Mövzu :

1. AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASI KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZIRLIYIAZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNIVERSITETIFakültə: Baytarlıq təbabəti və əczaçılıqKafedra: Epizootologiya, mikrobiologiya və parazitologiyaFənn: Baytarlıq mikrobiologiyası“Balıqçılıq və balıqçılıq təsərrüfatı işi ” ixtisası Mövzu: “KARPLARIN ÜZMƏ QOVUĞUNUN ILTIHABI VƏ QIZILXALLI BALIQLARIN INFEKSION ANEMIYASI, FURUNKULYOZU” Mühazirəçi: dos. Ələsgərov Z.Ə. Gəncə- 2009

2. PLAN • 1.Tarixi məlumat • 2.Xəstəliyin törədicisi • 3.Davamlılığı • 4. Patogenliyi • 5. Diaqnoz • 6.Təfriqi diaqnoz • 7. İmmunitet • 8. Müalicə • 9. Profilaktika və mübarizə tədbirləri

3. Ədəbiyyat siyahısı • 1.R .A. Qədimov, M.Ə. Tağızadə “Baytarlıq mikrobiologiyası”, “Maarif”, Bakı, 1986. • 2.R.A.Qədimov “K/t heyvanları və quşlarının infeksion xəstəliklərinin bakterioloji diaqnoz üsulları”,Bakı, Azərnəşr, 1984 • 3.V.N.Kislenko,N.M.Koliçev “Baytarlıq mikrobiologiyası və immunologiya”.Moskva, “Kolos”- 2006 • 4. V.N.Kislenko “Baytarlıq mikrobiologiyası və immunologiyasından praktikum.Moskva, “Kolos”,2005

4. KARPLARIN ÜZMƏ QOVUĞUNUN ILTIHABI • Bu xəstəlik ölkəmizdə yaxın vaxtlarda müşahidə edilsə də ona ölkəmizin bütün ərazilərində təsadüf edilir. • Etiologiyası. Bu xəstəliyin əvvəlcə sadə alimentar aclıqdan, daha doğrusu balıqların amin turşuları ilə zəngin olmayan yemlərlə yemləndirilməsi sayəsində baş verdiyi güman edilirdi. • Lakin tədqiqatlar göstərdi ki, xəstəlik infeksiyon xəstəlikdir. Belə ki,xəstə balıqlarla normal sağlam balıqların bir yerdə saxlanılıb normal yem rasionu ilə təchiz edildiyi şəraitdə belə həmin balıqlar xəstələnirlər. • Lakin bu xəstəliyi məxmərəyin bir forması kimi qələmə verirdilər. Ancaq bu xəstəlik zamanı ölmüş balığların beyin hüceyrələrində məxmərəyə xas olan eozenofil cisimciklərinin tapılması bu xəstəliyin ayrıca etiologiyalı olduğuna dəlalət yaratdı. • Epizootoloji məlumatlar. Infeksiya mənbəyi xəstə, ölmüş və xəstəlikdən sağalmış balıqlar olmaqla, yoluxma kontakt və su vasitəsi ilə olur. Xəstəlik əsas istifəsildə geniş yayılsa da arıq və zəif balıqlar bu xəstəlikdən hətta qışda da tələf ola bilir. Bu xəstəliyə bütün yaşda balıqlar həssaslıq göstərirlər. Ancaq bir yaşadək balıqlarda xəstəlik xroniki gedişə malik olub az tələfat verirsə də 2 və yuxarı yaşlılarda xəstəlik kəskin formada davam edir. Bu xəstəliyə əsasən karp, çəki balıqları, onların hibridləri və cismən ağ amurlar həssaslıq göstərirlər.

