog vlasnistva) tj. ko upravlja onim novcem koji firmi preostane nakon placanja svih zakonskih i ugovornih obaveza, tj. cijim ciljevima firma sluzi (monografija, M.Kuljak) … Izgleda, menadzerskim (cak i bez vlasnickog udjela i uprkos trzistu kontrole nad korporacijama tj. preuzimanjima) • Pojam vlasnistva drasticno je rasplinut u slucaju velikog broja vlasnika (u korporacijama); o ovome vise od ½ vijeka intenzivno raspravljaju pravnici, ekonomisti i oni koji kreiraju politike iz ovih oblasti
… • U ovom poglavlju dat je pregled raznih vidjenja ovog problema i kako se korporativno upravljanje u razlicitim zemljama razvilo na razlicit institucionalni nacin: pocevsi od zanemarivanja disperziranog vlasnistva (kada se vlasnici tretiraju kao kolektiv), preko kritika ovakvog pristupa (Berle i Means, 1930-tih), zatim preko razmatranja uglavnom anglo-americkog modela menadzerske firme (nastalog posle II sv. rata) i zanemarivanja ostalih modela korp. upravljanja sa evropskog kontinenta • Pitanje oko kojeg nema saglasnosti je – koliko trziste kontrole nad korporacijama, koje treba da podstakne da korporativno upravljanje bude efikasno, dobro funkcionise u USA i GB (gdje dominira “autsajder” model korporativnog upravljanja tj. trziste akcija, gdje akcionari imaju kratkorocan interes isplate dividendi)? • U Japanu, Njem. i dr. evrop. zemljama, cije ekonomije brzo rastu, vlasnici korporacija nisu tako disperzirani (to su banke, druge firme, osigur. drustva, penz. fondov), a prava malih akcionara su zakonski zasticena, tako da je koncentrisano vlasnistvo tj. posjedovanje velikog broja akcija dio procesa investiranja u firmu i dugorocnog interesa vlasnika za razvojem firme, a ne samo dio “igre” na berzi i kratkorocnog interesa za ubiranjem dividendi (zbog cega vlasnici i odrzavaju unutrasnju kontrolu nad firmom)
… • 1980-tih u USA i GB nastupio je talas “neprijateljskih preuzimanja” firmi i zakljucak je bio da je za zaustavljanje ovog talasa najbolje rjesenje ono koje je karakteristika njem. (evrop.) i jap. modela korporativnog upravljanja – koncentrisano vlasnistvo i “insajder” kontrola … Ali, nisu uvidjeli jednu stvar – da u anglo-americkim korporacijama zaposleni nemaju istu ulogu u upravljanju korporacijom koju imaju u Japanu i kontinentalnoj Evropi, gdje su zaposleni, kao i akcionari, nosioci rezidualnog prava na rentu/dohodak korporacije, na bazi vlasnistva nad ljudskim, specificnim kapitalom (znanjem i vjestinama) … tako da zaposleni snose isti rizik kao vlasnici korporacije – u slucaju neuspjesnog poslovanja, bankrota ili preuzimanja od strane druge korporacije, gube svoj dio “rente” • … Sa tehnoloskim progresom, sve je teze naci ljudski kapital, a novcani lakse, tako da korporacije postaju neki oblik partnerstva izmedju onih koji su vlasnici novcanog i onih koji su vlasnici ljudskog kapitala (“bogatstvo korporacije je u ljudima”). To su stejkholder firme, one su izuzetak u USA i GB, a u Jap. i evrop. kontinentu ucesce zaposlenih u upravljanju firmom je institucionalizovano (i podrazumijeva visi nivo opstih vjestina i obuke zaposlenih) • Iako i u zapadnim zemljama sve vise prihvataju japanska “orudja” ukljucivanja zaposlenih u upravljanje korporacijom (timski rad, efikasna proizvodnja), jos uvijek postoji otpor da se zaposleni (kao vlasnici ljudskog kapitala) ukljuce kao legitimni stejkholderi i akcionari korporacije.
