Apelacja karna

1. Apelacja karna Zagadnienia ogólne dr Andrzej Kiełtyka VII 2012

2. I. Wybrana literatura przedmiotu: P. Hofmański, S. Zabłocki, Wzory pism procesowych w sprawach karnych, Warszawa 2000 S. Waltoś, Proces karny. Zarys sytemu, LexisNexis 2009, s. 536 E. Samborski, Pisma procesowe w sprawach karnych, LexisNexis 2010 A. Goździk, B. Michalski, Wzory pism prokuratora w sprawach karnych, LexisNexis 2008 E. Samborski, Zarys metodyki pracy prokuratora, LexisNexis 2008 M. Gabriel – Węglowski, Komentarz do Regulaminu wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury, LEX 2009 (komentarz do §§ 253-255) – dot. Regulaminu już nieobowiązującego, zastąpionego nowym z 2010 r. A. Ferenc, Rewizja strony w postępowaniu karnym, Warszawa 1987

3. Z. Doda, Zażalenie w procesie karnym, Warszawa 1985 Środki zaskarżania w procesie karnym. Księga pamiątkowa ku czci prof. Zbigniewa Dody, (red.) A. Gaberle i S. Waltoś, Zakamycze 2000 K. Łojewski, Apelacja karna, C.H. Beck 2005 S. Zabłocki (w: J. Bratoszewski i inni), Komentarz do k.p.k., W-wa 1998

4. S. Jaworski, Apelacje cywilne i karne, C.H.Beck 2010 R. Stefański, Pisma procesowe w sprawach karnych z objaśnieniami, Warszawa 2007 Węzłowe problemy procesu karnego, pod red. Piotra Hofmańskiego, Wolters Kluwer 2010 T. Razowski, Formalna i merytoryczna kontrola oskarżenia w polskim procesie karnym, Zakamycze 2005 W. Wassermann, Zasady formułowania zarzutów apelacyjnych w obowiązującej procedurze karnej, Prokuratura i Prawo 2010, nr 6 W. Grzeszczyk, Praktyczne aspekty gravamen w procesie karnym Prokuratura i Prawo 2008, nr 11 W. Grzeszczyk, Reguły ne peius w postępowaniu karnym, Prokuratura i Prawo 2008, nr 2 J. Brylak, Orzekania wbrew kierunkowi środka odwoławczego na niekorzyść oskarżonego, Prokuratura i Prawo 2006, nr 7-8 M. Syta, Gravamen jako przesłanka zażalenia w postępowaniu karnym, Prokuratura i Prawo 2004, nr 4

5. D. Świecki, Apelacja w postępowaniu karnym, Warszawa 2011 Z. Doda, Uwagi na temat kierunku i granic środka odwoławczego w k.p.k., Palestra 1979, nr 2 Z. Doda, A. Gaberle, Kontrola odwoławcza w procesie karnym. Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Komentarz t. 2, Warszawa 1997 M. Klejnowska, Ograniczenia sądu odwoławczego orzekającego w sprawie karnej o wniesieniu środka odwoławczego, Rzeszów 2008 M. Kondracki, Rola zarzutów odwoławczych w procesie karnym, Palestra 2009, nr 3 – 4 Z. Muras, Bezwzględne przyczyny odwoławcze w polskim procesie karnym, Toruń 2004 S. Pawela, Względne przyczyny odwoławcze, Warszawa 1970 F. Prusak, Podstawy rewizji w procesie karnym, Bydgoszcz 1970 M. Fingas, S. Steinborn, Glosa do post. SN z 16.11.2009, IV KK 101/09 (uzupełnienie apelacji) Prok. i Pr. 2011. nr 3

6. D. Wysocki, Nieprawidłowe sporządzenie uzasadnienia wyroku jako uchybienie niestanowiące podstawy uchylenia wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania sądowi pierwszej instancji, Przegląd Sądowy 2011, nr 11 – 12,s. 27 – 36 E. Samborski, Zarys metodyki pracy prokuratora, LexisNexis 2008 A. Bojańczyk, O prawnej podstawie i procesowym zasięgu oddziaływania bezwzględnych przyczyn odwoławczych w procesie karnym, (w:) Węzłowe problemy procesu karnego (red.) P. Hofmański. Wolters Kluwer 2010, s. 935 - 962