5. Klinik əlamətlər. Inkubasiya dövrü 1,5-2,5 ay olmaqla (bəzən 8 ay) xəstəlik kəskin və xroniki gedişli olur. • Xəstəliyin kəskin forması əsasən yayda müşahidə edilir. Xəstə balıqlar yemdən imtina edir, balıq süstləşərək xarici qıcıqlara cavab vermir, hətta balıq insanın yaxınlaşdığına reaksiya vermir. • Üzmə qovuğunda patoloji proses getdiyinə görə hidro-dinamiki tarazlıq pozulur, onlar gah yanı üstə, gah da başı aşağı üzürlər. Qarınları böyüyərək, anus ətrafı qızarmış olur. Bəzən gözləri dombalaşır. • Xəstəliyin xroniki formasında (ilin bütün fəsillərində təsadüf edilməklə) əsasən törədici balıq arıqlayır, dərisi sanki saralır, bağırsağı iltihaba tutulduğundan ishal görünə bilir. Balığın fəqərə sütunu əyilir, xroniki gedişi zamanı tələfat azolur. • Patanatomiki dəyişikliklər. Yarma zamanı üzmə qovuğunun arxa hissəsi tamamilənekrotiki prosesə tutularaq dağılır. Ön hissəsi isə dağılmasada yarma zamanı bəzən onun içərisində çoxlu miqdarda qanlı, irinli bulanlıq maye toplanmış olur. Üzgəc divarları hiperemiyalı və qalınlaşmış olur. Böyrəklər böyüyur, hiperemiyalı, yumşaq konsistensiyalı və qan sağıntılı olmaqla, qara ciyər ağarır, yumşalır və yağ degenerasiyası müşahidə edilərək bağırsağın kataral iltihabına təsadüf edilir.

6. Mübarizə tədbirləri. Xəstəlik baş vermiş təsərrüfatda məhdudlaşdırıcı tədbirlər həyata keçirilərək oradan balığın idxal və ixracına icazə verilmir (lakin zavod üsulu ilə alınmış kürülərin ixrac edilməsinə icazə verilir). Xəstəlik baş vermiş təsərrüfatda müxtəlif yaşda olan balıqların bu baxımdan yayda törədici erkək və dişilərin bir göldə saxlanılmaması, qeyri-sağlam gölə xidmət üçün ayrıca xidmət əşyaları və şəxslərin ayrılması, balıqlara yaxşı keyfiyyətli yemlərin verilməsi, təsərrüfatdan yeyinti məqsədi ilə balıq ixrac edildikdə nəqliyyatın sağlam balıqçılıq təsərrüfatında dayandırılmayıb birbaşa keçirilməsi, qeyri-sağlam gölün bir ilin ərzində qurudulması və dezinfeksiyası, xəstəlikdən sağalmış balıqlardan ayrıca sürülərin düzəldilməsi lazımdır. • Xəstə balıqlara biomitsin və levomiseinin inyeksiya edilməsi və metilen abısının yemlə verilməsi müalicəvi təsir göstərir. Xəstəliyin müalicəsi hər 1 kq yemə 3 q metilen abısı qarışdırılıb 3 gün ardıcıl verilir. 2 gün fasilə iləbu proses 5 dəfə təkrar edilir. Bir yaşadək olanlara hər baş balıqlara mövsüm ərzində 20-30 mq hesabı ilə kurs arası fasilə 5-8 günolmaqla 3-4 kurs 10 gün ardıcıl, ikilliklərə hər başa mövsüm ərzində 35-40 mq hesabı ilə 2-4 kurs metilen abısı verilməlidir. • Bir il ərzində təsərrüfatda kompleks sağlamlaşdırma tədbirləri həyata keçirildikdən sonra bioloji sınaq qoyulur, əgər mənfi nəticə alınarsa təsərrüfat sağlam hesab edilir.