Nakon citanja ovog Poglavlja moci cete da: • razumijete mnoga značenja vlasništva i kontrole; • objasnite razdvajanje vlasništva i kontrole u „menadžerskim“ firmama; • prosudite uticaj preuzimanja i merdžera na performanse firme; • uporedite uloge koje direktori kompanije imaju u različitim zemljama; • uvažite značaj koji uvažavanje interesa zaposlenih kao stejkholdera ima za uspjeh firme; • ocijenite stav da je jedini legitimni cilj korporacije da maksimizira vrijednost za akcionare; • uporedite anglo-američki i njemačko-japanski sistem korporativnog upravljanja.
B. Odvajanje vlasništva i kontrole • U klasicnoj preduzetnickoj firmi vlasnistvo i kontrola su u rukama jedne osobe (vlasnika-preduzetnika, koji je i glavni menadzer) • Rastom firme, dodatni kapital mogu da obezbijede akcionari (ne samo prvi vlasnik, osnivac), a glavni menadzer moze da bude profesionalac (koji ce zamijeniti osnivaca i njegove naslednike) • Osnovni model korporativnog upravljanja – dva ili vise vlasnika u drustvima sa ogranicenom odgovornoscu (joint stock company, engl.) koji imenuju direktore, a ovi angazuju i kontrolisu menadzere … vlasnici jos uvijek zadrzavaju konacnu tj. rezidualnu kontrolu; kapital se dobavlja putem kredita (tako da kreditori postaju nosioci rezidualnih prava kontrole nad resursima firme, u slucaju da firma lose posluje, nema priliva gotovine i ne moze da otplacuje kredit) … vlasnici, buduci da nema nekih dividendi, da su cijene akcija pale skoro na nulu, prepustaju kontrolu kreditoru, koji imenuje spoljnjeg menadzera (sanacija firme) koji treba da sacuva samo jezgro firme, a u slucaju likvidacije firme i prodaje njene fizicke imovine, prvo se namiruju kreditori, a vlasnici (akcionari) ispadaju iz posla.
… • U anglo-americkom pravu i poslovnoj praksi, nema se mnogo povjerenja da ce korporaciju od eventualne poslovne propasti spasiti snazne banke i kartel, niti se vjeruje da je propast manje moguca, ako se radi o javno kotiranim korporacijama … zbog toga je zakonska regulativa usmjerena na preventivnu od pronevjere ili namjerne lose interpretacije finansijskih izvjestaja, a detalje oko upravljanja tretira je kao unutrasnju stvar onih strana koje su ukljucene u posao; u britanskom pravupravni entitet korporacijeodvojen je od pravnog entiteta njenih clanova i stejkholdera, ali ne u onolikoj mjeri kao sto je to slucaj u kontinentalnom pravu, gdje ona (odvojenost pravnih entiteta) predstavlja osnov za detaljno administrativno regulisanje (zakonom) poslovanja korporacije i njene odgovornosti prema raznim stejkholderima (a ne samo prema vlasnicima, kao sto je to u anglo-americkoj pravnoj tradiciji); zbog sire odgovornosti korporacije u kontinentalnoj pravnoj tradiciji, smatra se da je ukljucivanje velikih banaka i preduzeca (kartela, kooperativa) u vlasnistvo i upravljanje korporacijom (preko njihovih predstavnika u bordu direktora korproacije), daleko manje opasno za opste blagostanje (nego da vlasnistvo bude disperzirano).
… • Berle (pravnik) i Means (ekonomista) 1932. objavljuju revolucionarnu studiju, kojom dovode u pitanje osnovni model korporativnog upravljanja i pokazuju da – zbog disperziranog vlasnistva, pojedinacni akcionari imaju jako mali uticaj, a rezidualnu kontrolu imaju top menadzeri i direktori (koje, cesto, imenuju sami top menadzeri, a ne vlasnici) … vlasnicka prava su se disperzirala i svela na pravo na dividendu (sto, opet, odredjuju menadzeri na osnovu diskrecionog prava) … pogledati citat sa pocetka poglavlja. • Ako vlasnici sporo mogu da reaguju na pad cijena akcija na berzi (da kao izlaznu strategiju koriste prodaju svojih akcija), postavlja se pitanje prednosti alternativnih modela korporativnog upravljanja (kao u na pr. brzorastucim konkurentnim ekonomijama Japana i zemljama kontinentalne Evrope). • Tek 1960. godine ekonomisti su ponovo “otkrili” probleme o kojima su govorili Berle i Means, ali u okviru principal-agent teorije, kao dio nove ekonomije o nesavrsenim informacijama.