7. A. Horodyński, Skutki naruszenia przepisów o składzie sądu w polskim procesie karnym, Prokuratura i Prawo 2003, nr 1 M. Figas, S. Steinborn, Glosa do postanowienia SN z dnia 16 listopada 2009, sygn. IV KK 101/09 (dot. uzupełnienia apelacji), Prokuratura i Prawo 2011, nr 3, s. 163-174 J. Gurgul, Glosa do wyroku S.A. w Krakowie z dnia 5 listopada 2008 r., sygn. II AKa 87/08 (dot. zarzutów środków odwoławczych), Prokuratura i Prawo 2010, nr 4, s. 185-195

8. II. Apelacja jako pismo procesowe winna spełniać ogólne warunki pisma procesowego określone w art. 119 § 1 k.p.k.: oznaczenie strony, od której pochodzi, wskazanie nazwy sądu apelacyjnego, do którego jest skierowana oraz nazwę sądu pierwszej instancji, do którego się ją wnosi, oznaczenie daty wyroku, sądu, który go wydał i sprawy, w której wyrok zapadł. • Konstrukcja apelacja: • - kierunek, • - zakres, • - zarzuty, • - wnioski, • - uzasadnienie. • Dewolutywność i suspensywność apelacji

9. Fakt wniesienia apelacji przez uprawniony podmiot we właściwym terminie nakłada na sąd odwoławczy obowiązek jej rozpoznania, a po stronie sądu pierwszej instancji zakaz uwzględnienia apelacji od własnego orzeczenia, a także zakaz dokonywania jakichkolwiek poprawek w zaskarżonym orzeczeniu (zasada suspensywności)

10. Błędne oznaczenie podstawy prawnej skazania nie należy do kręgu tych omyłek, które podlegają sprostowaniu w ramach instytucji przewidzianej w art. 105 par.1 k.p.k., to jest jako oczywistej omyłki pisarskiej”. „Samo wyjaśnienie w pisemnych motywach sądu odwoławczego,że powołując w wyroku jedne przepisy,miał na myśli zastosowanie zupełne innych przepisów trudno przyjąć za usunięcie sprzeczności powstałej między orzeczeniem i jego uzasadnieniem”. (wyrok SN z 3 lipca 2007 r., III KK 467/06)

11. Sąd odwoławczy nie może przeprowadzić postępowania dowodowego co do istoty sprawy (art. 452 par. 1 k.p.k.),wyjątkowo może to uczynić, jeśli : - przyczyni się to do przyspieszenia postępowania - nie jest na nowo konieczne przeprowadzenie przewodu sądowego

12. „Zarówno w teorii procesu, jak i praktyce sądowej przez granice apelacji rozumie się wykazanie tych części wyroku, o których uchylenie lub zmianę strona wnosi. Są to te części wyroku, które dotyczą poszczególnychprzestępstw, kary, środków zabezpieczających, powództwa cywilnego”.

13. Zgodnie z art. 433 par 1 k.p.k.: sąd odwoławczy rozpoznaje sprawę w granicach środka odwoławczego, a w zakresie szerszym o tyle, o ile ustawa tak przewiduje. Zakreślenie granic apelacji jest oświadczeniem woli jej autora, że domaga się od sądu drugiej instancji skontrolowania całego wyroku lub jego ściśle określonej części .

14. Odpowiedzialność wnoszącego apelacje podmiotu „kwalifikowanego”(t.j.: oskarżyciela publicznego, pełnomocnika i obrońcy oskarżonego) polega na tym, że on sam decyduje o zakresie orzekania kontrolnego przez ten sąd, a jednocześnie określa granice zaskarżenia w apelacji pisemnej, traci w zasadzie prawo do ich rozszerzenia w oświadczeniu ustnym na rozprawie apelacyjnej .

15. Podstawy prawne apelacji: art. 425 § 1 (niektórzy uważają, że w apelacji powoływanie tego przepisu jest zbędne, bowiem przepisem szczególnym jest wówczas art. 444 k.p.k.) i 2 k.p.k. ewentualnie § 3 i 4 k.p.k. (legitymacja czynna do wniesienia środka zaskarżenia, zakres zaskarżenia, gravamen, kierunek środka odwoławczego), art. 444 k.p.k. (legitymacja czynna do wniesienia apelacji, orzeczenia zaskarżalne apelacją), art. 447 § 1 – 3 k.p.k. (zakres apelacji), art. 438 k.p.k. (względne przyczyny odwoławcze), art. 439 k.p.k. (bezwzględne przyczyny odwoławcze), art. 427 k.p.k. (treść środka odwoławczego, wnioski odwoławcze i zarzuty, tzw. nowości), art. 437 § 1 k.p.k. (rodzaje orzeczeń sądu odwoławczego: reformatoryjne, kasatoryjne, umorzenie postępowania, przekazanie do ponownego rozpoznania), art. 454 § 1, 2, 3 k.p.k. (reguły ne peius), art. 456 k.p.k. (wyrok sądu odwoławczego).