7. QIZILXALLI BALIQLARIN INFEKSION ANEMIYASI • Bu xəstəlik balıqların iti yoluxucu xəstəliklərindən olub qara ciyərin degenerasiyası və böyrəklərin iltihabı ilə səciyyələnir. Qərbi Avropa və Yaponiyada bu xəstəlik geniş yayılsa da, hələlik ölkədə bu xəstəliyə təsadüf edilməyibdir. • Etiologiyası. Əvvəlcə bu xəstəliyin əsas etioloji faktorunun avitaminoz B12 olduğu söylənilirdi. Sonralar törədicinin virus olduğu aydınlaşdırılaraq, onun böyrək qara ciyər və bağırsaqlarda dəyişiklik yaratdığı aşkar edildi. Bu virusun böyüklüyü 100-150 mmk olmaqla xüsusi virus cisimlərinin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Bu virus miksoviruslara aid edilməklə quduzluq virusunu xatırlatdığı üçün Rabies virus Salmonisadını almışdır. Virus toxuma kulturasında yetişməklə eksperimental olaraq xəstəliyin modelini almaq mümkündür. • Epizootoloji məlumatlar. Virusun optimal inkişafı alçaq temperaturada olduğundan xəstəlikdə ancaq qış aylarında yazın başlanğıcına kimi maksimal hədd alır. Infeksiya mənbəyi xəstə və xəstələnib sağalmış balıqlar hesab edilir. Bu baxımdan ölmüş balıqlar da nəzər-diqqəti cəlb etməklə yanaşı, yoluxma kontakt və su vasitəsilə olur. Infeksion anemiyaya yalnız qızılxallı balıqları həssaslıq göstərməklə bütün yaşlarda yoluxmaya təsadüf edilir. Cari ilin balıqları arasında bu xəstəlik zamanı tələfat 10-80%-ə qədər ola bilər. Xəstəlik törədicisi kontakt və su vasitəsilə yayılmaqla kürü vasitəsi ilə də yayıla bilər. • Klinik əlamətlər. Inkubasiya dövrü 1,5-2,5 ay olub xəstəlik kəskin, xroniki və latent formalarda davam edir. Xəstəliyin kəskin formasında balıqlarda bir neçə dəqiqə davam edən qıcolma halı müşahidə edilir ki, bu vaxt balıq ağzı açıq vəziyyətdə qalır və yaxud xəstə balıq öz məhvəri ətrafında fırlanır və bəzən ani olaraq ölur. Bu forma 7-10 gün davam etməklə tələfat 50%-ə çata bilir. Əgər suyun temperaturu enərsə bu göstərici daha yüksək kəmiyyətlə ifadə edilə bilir.

8. Xəstəliyin xroniki gedişi 1-3 ay davam etməklə, balığın hərəkəti məhdudlaşır. Ətraf qıcıqlara qarşı laqeyd olmaqla, qəlsəmə anemiki vəziyyətdə olur. Öldükdən sonra dərhal cəsəd ağarır, bəzən qarnı böyüyür və anusdan maye axır. Xəstəliyin bu formasında tələfat yüksək olmasa da balıqlar inkişafdan qalır. • Xəstəliyin latent formasında balığın hərəkəti məhdudlaşır. Gözləri şişkin olur ki, suyun hərarətinin aşağı düşməsi, oksigen azlığı sayəsində, travmatik zədələnmələr zamanı bu forma əvvəlcə kəskin olur və xroniki gedişli formalara çevrilir. • Patoloji-anatomiki dəјişikliklər. Kəskin formadan tələf olmuş balıqların qarın boşluğunda sarımtıl-qırmızı, mədəsində bozumtul-sarı maye toplanır. Bağırsaq selik qişası hiperemiyalı, dalaq böyümüş tünd albalı, böyrəklər yumşalmış tutqun boz rəngdə olub, səthində ağ zolaqlar görünür. Qaraciyər böyüyür sarı və yaxud bozumtul sarı rəngdə olur. Öd kisəsində şəffaf maye toplanmış olur. Beyin inyeksiyalı və qan sağıntılı, ürək əzələsi yumşalmış, solğun rəngdə olmaqla, bəzən perikard altında fibrin müşahidə edilir. • Xəstəliyin xroniki formasındakı dəyişiklər kəskin formanı xatırlatsa da zəif surətdə bilinir. • Diaqnoz. Xəstəliyə diaqnoz epizootoloji məlumatlara, patoloji-anatomiki dəyişikliklərə əsasən qoyulmaqla, bioloji sınaqla dəqiqləşdirilir. Bəzən daha dəqiq diaqnoz məqsədilə histoloji müayinə zamanı qaraciyər, böyrək və arxa bağırsaq şöbəsində xüsusi eozinofil cisimlərin tapılmasına əsaslanmaq lazımdır. • Mübarizə tədbirləri. Xəstəlik düşmüş təsərrüfata bir il müddətində karantin qoyularaq təsərrüfatdan balıq, kürü sulardan əldə edilmiş yemin ixrac edilməsi, xəstə balıqlarla sağlamların bir göldə saxlanılması, təbii qeyri-sağlam sulardan törədici məqsədi ilə balıqların tutularaq onlardan kürü və toxum əldə edilməsi, xəstəlikdən ölmüş balıqların ətindən balıqlara yem məqsədi ilə istifadə edilməsi, həmin təsərrüfata kənar şəxslərin gəlməsi, qeyri-sağlam təbii sulardan balıqların ovlanması qadağan edilir. • Xəstəliyi aradan qaldırmaq məqsədilə xəstə balıqların sağlamlardan ayrılaraq məhv edilməsi balıqların düzgün yem rasionu əsasında, xüsusən B1 və B12 vitaminləri ilə zəngin yemlə yemləndirilməsi, xəstə balıqlara xidmət məqsədilə ayrıca şəxslər və xidmət əşyalarının ayrılması, göl və hovuzların boşaldılaraq dezinfeksiya edilməsi lazımdır. Bütün baytar-sanitar tədbirlərini həyata keçirmək şərtilə bir ildən sonra karantin götürülərək təsərrüfat sağlam hesab edilməlidir.