… • Menadzerska firma – firma kojom upravljaju menadzeri, u svom interesu … oni su, nakon isplate ugovornih kamata (kao sigurnog prihoda) i ocekivanih dividendi (stabilnih ili stabilno rastucih, zadovoljavajucih, a ne maksimizirajucih), reinvestirali rezidualni dohodak – tako su za osnovni cilj firme postavili maksimiziranjerasta firme (sto je bitno bilo, zbog japanske konkurencije), umjesto maksimiziranja vrijednosti za akcionare. • Cesto se desava, pogotovo na trzistima koja stagniraju i kod starijih i manje inovativnih firmi, da je prinos na reinvestirani dohodak nizi od trzisne kamatne stope (oportunitetnog troska), tako nema razloga da menadzeri ovaj slobodni tok gotovine ne vrate akcionarima u vidu dividende (i da oni sami dalje vide sta ce sa njom da rade, da diverzifikuju svoj portfolio, da maksimiziraju svoju vrijednost); suprotno tome, menadzeri ovaj novac cesto koriste za konglomeratske merdzere, akvizicije (uz problematicne sinergijske efekte i posljedice po maksimiziranje vrijednosti za akcionare) • Mnogi konglomerati u USA i GB su se nakon 1980-tih raspali, a nasuprot njima mnoge vodece kompanije u Japanu i kontinent. Evropi su konglomerati, uz uspjesne dobrovoljne merdzere u okviru istih industrija (prihvacene od strane akcionara), sa naglaskom na partnerstvu i alijansama, integraciji i povezanoj diversifikaciji, na restrukturiranju industrije,odnosno na strateskoj logici.
… • Trziste kontrole nad korporacijama – uprkos tome sto rezidualnim dohotkom raspolazu menadzeri, oni nemaju potpunu slobodu u tom smislu jer ce trziste disciplinovati njihovo neracionalno ponasanje (zbog pada cijena akcija, kontrolni paket akcija moze da bude preuzet, a menadzment smijenjen novim, koji ce imovinu staviti u bolju funkciju … slijedi rast cijena akcija) … Ipak, da firma ne bi bila preuzeta, bolja zastita jemaksimizacija rasta firme nego njene performanse (maksimiziranje vrijednosti) … primjer u box-u, str. 424. • Otkupljivanje firmi od strane menadzera: otkup od strane menadžmenta (management buyout, MBO) –kupovina firme od strane njenih menadžera; često putem korišćenja dugovnog finansiranja (leveraged buyouts, LBO), jer se obavlja uz veliko zaduživanje • Uticaj merdzerai akvizicija – ispod ocekivanja (kompanije, u stvari, dezinvestiraju vecinu poslova koje kupe, a samo 50% svih akvizicija pokazalo se uspjesnim
C. Ograničenja i podsticaji za rad menadžera • Podaci govore da su ukupne nadoknade za rad top menadzera u uskoj vezi sa velicinom firme (vise hijerarhijskih nivoa, veci zahtjevi od menadzera, vece razlike u primanjimamenadzera, kao nadoknadama za rad i kao motivaciji za napredovanje); ovo je u konfliktu sa interesima akcionara – da su cijene njihovih akcija vece i da prisvajaju vece dividende … Nastojanje da kompenzacije menadzera povezu sa interesima akcionara tj. da one zavise od profita (preko akcijskih opcija ili isplate bonusa), pokazalo se bezuspjesnim (ogromne kompenzacije za menadzere izdvajane su iz profita koji nisu mnogo rasli) …Ali, menadzeri vise teze ostvarivanju pogodnosti za sebe (veci prestiz, neoporezive koristi, privatni avioni, luksuzne kancelarije), a to je moguce ako dospiju na naslovne strane kao uspjesni ucesnici igre akvizicija i merdzera (ne nuzno i njihove uvecane profitabilnosti)