16. Odwołujący powinien wskazać zaskarżone rozstrzygnięcie lub ustalenie, a także podać, czego się domaga (art. 427 k.p.k.), wskazać czy zaskarża wyrok w całości, czy w części, a jeżeli tak to w jakiej oraz do jakiego orzeczenia sądu apelacyjnego dąży (wnioski odwoławcze – petitum) - według art. 433§ 2 sąd odwoławczy jest obowiązany rozważyć wszystkie wnioski, wobec tego muszą one być w apelacji zawarte – jest to zakreślenie granic zaskarżenia. Brak wskazania zaskarżonego rozstrzygnięcia lub wniosków uniemożliwia rozpoznanie środka odwoławczego (wezwanie w trybie art. 120 k.p.k.) Apelacja może mieć granice podmiotowe (dotyczyć niektórych oskarżonych), przedmiotowe (dotyczyć tylko niektórych przestępstw lub elementów orzeczenia) i podmiotowo – przedmiotowe (dotyczyć niektórych oskarżonych i niektórych przestępstw). Zakres apelacji może odnosić się do uzasadnienia wyroku (art. 425 § 2 k.p.k.)

17. Wnioski odwoławcze(petitum) to podanie czego skarżący się domaga – uchylenia zaskarżonego wyroku czy tylko jego zmiany (reguły ne peius). Formułując żądania domagania się uchylenia lub zmiany wyroku należy, aby skutek ten osiągnąć, powołać się na takie uchybienia sądu pierwszej instancji, których stwierdzenie stanowi dla sądu apelacyjnego podstawę rozstrzygnięcia. Te konkretne uchybienia stanowią zarzuty apelacyjne, a ich rodzaj i treść zakreślają granice zarzutów apelacyjnych. Apelacje jako pismo należy oznaczyć tytułem „Apelacja”.

18. „Pomimo dyskusji w tym zakresie Sąd Najwyższy od dawna ujmuje „granice środka odwoławczego” jako trójwymiarową konstrukcję wyznaczoną przez” - kierunek zaskarżenia, czyli stosunek środka odwoławczego do interesów oskarżonego; - zakres zaskarżenia, a więc wskazanie, czy środek zaskarżenia obejmuje całość, czy część orzeczenia; - zarzuty odwoławcze, czyli zawarte w środku odwoławczym stwierdzenia dotyczące uchybień orzeczenia (wyrok SN z 12 kwietnia 2001 r., III KKN 354/00, LEX nr 51922)

19. Należy wskazać podstawy prawne apelacji przez powołanie przepisów art. 444 i 425 § 1 k.p.k., a gdy apelację wnosi oskarżyciel publiczny na korzyść także art. 425 § 4 k.p.k. Konieczne jest wymienienie imion i nazwisk oskarżonych, których apelacja dotyczy oraz ogólne oznaczenie jej zakresu (czy wyrok zostaje zaskarżony w całości czy w części). Na przykład: „zaskarżam powyższy wyrok w części uniewinnienia Jana Kowalskiego od czynu zarzuconego w pkt. I aktu oskarżenia”. Apelacja prokuratora winna wskazywać jej kierunek (na korzyść czy też na niekorzyść oskarżonego) – gravamen – stosunek apelacji do interesu prawnego oskarżonego. Art. 425 § 3 k.p.k. – rozstrzygnięcia lub ustalenia są niekorzystne dla skarżącego. Jeśli są obojętne – środek odwoławczy niedopuszczalny.