9. QIZIL BALIQLARIN FURUNKULYOZU Furunkulyoz qızıl balıq ailəsinin infeksion xəstəliyi olub, septisemiya, əzələ toxumasında yaralara çevrilən frunkulların əmələ gəlməsi və daxili orqanların müxtəlif patoloji dəyişiklikləri ilə özünü göstərir. Tarixi məlumat. Bu xəstəliyi ilk dəfə Almaniyada Emmerix və Vaybel 1893-cü ildə qeyd etmişlər. Sonralar furunkulyozu əksər Avropa ölkələrində və Amerika qitəsindəki balıqçılıq təsərrufatlarında müşahidə etmişlər. Iqtisadi zərər. Furunkulyoz zamanı kütləvi tələfat baş verir ki, bu da təsərrüfatda böyük iqtisadi zərərə səbəb olur. Həmçinin xəstəlik zamanı təsərrüfatlarda balıqçılıq meliorativ və baytarlıq-sanitariya tədbirləri aparılır ki, buna da müəyyən qədər maddi vasait, vaxt və işçi qüvvəsi sərf olunur. Törədicisi. Xəstəliyi Aeromonas salmonicida bakteriyaları törədir. Bu 0,8x0,5 mkm böyüklükdə fakultativ anaerob, qrammənfi, hərəkətsiz olmaqla mikroskopun görünüş sahəsində tak-tək, cüt-cüt və bəzən zəncir şəklində görünür. Mikrob ƏPA-da nöqtəşəkilli koloniya yaradır və bir neçə gündən sonra mühitin rəngini dəyişdirir. ƏPB-dabozrənglipərdəyetişdirilməsiüçün optimal temperatur 18-250C-dir.

