Starsze pokolenia

1. Starsze pokolenia Trendy w zakresie długości życia i ich konsekwencje

2. Spis treści • Przypomnienie poprzedniego wykładu • Obciążenie demograficzne: konstrukcja systemu emerytalnego (model) • Wiek jako kategoria społeczna • Konsekwencje „starzenia się” ludności: ekonomiczne, społeczne, marketingowe

3. Przypomnienie: tendencje • Wydłuża się długość życia • Dzięki rozwojowi medycyny i większej świadomości ludzie cieszą się dobrym zdrowiem i pełnią sił coraz dłużej • Wcale nie wydłuża się liczba lat poświęconych na pracę zarobkową i ludzie nie przechodzą na emeryturę później • Te trzy tendencje w połączeniu ze spadającym wskaźnikiem rozrodczości powodują, że społeczeństwa się starzeją, a utrzymywanie tych trendów może mieć dramatyczne skutki dla systemów emerytalnych, jak i dla funduszy publicznych

4. Przypomnienie: główne fakty demograficzne • Obecnie osoby w wieku 60+ stanowią 1/10 ogółu populacji, ale już w 2030 roku odsetek ten wyniesie 1/3 • Na świecie, w 2012 liczba osób starszych przekroczy 1 miliard • Do 2030 liczba osób w wieku 50+ będzie rosła trzy razy szybciej niż reszta • Zgodnie z prognozami do 2030 roku średni wiek mieszkańca Polski (obecnie wynosi on około 37 lat) wzrośnie do ponad 45 lat, z tendencja do dalszego wzrostu • Zmiany doprowadzą do zmiany kształtu piramidy ludności Z „trójkąta” zmieni się ona w coś co kształtem przypomina romb

5. Piramida ludności - Polska Źródło: Raport GUS - www.stat.gov.pl (Prognoza ludności do 2030 roku)

6. Obciążenie demograficzne – c.d.

7. Obciążenie demograficzne: trendy Współczynniki obciążenia demograficznego ludnością w wieku przed – i po - poprodukcyjnym

8. Obciążenie demograficzne Polska i UE

9. Przyrost naturalny (UE 15)

10. Zmiany zasobów pracy w Europie

11. Obciążenie demograficzne i zabezpieczenia społeczne

12. Kilka dochodów, dzieci odchowane Pracujące dzieci odchodzą z domu,obniżenie dochodów z wiekiem linia ubóstwa Zagrożenie chorobą i bezrobociem Budowanie rodziny, jeden dochód, dzieci na utrzymaniu starość Źródło: Tone Cole: Whose Welfare, str. 67 - tłumaczenie własne Ubóstwo w cyklu życia

13. Potrzeby = wydatki Możliwości zarobkowe = dochody nadwyżka dojrzałość młodość II młodość deficyt deficyt dzieciństwo starość Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Benio, 1999, str. 196 i Cole, 1990, str. 67 Potrzeby i możliwości ich zaspokajania w cyklu życia

14. Dochód z pracy a konsumpcja

15. Skutki zajścia ryzyka społecznego Dochód hipotetyczny Dochód rzeczywisty -20% Wydatki rzeczywiste Wydatki hipotetyczne okres trwania ryzyka Ryzyko społeczne i dylematy rozdawnictwa versus zagrożenia niespójnością

16. Koszt zabezpieczeń społecznych

17. Udział wydatków „specjalnych” na emerytury i świadczenia emerytalne w PKB (Polska 2007) Łącznie 4,16%

19. Wiek jako kategoria społeczna

20. Wiek jako kategoria społeczna • Wiek nie jest zmienną czysto biologiczną – jest statusem społecznym, silnie uwarunkowanym: • demografia (przeciętna długość życia); • ekonomią (w nowoczesnych społeczeństwach - stan rynku pracy); • polityką (zakres polityk społecznych zabezpieczających starsze lata życia) • kulturą (wizerunek i role osób starszych) • Wiek w sensie czysto metrykalnym „znaczy” • różne rzeczy w różnych kontekstach • Mieć 65 lat dzisiaj oznacza zupełnie odmienną sytuację niż miało to miejsce 100 lat temu

21. Kreowanie kategorii społecznej • Jak „powstała” młodzież? • Rozproszona grupa ludzi w tym samym wieku • System edukacji  wspólna przestrzeń, siła, wspólny interes • Zauważono ich jako grupę: rozpoznaje sama siebie i ma podmiotowość • Różni aktorzy zainteresowali się młodzieżą (marketing, polityka społeczna, dyskurs ideologiczny, psychologia) • Proces, który rozpoczął się w Romantyzmie („Młodości, podaj mi skrzydła!”)