20. Następnie należy przytoczyć zarzuty apelacyjne i wnioski. W tej części autor apelacji ma przekonać sąd apelacyjny o wadach i brakach postępowania sądu pierwszej instancji a zwłaszcza zapadłego wyroku, a następnie przedstawić sposób dokonania naprawy postępowania oraz prawidłowe, ostateczne rozstrzygniecie sprawy. Wnioski apelacyjne powinny być w istocie propozycją treści wyroku apelacyjnego. Postawienie zarzutów i sformułowanie wniosków wymaga pisemnej argumentacji ujętej w odrębnej części apelacji – uzasadnieniu. Apelacja musi być podpisana.

21. III. Zarzuty apelacyjne 1.Apelacja, która pochodzi od oskarżyciela publicznego, obrońcy lub pełnomocnika powinna zawierać wskazanie zarzutów stawianych rozstrzygnięciu oraz uzasadnienie (tzw. bezwzględne wymogi środka odwoławczego, art. 427 § 2 k.p.k.). Zarzuty - obok kierunku, zakresu, wniosków i uzasadnienia - stanowią cześć składową apelacji. Zarzuty odwoławczeto twierdzenia strony o uchybieniach popełnionych przez sąd pierwszej instancji. Art.. 427 § 2 k.p.k. nakłada na podmiot kwalifikowany obowiązek wskazania zarzutów. Zarzuty mają zawsze odcień subiektywny, bez względu na ich odbicie w faktach. Przepisy nie określają jak powinien być sformułowany zarzut odwoławczy i na czym polega. Natomiast „przyczyny odwoławcze” to uchybienia, które stwierdzone przez organ odwoławczy powodują określone następstwa procesowe w stosunku do zaskarżonego orzeczenia. W przeciwieństwie do „zarzutów”, uważa się, że „przyczyny” są do pewnego stopnia zobiektywizowane.

22. Domagając się uchylenia lub zmiany wyroku należy, aby skutek ten osiągnąć, powołać się na takie skonkretyzowane uchybienia sądu pierwszej instancji, których stwierdzenie stanowić będzie dla sądu apelacyjnego podstawę rozstrzygnięcia. Te konkretne uchybienia stanowią zarzuty apelacyjne. Szczegółowe przedstawienie uchybień nastąpi także w uzasadnieniu środka odwoławczego. Przede wszystkim poprzez sformułowane zarzuty autor apelacji ma przekonać sąd apelacyjny o wadach i brakach postępowania sądu pierwszej instancji, a zwłaszcza zapadłego wyroku, co w konsekwencji ma doprowadzić do dokonania naprawy postępowania oraz prawidłowego, ostatecznego rozstrzygnięcia sprawy.

23. Sąd odwoławczy ma obowiązek rozpoznania wszystkich stawianych zarzutów. W toku postępowania odwoławczego można uzupełnić swoją argumentację oraz wskazać na uchybienia, które sąd odwoławczy winien uwzględnić z urzędu. Postawienie zarzutów, a następnie sformułowanie wniosków wymaga pisemnej argumentacji ujętej w odrębnej części apelacji – uzasadnieniu. Treść uzasadnienia winna w pełni odpowiadać postawionym zarzutom, a zwłaszcza nie może być z nimi sprzeczna.

24. Wprzypadku apelacji wniesionej na korzyść oskarżonego sąd odwoławczy nie jest związany granicami podniesionych w niej zarzutów, co oznacza, że w granicach zaskarżenia powinien skontrolować wyrok pod kątem wszystkich przyczyn odwoławczych pokreślonych w art. 438 k.p.k. W konsekwencji, po upływie terminu do złożenia apelacji, można podnosić dodatkowe zarzuty odwoławcze w granicach zaskarżenia lub wskazywać na uchybienia podlegające uwzględnieniu z urzędu (poza granicami zaskarżenia), które sąd odwoławczy powinien rozpoznać i ustosunkować się do nich w uzasadnieniu wyroku (M. Fingas, S. Steiborn, Glosa do postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 16 listopada 2009 r., sygn. IV KK 101/09, OSNKW 2010, nr 1, poz. 8, Prokuratura i Prawo 2011, nr 3, s. 163 – 174)

25. Środek odwoławczy od orzeczenia sądu pierwszej instancji przesyła do sądu prokurator, który skierował akt oskarżenia (§ 337 ust. 1 Regulaminu wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury z 24 marca 2010 r., Dz. U. Nr 49, poz. 296). Równocześnie w przesłaniem do sądu środka odwoławczego należy przekazać prokuratorowi, który będzie występował przed sądem odwoławczym, akta podręczne wraz z odpisem zaskarżonego orzeczenia i dodatkowym odpisem środka odwoławczego (§ 339 ust. 1 Regulaminu).