10. Epizootolojixüsusiyyətləri. Xəstəliyəənçoxçayforeli, qızılxallıforelvədigərqızılbalıqailəsinəmənsubolanbalıqlarhassasdır. Bundanəlavəbuxəstəliyəalabalıq, karp, durnabalığı, xanıbalığıvə s. növbalıqlardadatəsadüfedilir. Istiqanlıheyvanlarxəstəliyəhəssasdeyil. Xəstəlikikiyaşdanyuxarıbalıqlardadahaağırformadagedir. Epizootiyaəsasənyayfəslindənəzərəçarşır. Çünkiyüksəktemperatursudaamilinsürətliartımınasəbəbolurvəsuyunqaz-duztərkibininpisləşməsinəticəsindəbalıqlarınümumirezistentliyiaşağıdüşür. Suyuntemperaturu 7°C vədahaaşağıolduqdaxəstəlik latent formadakeçir. Xəstəbalıqlarvəbakteriyagəzdirənlərinfeksiyamənbəyikimimühümroloynayır. Amilləçirklənmişsu, torpaqinfeksiyanınyayılmasındamühümdür. Infeksiyamənbəyikimihəmçininbirçoxvəhşibalıqlar, ovurğasızhidrobiontlarvəqubağalardanəzərəalınmalıdır. Yoluxmaəsasənkontaktvəalimentaryollabaşverir. Xəstəliyinyayılmasındaqeyri-sağlamtəsərrüfatdanxəstəbalıq, kürüvədigərməhsullarınnəzarətsizolaraqdigərtəsərrüfatlaradaşınmasıvəbuzamanbaytarlıq-sanitariyaqaydalarınıngözlənilməsixəstəliyinəmələgəlməsinəsəbəbolur. Patogenez. Amilorqanizməalimentaryolla, həmçininqəlsəmələrvədərizədələnmələrisahəsindəndaxilolur. QanadaxilolmuşAeromonassalmonicidaseptisemiyatörədir, sonraisəkapilyarlardanətraftoxumalarakeçirvəoradafurunkullarınəmələgəlməsinəsəbəbolur. Xəstəliyinitigedişindəfurunkullarəmələgəlməmişbalıqlarməhvolur. Bu halonunlaizahedilirki, itiformadaamilsürətləartıbçoxalırvəgüclütoksinhasiledirki, nəticədəititoksikozvəölümbaşverir. Ildırımvarıformadabalığlarınölümüamilinbağırsaqşöbəsindəsürətliinkişafıvətoksinhasiletməsiiləəlaqədardır.

11. Gedişivəklinikiəlamətləri. Xəstəlikildırımvarı, iti, yarımitivəxronikiformadagedir. Ildırımvarı forma əsasənkökvəyağlıbalıqlardagetməkləmühüməlamətlərgörünmədənqəflətənölümləözünügöstərir. Iti forma zamanıseptisemiyavəhəzmsistemininpozğunluğuəlamətləriözünügöstərir. Dəriörtüyüvəqəlsəmələrdənöqtəvariqansağıntıları, sonrahəminsahələrdəhemorrojişişkinliknəzərəçarpır. Bu dövrdəbalıqlarınəksəriyyətiölürvəbirqismiisəyarımitiformayakeçir. Bu forma ekolojişəraitdənasılıolaraq 1-3 gündavamedir. Yarımiti forma zamanıiltihabsahəsindəşişlər -furunkullargörünür. Bu şişlərəzələtoxumasınındərinqatlarındainkişafedirvəəllətəsiretdikdəyumşaqkonsistensiyalıolmasınəzərəçarpır. FurunkullarındaxilindəirinkütləsiiləbərabərçoxlumiqdardaAeromonassalmonicidaqanınformalıelementlərivənekrozauğramışəzələtoxumasıhissəcikləriaşkaredilir. Furunkullarıncırılmasıiləəlaqədarolaraqonlarınyerindəqırmızırəngliyaralarəmələgəlir. Xəstəbalıqlardaçəpgözlükvəqəlsəmələrinanemiyasımüşahidəedilir. Xəstəliyinbuforması 3-7 gündavametməkləəksərənölümlənəticələnir. Xroniki forma zamanıgövdəninmüxtəlifnahiyələrindəsaproleqniozmüşahidəedilir. Bundanəlavəpulcuqlartökülür; üzgəclərqopur, gövdəqararəngdəgörünürvəbalıqtamamiləarıqlayır. Xəstəbalığınanusundanqanlı-irinlieksudataxır. Qəlsəmələrsolğunolmaqlabəziyerlərindəmərmərləşməmüşahidəedilir. Xəstəliyinbuformasıbirneçəhəftəvəbəzənaylarladavamedir.