… • Koncentrisano vlasnistvo – smatra se da je rjesenje problema koji nastaje usljed disperziranog vlasnistva (“menadzerske firme”) u koncentrisanom vlasnistvu (vecinski ili znacajan manjinski paket akcija) tako da vlasnik moze vrsiti vecu kontrolu nad radom menadzera … Ali, i tada se moze desiti da i ovi vlasnici preferiraju vrijednosti razlicite od maksimiziranja profita (prestiz i velicina firme, sirenje svojih politickih pogleda, hobija, interesi slicni interesima menadzera) • Danas su velike korporacije toliko velike da i najbogatiji pojedinci ili firme i banke mogu da drze samo manji dio akcija tako velikih korporacija, tako da ni oni ne morau da podrze politiku striktnog maksimiziranja profita vec maksimiziranja rasta firme (sto se poklapa sa interesom menadzera) • Bord direktora – spoljni (neizvrsni) direktori, kao clanovi borda direktora, su direktna veza izmedju akcionara i menadzera; pored spoljnih direktora, clanovi borda su i glavni izvrsni direktor, odnosno, menadzer-direktor (engl. CEO, chief executive officer, odnosno managing director); u anglo-americkom korporativnom sistemu bord direktora je jednostruko tijelo (za razliku od njemackog, gdje postoji dvostruki bord – izvrsni i nadzorni);
D. Stejkholder firma • Ciljevi firme – jos uvijek se u ekonomskoj teoriji i politici polazi od savrseno konkurentnog modela firme u kojem je jedini cilj firme maksimiziranje profita, a vlasnik jedini nosilac rizika. Medjutim, to u praksi odavno nije tako jer i kreditorisnose rizik od bankrotstva (jer akcionari samo ograniceno odgovaraju za obaveze svog business-a), pogotovo kada se radi o visoko rizicnim i velikim investicijama (sto je danas cesce slucaj). Takodje, u uslovima savremenog poslovanja i zaposleni raspolazu specificnim ljudskim kapitalom (vezan za konkretnu firmu) i rizikuju da ce, sa tako specificnim znanjima i vjestinama, u slucaju propasti business-a tesko naci novi posao (pogledati pojmove primarno i sekundarno trziste rada); • A lokalna zajednica, kupci, dobavljaci … da li i oni snose rizik poslovanja? • Shareholder (stockholder) vs. stakeholder
… • Korporativno upravljanje u Njemackoj – korporacije ne postoje primarno radi ostvarivanja ciljeva akcionara (niti koncentrisano vlasnistvo, kao sto mnogi smatraju, obezbjeduje da se ostvaruju ciljevi vlasnika), ne smatraju se iskljucivo privatnim ugovornim aranzmanima (kao u GB, gdje se smatra da se akcionari zakonom moraju zastiti jedino u slucaju apsolutne prevare, a sve druge stvari sami odredjuju ugovorima, na svoj rizik) • U Njemackoj korporacija je eksplicitno zakonski tretirana (nije rezultat ugovora pravnih subjekata – vlasnika i odtalih, vec je sama pravni subjekt) i ona je drustvena organizacija koja ima obaveze prema zaposlenima i ostalim stejkholderima i predmet je striktne regulacije (nije stvar slobodne ugovorne volje izmedju pomenuih strana) – na pr. savremeni Zakon o kodeterminaciji
… • Aktiengesellschaften – najvece njemacke javne korporacije obicno su u rukama banaka i drugih kompanija – ni menadzeri, ni akcionari ne smatraju da firma sluzi samo njihovim ciljevima • Mittelstand – male i srednje firme kojima upravljaju menadzeri-vlasnici; ni za ove vlasnik maksimiziranje profita nije iskljucivi cilj, vec su to – porodicna tradicija, tradicija kompanije, status u lokalnoj zajednici i licna reputacija • Kontrola od strane vlasnika ostvaruje se tako sto se spoljnim akcionarima prodaju akcije bez prava glasa (prakticno, preuzimanja firme nisu ni