26. Należy unikać zarzutów mieszanych, a więc łączących w sobie elementy różnych rodzajowo zarzutów, co uważa się za błędne. Nie oznacza to, że w apelacji nie mogą być podnoszone różne rodzajowo zarzuty, jeżeli stan sprawy tego wymaga. Należy je jednak wysuwać jako zarzuty samodzielne, nie łączące się ze sobą. Ujecie zarzutów powinno być zwięzłe i jasne, a ich układ i kolejność odpowiadać porządkowi ustalonemu w art. 438 k.p.k. (jeżeli zarzuty odnoszą się do względnych przyczyn odwoławczych, co w praktyce występuje najczęściej). Są także inne poglądy w tym względzie, o czym później. Uważa się jednocześnie, że przy formułowaniu zarzutów strona winna być ograniczona jedynie przepisami ustawy. Dopuszcza się także „stopniowanie” zarzutów i formułowanie zarzutów, które w zależności od okoliczności sprawy mają większe lub mniejsze szanse powodzenia. Jeżeli zamierzony cel może być osiągnięty przez podniesienie wielu zarzutów, nie ma powodów do ich ograniczania.

27. „Nie jest właściwe formułowanie w apelacji czy zażaleniu zarzutu naruszenia prawa materialnego czy procesowego przez użycie określenia, że zarzut ten dotyczy „w szczególności” wymienionych przez skarżącego przepisów. Takie sformułowanie oznacza, że skarżący sugeruje naruszenie także jakichś innych, nie wyszczególnionych w środku odwoławczym przepisów prawa. Sąd Najwyższy wielokrotnie zwracał uwagę, że zwrot „w szczególności” jest semantycznie pusty. Jeśli skarżący uważa, że sąd dopuścił się naruszenia innych jeszcze, poza wskazanymi w środku odwoławczym przepisów to powinien zarzuty te wyartykułować wprost”. (post. SA w Katowicach z 17 lutego 2010 r., II AKz 80/10, LEX nr 574492).

28. Nie jest dopuszczalne przypisanie oskarżonemu - jako wartości przedmiotu zagarnięcia - w sposób alternatywny różnych kwot z oznaczeniem górnej i dolnej granicy; jeżeli sądy, po wyczerpaniu wszystkich dowodów, nie są w stanie dokładnie ustalić wartości zagarniętego mienia, powinny przyjąć kwotę niebudzącą wątpliwości i taką przypisać sprawcy; wolno jest w takiej sytuacji oznaczyć tę kwotę zwrotem „co najmniej” albo „nie mniej”, o ile jest pewne, że faktyczna wartość była wyższa, ale niemożliwa do określenia (post. SN z 4 stycznia 2011 r., III KK 184/10, OSNKW 2011/4/33, Biul.SN 2011/4/13).

29. Pamiętać jednak należy, że wybór właściwego zarzutu apelacyjnego wymaga przede wszystkim umiejętności uchwycenia w wyroku lub postępowaniu tego rodzaju błędu, który stał się przyczyną nieprawidłowego rozstrzygnięcia sądu. Chodzi więc o wykrycie „źródła błędu a nie jego skutków”. Na przykład błędna kwalifikacja prawna czynu może być następstwem wadliwego ustalenia faktów, wówczas to ustalenia faktyczne będą źródłem błędu, a ich skutkiem nieprawidłowa kwalifikacja prawna. Apelacja w takim wypadku winna więc zarzucać błąd w ustaleniach faktycznych.

30. W literaturze wskazuje się na pewne ogólne założenie, które mają ułatwić dokonanie właściwego wyboru zarzutów apelacyjnych.