12. Patoloji-anatomikdəyişikliklər. Ildırımvarı forma zamanımühümdəyişiklikləraşkaredilmir. Əgərbalıqitiformalıxəstəlikdənölübsəonunqarınboşluğundaqanlıeksudat, daxiliorqanların, xüsusiləmədəninpilorikhissəsininvəbağırsağın son şöbəsininhemorrojiiltihabıürəkəzələsivəqaraciyərdənekrozmüşahidəedilir. Yarımitiformadaparenximatozorqanlarda, bağırsaqda, qansağıntısıvənekrozsahələrigörünür. Qaraciyərpalçıqrəngdə, dalaqböyüməkləaçıq-albalırəngindəvəbeyrəklərboşkonsistensiyalıvəziyyətdənəzərəçarpır. Xroiiki forma üçünxarakterikdəyişikliklər, qaraciyərinanemiyasıvəyaedrənginialması, bağırsaqdaağımtıl-sarırəngdəseliyingörünməsi, əzələtoxumasıvəböyrəklərdənekrotikiocaqlarvəqansağıntılarıolmasıdır. Diaqnoz. Xəstəliyədiaqnozqoymaqüçünonunepizootolojixüsusiyyətləri, klinikiəlamətləri, patoloji-anatomikdəyişikliklərinəzərəalınmaqlabaktereolojidiaqnostikaüsullarındanistifadəedilir. Patoloji material kimiürəkqanı, dalaq, qaraciyər, böyrəkvəabseskütləsigötürülür. Götürülmüşmaterialı ƏPA, ƏPB vəFolmanaqarınaəkibotaqtemperaturunda 2 günsaxlayırlar. Xəstəliyindəqiqdiaqnozuməqsədiləbiolojisınaqdanistifadəedilir. Bu məqsədləAeromonassalmonicida-nın 1-2 sutkalıqtəmizbulyonkulturası 0,1 ml miqdarındasağlamforelbalıqlarınındərisialtınainyeksiyaedilir. Yoluxdurulmuşbalıqlardaxəstəliyinxarakterikklinikisimptomlarınıninkişafı, 4-9 günmüddətindəölümününbaşverməsivəölmüşbalıqlarındaxiliorqanlarındanamilinkulturasınınalınmasıdiaqnozutəsdiqedir. Bəzənfurunkulyoz, sapreqnioz, oktomitozvəixtiofoltiriozlamürəkkəbləşirki, diaqnozzamanıbununəzərəalmaqlazımdır.

13. Müalicə. Xəstəbalıqlarasulfanilamidpreparatlarıvəantibiotiklərişlədilir. Birinci 3 günərzindəhər 100 kqcanlıkütləyə 24 q sulfamerazinvə 6 q sulfaquanidingötürülərəkyeməqatılırvəbalıqlaryemləndirilir. Sonrakı 7 günərzindəhəminmüalicəvasitələri 100 kqcanlıkütləyəmüvafiqolaraq 8 və 12 q miqdarındaişlədilir. Antibiotiklərdənxloramfenikolvəyaterramisinhərkqcanlıkutləyə 5-7,5 q hesabıiləgötürülərəkyeməqatılırvəikihəftəərzindətətbiqedilir. Immunitet. Öyrənilməyib. Profilaktikavəmübarizətədbirləri. Xəstəlikzamanıhəmintəsərrüfatdakarantinqoyulurvəonunşərtlərinəciddişəkildəriayətedilir. Bütünxəstəbalıqlartutulurvəqidalılıqdəyəriniitirməyibsəərzaqvəsaitikimiistifadəsiməsləhətgörülür. Kəskinpatolojidəyişikliklərəuğramışbalıqxüsusitexnologiyaəsasındaişlənərəkondankəndtəsərrüfatıvəquşlarıüçünyemhazırlanırvəyaxudyandırılır. Hövzəvəbalıqlaraqulluqəşyalarınızərərsizləşdirməküçünsönməmişvəyaxlorluəhəngdənistifadəedirlər. Son zamanlar ABŞ-daseleksiyayoluiləxəstəliyədavamlıhibridlərinəldəedilməsinəçalışırlar.