22. Społeczne kreowanie kategorii „seniorzy” • Przekształcenia realne: • emerytury, domy opieki, osiedla  „wyjęcie” z rodziny • kategoria staje się widoczna i realna • prawa, przepisy, samoorganizacja: powstają związki emerytów • Historyczne uwarunkowania: • Powojenne prosperity doprowadziło do obniżenia wieku emerytalnego • Jednocześnie wydłuża się trwanie życia i poprawia zdrowie  duża grupa sprawnych osób, które mają pieniądze i nie pracują • Stają się namacalną i ważną kategorią: • Działania marketingowe (grey market) • Waga polityczna • dyskurs ideologiczny (starość wypełniona nową treścią)

23. Konsekwencje • Konsekwencje starzenia się, marszczenia, siwienia społeczeństwa dokonują się w 3 sferach: społecznej ekonomicznej marketingowej

24. Najważniejsze konsekwencje ekonomiczne • Istotne przesuniecie nastąpi w proporcjach miedzy liczbą osób w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym; • Zwiększy się wskaźnik obciążenia demograficznego; • Problemy z systemem emerytalnym; • Brak starszych wykwalifikowanych pracowników • Na naszych oczach „ze zjawiska marginalnego stary człowiek przekształca się w najliczniej występującą grupę obywateli”

25. Prababcia x 4 Babcia x 2 Matka Pradziadek x 4 Dziadek x 2 Ojciec Wnuk Najważniejsze konsekwencje społeczne • Zmiana dominującego modelu rodziny (późne zawieranie małżeństw, odkładanie rodzenia dzieci, spadek dzietności) + zmiany demograficzne  zerwanie łańcucha pomocy w obrębie rodziny • Pojawia się bardzo liczna grupa sprawnych fizycznie, a niepracujących, nie umiejących lub nie mogących zorganizować swojego czasu wolnego osób • To w ogromnej mierze osoby samotne, których potrzebami praktycznie nikt się nie interesuje

26. Najważniejsze konsekwencje marketingowe • Pojawia się nowa bardzo liczna grupa konsumentów – grey market będzie się rozwijał • Rosnące w siłę pokolenie 50+ będzie się różnić od obecnych pięćdziesięciolatków; • Przyszli starsi będą zdrowsi, aktywni zawodowo, młodzi duchem, szczęśliwi i radośni, bogatsi; • Jednocześnie będą wydawać więcej pieniędzy i nie będą oszczędzać; • Ze względu na wydłużanie życia będą też mieć coraz dłuższe życie po odchowaniu swoich dzieci

27. Trendy w USA i Europie Zachodniej • Baby boomers - pokolenie powojennego wyżu demograficznego; mają dużo pieniędzy; Liberalni i tolerancyjni; • Kupują 45% nowych aut i 80% najdroższych; to grupa docelowa takich marek jak Porsche czy Harley Dawidson • Mają inne podejście do swojej starości - We’re a visual band and we like to break down the stereotypes that  people have about growing old. We are not about staying at home and waiting to die

28. Trendy USA i Europie Zachodniej • Tam najwcześniej dokonała się redefinicja starości; • Rynek w USA i Europie Zachodniej ich dostrzegł (w Anglii, to najbardziej zadłużone pokolenie; odwrócona hipoteka; w Beneluksie pojawiły się kredyty konsumpcyjne, w których żyrantami są dzieci) • To najlepszy czas, kiedy nic nie muszę, mogą wydawać pieniądze na swoje pasje i przyjemności; • Rozwija się rynek produktów dla starszych; • Pojawia się specjalistyczna prasa (w 2007 50% wzrost rynku wydawnictw dla starszych); • To ludzie aktywni - wiele osób działa społecznie