31. Dwa spośród zarzutów: obraza przepisów prawa materialnego, oraz rażąca niewspółmierność kary mają w zasadzie za podstawę fakty uznane przez sąd za udowodnione i przez apelację niekwestionowane. Także w przypadku zarzutu błędu w ustaleniach faktycznych możemy mieć do czynienia z taką sytuacją, gdy istotą zarzutu będzie wadliwość wnioskowania z prawidłowo ustalonych faktów co do istnienia lub nieistnienia innego faktu. Różnice miedzy tymi grupami polegają przede wszystkim na tym, że: do obrazy praw materialnego należy sięgać wtedy, gdy błąd sądu polega na nieprawidłowej lub niepełnej ocenie faktów pod względem prawnym w zakresie norm prawa karnego; do błędu w ustaleniach faktycznych wtedy, gdy sąd z przyjętych faktów wysuwa błędne wnioski co do istnienia lub nieistnienia dalszych innych faktów lub błędnie ocenia wartość i znaczenie dowodów istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy; do rażącej niewspółmierności kary, gdy błędność oceny tych faktów odnosi się do wymiaru kary i wyraża się w orzeczeniu kary rażąco niewspółmiernej.

32. Natomiast jeżeli w toku analizowania treści wyroku z uzasadnieniem okaże się, że nieprawidłowe rozstrzygnięcie jest następstwem uchybień tkwiących w postępowaniu i powoduje np. luki w materiale dowodowym, albo nieprawidłowym wyrokowaniu wskutek oparcia wyroku nie na wszystkich dowodach ujawnionych lub nie ujawnionych; w wadliwym uzasadnieniu lub braku uzasadnienia stanowiska sądu - to wówczas zarzut apelacyjny winien dotyczyć obrazy przepisów postępowania. „Nie sposób naruszenia przepisu art. 7 k.p.k. argumentować dokonaniem nieprawidłowych ustaleń faktycznych. Wszak to zarzut błędu w ustaleniach faktycznych może być wywodzony z błędnej oceny materiału dowodowego, ale nie odwrotnie. Nie może przecież budzić wątpliwości, że to ocena materiału dowodowego generuje ustalenia faktyczne” (wyrok SA w Katowicach z 21 maja 2009 r., II Aka 120/09, Prok.i Pr.-wkł. 2010/4/28, KZS 2010/4/47).

33. Przystępując do sporządzenia apelacji opartej na pierwszej lub trzeciej podstawie zaskarżenia autor powinien bardzo wnikliwie rozważyć co chce uczynić przedmiotem zarzutu apelacyjnego: czy ustalenia faktyczne dokonane przez sąd, niezgodne z treścią prawidłowo przeprowadzonych i ocenionych dowodów, czy też jedną z postaci obrazy prawa materialnego polegającą na niewłaściwym rozumieniu przez sąd nieostrego wyrażenia ustawowego, niezgodnym ze znaczeniem nadanym przez ustawę” (prok.Z. Jeleń PA w Krakowie).

34. Formułowanie zarzutu rozpoczyna się od stwierdzenia: „zarzucam”. Dalsza część zarzutu jest zależna od jego przedmiotu i określają to kolejne punkty art. 438 k.p.k. lub art.439 § 1 k.p.k. Następnie należy wskazać konkretne uchybienie zawarte w rozstrzygnięciu lub ustaleniu sądu pierwszej instancji. Wskazanie takie powinno być stanowcze w formie i treści, a nadto należy określić, jeżeli zachodzi taka potrzeba, konkretny czyn i konkretnego oskarżonego.

35. Układ i kolejność zarzutów: zgodna z porządkiem ustalonym w art. 438 k.p.k., jeżeli zarzuty odnoszą się do względnych przyczyn odwoławczych, co w praktyce występuje najczęściej. Uważa się także, że należy zachować kolejność, w której winien je rozpoznać sąd odwoławczy (zasada hierarchii). „Przepis art. 427 § 2 k.p.k. obliguje do wskazania w apelacji wszystkich zarzutów” (wyrok z 6 listopada 2008 r., II AKa 160/08, Prok. i Pr. - wkł. 2009/6/56).

36. Zasadyformułowania zarzutów: - zasada pierwszego ogniwa – zarzut z apelacyjny winien uderzać w pierwotną przyczynę uchybienia (należy dążyć do wyeliminowania przyczyny, a nie tylko samych skutków); - zasada pojedynczego zarzutu – wynika z poprzedniej zasady - ta sama okoliczność podnoszona w środku odwoławczym powinna znaleźć odzwierciedlenie tylko w jednym zarzucie; zakaz formułowania zarzutów mieszanych w odniesieniu do tej samej okoliczności; - zasada wszechstronności – wolno w środku odwoławczym przedstawić wiele różnych rodzajowo zarzutów, ale każdy musi dotyczyć innej okoliczności. Nie można wykluczyć jednoczesnego kwestionowania ustaleń faktycznych oraz prawidłowości subsumcji (obraza prawa materialnego), jeśli dotyczą różnych okoliczności (tzw. zarzut ewentualny). Sąd odwoławczy winien rozpoznać oba zarzuty, z tym, że w pierwszej kolejności zarzut błędu w ustaleniach faktycznych (?); - zasada hierarchii – zarzuty powinno się stawiać w kolejności, w której powinien jej rozpoznać sąd odwoławczy; najpierw bezwzględne przyczyn odwoławcze, potem względne stawiane wobec części faktycznej orzeczenia, a następnie odnoszące się do sfery prawa (?).