moguca, tako da nije moguc ni pritisak na menadzere preko trzista kontrole nad korporacijama) i time sto nadzorni odbor imenuje clanove izvrsnog (menadzment) odbora; pored toga, po zakonskoj regulativi, firme su odgovorne ne samo vlasnicima vec i ostalim stejkholderima, u prvom redu zaposlenima (i siroj drustvenoj zajednici) • Kodeterminacija – zakonski okvir koji ulogu zaposlenih kao stejkholdera odredjuje preko dva tijela: (1) polovine clanovanadzornog (viseg) odbora direktora (Aufsichtsrat) u velikim javnim kompanijama sa preko 2000 zaposlenih cine predstavnici zaposlenih i sindikata, a polovinu predstavnici akcionara/vlasnika, koji imenuju predsjedavajuceg (odluke se, uglavnom, donose potpunom saglasnoscu, iako predsjedavajuci ima pravo da donese presudjujucu odluku u slucaju neodlucenosti); nadzorni odbor imenuje clanove izvrsnog odbora (Vorstand), odobrava glavne strateske odluke i promovise interese svih stejkholdera; (2) drugo tijelo koje definise ulogu zaposlenih su radnicki savjeti na nivou pogona (Betriebsrat), koji imaju zakonsko pravo na informisanje, konsultovanje i pregovaranje povodom pitanja koja se odnose na zaposlene; i predstavnici radnika u nadzornim odborima i radnickog savjeta ne ucestvuju u kolektivnom pregovaranju (na regionalnom nivou, izmedju poslodavaca i predstavnika sindikata) o nadnicama i radnom vremenu, tako da oni na nivou preduzeca saradjuju i ne konfrontiraju se. …. Prica iz knjige, str.437-442.
… • Japanska korporacija – pravi primjer stejkholder firme – dozivotno zaposlenje (za trecinu radne snage), potpuno kooperativni sindikat na niovupreduzeca, isplate velikih bonusa (iz Pf), odsustvo strajkova i neprijateljskih preuzimanja – prava orijentalna harmonija, veca nego u socijal-demokratskim, kodeterministickim i korporativistickim ekonomijama. • Formalni zakonski okvir za kodeterminaciju skoro da i ne postoji za japanske organizacije; razvijena je dualna ekonomija, sa znacajnim sektorom malih, porodicnih firmi (sa niskim nadnicama i uz dugo radno vrijeme, jedan posao dijeli vise zaposlenih, tako da pojedinci nisu dovoljno iskoristeni (ali su skoro svi “zaposleni”) • Srednje velike firme – to su grupe podugovaraca i snabdjevaca za velike industrijske grupe (keiretsu); sa velikim firmama imaju bliske i dugorocne relacije saradnje (investicije/unakrsno vlasnistvo, kadrovi, znanja); ove firme podugovaraju sa manjim firmama, a posebno iz zemalja sa niskim nadnicama • U centru jedne grupe udruzenih, umrezenih kompanija je najpoznatija gigantska korporacija, kao na pr. Toyota ili Hitachi (i one sklapaju komponente koje dobijaju od ostalih); vlasnistvo je unakrsno (ne potpun o ili vertikalno), a kontrolu nad firmama imaju, preko predstavnika u bordu direktora, insajderi tj. predstavnici kljucnih poslovnih partnera i glavnihbanaka
Spremiti za casove vjezbi:str. 445-447 (Povjerenje) i str. 450-453 (Novi pogled na upravljanje)E. Sažetak Poglavlja i ključne ideje • Sazetak izvucite sami iz teksta u knjizi … • Pitanja na kraju ovog poglavlja korisna su za potpuniuje razumijevanje razmotrenih problema
Ključne riječi • Keiretsu otkup putem duga • Kodeterminacija radnički savjet • korporativistička ekonomija rezidualna kontrola • Mittelstand rezidualni dohodak • nadzorni odbor specifične vještine • neisplative obveznice tok slobodne gotovine • otkup od strane menadžmenta uključivanje zaposlenih