29. Sytuacja w Polsce • Bycie osobą starszą wiąże się w Polsce bardzo silnie z wykluczeniem społecznym: Bardzo nikły odsetek osób w wieku 65+ uczestniczących w jakichkolwiek formach kształcenia („lifelong learning”; jedynie 16% osób w wieku 55-64 lata korzysta z jakiejkolwiek edukacji) Niski odsetek korzystających z nowoczesnych technologii telekomunikacyjnych (9% emerytów korzysta z Internetu, a 13 ma komputer w domu. W USA z Internetu korzysta ponad połowa seniorów, a blisko 40% ma w domu komputer) Mało podejmuje pracę zawodową na część etatu (27% aktywnych zawodowo 50+; najniższy wskaźnik w Europie) Nie uczestniczą aktywnie w życiu społecznym (12% działa, jako wolontariusze; w Szwecji i Austrii – 90%)

30. Problemy językowe • Jak mówić o ludziach w wieku 50+, 60+ • Polskie badania pokazują, że im ludzie są starsi, tym próg starości widzą wyżej  starość nie jest tym co określa osoby w tym wieku (to coś zewnętrznego i stygmatyzującego). Dopiero powyżej 75 lat pojawia się starość; • W USA mówi się o nich baby boomers i są z tego zadowoleni; • Czasem używa się określenia WOOFs (Well-off Older Folks) • W Polsce nie ma dobrego określenia – przyjęło się mówić 50/60 plus. Praktycznie każde ma negatywne, paternalistyczne lub protekcjonalne konotacje (starzec, staruszek, emeryt, dziadek, staruszka);

31. Sytuacja w Polsce • Procesy marginalizacji osób starszych, choć w pewnym okresie zauważalne również w krajach Europy Zachodniej, w Polsce mają szczególnie nasilony charakter, z uwagi na zmianę systemową po roku 1989. Zmiana ta przyniosła szereg istotnych czynników warunkujących postrzeganie i sytuację osób starszych Polityka Homo sovieticus Kultura popularna Wcześniejsze emerytury

32. Homo sovieticus • Powszechnie głoszona była teza o „homo sovieticus” – szczególnym zespole nawyków ukształtowanym jako adaptacja do „realnego socjalizmu” i destruktywnych dla nowoczesnego rynku pracy. Osoby nie tyle nawet starsze, co po 40 roku życia, w latach 90-tych miały nikłe szanse na znalezienie atrakcyjnego zatrudnienia w nowoczesnym sektorze rynku pracy. Jednocześnie ukształtował się stereotyp „roszczeniowego”, „niesamodzielnego” pracownika w wieku starszym

33. Kultura popularna • Docierająca do Polski Zachodnia kultura masowa oraz działania marketingowe (reklamy) przeniosły na polski grunt „kult” młodości – traktowanej jako kreatywne centrum współczesnej popkultury, mody, innowacyjności. Widać to zarówno w działaniach kulturalnych (filmy, programy telewizyjne kierowane głównie do młodych odbiorców), w prasie (w kolorowych magazynach nie ma miejsca na starość), ale także w działaniach marketingowych (ogromna większość produktów kierowana jest do młodych, a nie do starszych konsumentów).

34. Polityka • Polityczna waga emerytów – zarówno z uwagi na posiadanie przez nich silnej organizacji, jak i z uwagi na liczebność (23% Polaków to emeryci – jako odsetek uprawnionych do głosowania przekraczają 30%!) – uczyniła z nich jeden z ważniejszych przedmiotów debaty publicznej kreując wrażenie, że „emeryci” stanowią obciążenie tak ekonomiczne, jak polityczne (głosują na specyficzne partie, stanowią trzon rodziny Radia Maryja). • Wizerunek emeryta jako osoby przeciwnej modernizacji, „okopanej” na działce pracowniczej, przedstawiciela „Ciemnogrodu” szczególnie silnie upowszechnił się za sprawą etykiety „moherowego beretu”.

35. Efekt • Wymienione czynniki sprawiły, że osoby „starsze” zostały dużej mierze zarówno faktycznie, jak symbolicznie wykluczone z „modernizującego się” społeczeństwa. • Status społeczny osoby starszej uległ gwałtownemu obniżeniu

36. Problem dezaktywizacji Źródło: obliczenia własne na podstawie BAEL 2005, II kwartał Stopy aktywności ekonomicznej kobiet (czerwona linia) i mężczyzn (niebieska linia) według wieku (pięcioletnia średnia ruchoma)

37. Paradoksy polskiego rynku pracy • Z jednej strony niewykorzystany potencjał • Wczesna dezaktywizacja • Niskie stopy zatrudnienia kobiet w okresie macierzyństwa • Niepełny powrót kobiet na rynek pracy • Z drugiej strony • Brak pracowników jako jedna z ważniejszych barier w rozwoju przedsiębiorstw

38. Problem dotyka wszystkich • Pracownicy mają utrudniony dostęp do dobra, jakim jest praca • Pracodawcy mają trudności w efektywnym zarządzaniu zasobami ludzkimi • Rosną niewykorzystane zasoby pracy i to w sytuacji • Procesów starzenia się społeczeństwa • Nasilonych migracji zewnętrznych • Zagrożeń systemu emerytalnego

39. Czynniki „makro” odpowiedzialne za problem • Ekonomiczne • Np. rozwój sektora usług okołodomowych i opiekuńczych, bariery mobilności na rynku pracy, koszty pracy itp. • Polityczne: siła emerytów • Liczebność elektoratu i „granie emerytem” • Moment historyczny • Emerytura jako ucieczka przed bezrobociem oraz strategia walki z bezrobociem • Restrukturyzacja gospodarki i jej konsekwencje • „Tułaczka” po rynku pracy • Ulokowanie w systemie emerytalnym • „Zawieszeni” między dwoma systemami • Niepewność – niedokończona reforma • Kulturowe i społeczne • Np. podział pracy w rodzinie, stereotypy kobiecych i męskich zawodów, postrzeganie roli kobiet, postawy wobec osób starszych

40. Pozycja osób starszych na rynku pracy • Ograniczenia i bariery: • Kapitał ludzki (niższy) • Stan zdrowia • Mobilność (mniejsza) • Percepcja współpracowników (młodych): • „zawalidrogi” • Nieuczciwa konkurencja (zatrudniony na część etatu emeryt) • Percepcja pracodawców: • Niechęć do uczenia się • Spadek motywacji („czekanie do emerytury”) • Problemy z komunikatywnością – wymogami „nowoczesnej” kultury pracy

41. Pracodawcy wobec 50+ • Negatywne sprzężenie zwrotne • Samospełniająca się przepowiednia (np. nie inwestuje się w pracownika, w którego motywacje się nie wierzy – więc jego motywacja spada) • Samowzmacniające się stereotypy (ponieważ pracownik wie, że pracodawca uważa….  efekt etykietowania) • Traktowanie osób starszych jako trudno zatrudnialnych (bardziej kosztownych): • „bardzo chętnie [zatrudniłbym emeryta]. Jeżeli by miała jeszcze jakieś zniżki, to bardzo chętnie”, „podatki na przykład zmniejszyć, opłaty, jeżeli by pracodawca mniej płacił za emeryta (...) jakieś dodatkowe przywileje zatrudniając go tak, jak to ma miejsce w przypadku osób niepełnosprawnych. Ulgi dotyczyłyby przede wszystkim opłat ZUS-owskich.powinny być takie same udogodnienia i ulgi, jak w przypadku zatrudniania inwalidów czy studentów”

42. Pytania… • Czy kolejne pokolenia będą podobne? • Na ile specyficzna jest aktualna sytuacja – a zatem na ile specyficzne powinny być działania? • Kolejne pokolenia • Będą całkowicie w nowym systemie emerytalnym • Będą lepiej wykształcone • Później będą zaczynały pracę • Będą funkcjonowały na innym rynku pracy (deficyt pracowników)