37. 2. Zarzuty odnoszące się do względnych przyczyn odwoławczych: a. Obraza przepisów prawa materialnego – error iuris (art. 438 pkt 1 k.p.k.) Dotyczy zarówno prawa karnego materialnego jak i innych gałęzi prawa (np. cywilnego, administracyjnego jeżeli taki przepis miał zastosowanie w rozstrzygnięciu karnym). Najczęściej zarzuty te odnoszą się do takich naruszeń norm prawa karnego, które polegają na błędnym zastosowaniu tego prawa lub jego niezastosowaniu w wypadkach, gdy istnieją ku temu podstawy.

38. Będą to więc najczęściej zarzuty: nadania czynowi błędnej kwalifikacji prawnej – (zastosowanie do niewadliwie ustalonego stanu faktycznego niewłaściwego przepisu – nieprawidłowa subsumpcja), uniewinnienia mimo istnienia znamion przestępstwa w czynie ustalonym przez sąd lub skazania mimo braku znamion przestępstwa w czynie, błędnej wykładni innych przepisów prawa karnego materialnego (zwłaszcza zawierających znamiona ocenne), konsekwencji prawnych czynu (orzeczenia lub nieorzeczenia - nieprawidłowego orzeczenia - kar lub środków karnych wbrew lub niezgodnie z przepisami prawa karnego). Decyzja o potrzebie podniesienia tego zarzutu musi się opierać na całym wyroku, a więc brać pod uwagę zarówno jego część dyspozytywną jak i uzasadnienie. Uważa się, że uzasadnienie odsłania tok rozumowania sądu i stwarza możliwości krytycznej oceny jego poglądów prawnych.

39. Obraza prawa materialnego może stanowić prawidłowo powołaną przyczynę odwoławczą jedynie wówczas, gdy ma charakter samoistny (nie można jej powoływać np. gdy wadliwość orzeczenia w zakresie subsumcji jest wynikiem błędnych ustaleń faktycznych). Należy unikać występującego dość często błędu „mieszania” tych dwóch zarzutów. Jeżeli ustawa stwarza jedynie możliwość zastosowania określonego przepisu prawa karnego materialnego, to przez niezastosowanie (lub też zastosowanie) tego przepisu sąd nie dopuszcza się obrazy przepisu prawa materialnego.

40. „Obraza prawa materialnego nie polega na tym, że sąd nie zastosował jakiejś konstrukcji prawnej, jeżeli nie miał takiego obowiązku” (post. SN z 22 grudnia 2010 r., II KK 279/10, OSNwSK 2010/1/2550). „Przepis art. 69 § 1 k.k. ma charakter przepisu fakultatywnego, a to dlatego, że ustawodawca nie nałożył na orzekający w sprawie sąd obowiązku jego zastosowania. Przepis ten więc nie może stać się podstawą sformułowania zarzutu obrazy prawa materialnego w żadnym układzie” (post. SN z 7 października 2010 r., II KK 246/10, OSNwSK 2010/1/1902).

41. „O obrazie prawa materialnego możemy mówić wtedy, gdy do prawidłowo ustalonego stanu faktycznego (gdy ustalenia faktyczne nie są kwestionowane), sąd wadliwie zastosował normę prawną lub bezzasadnie jej nie zastosował, bądź gdy zarzut dotyczy zastosowania lub niezastosowania przepisu zobowiązującego sąd do jego bezwzględnego respektowania. Jeżeli zaś zarzucona wadliwość zaskarżonego orzeczenia polega na przyjęciu za jego podstawę błędnych ustaleń faktycznych, to ocenie instancyjnej podlega trafność ustaleń faktycznych, a nie obraza przepisów prawa materialnego” (wyrok SA w Krakowie z 4 sierpnia 2009 r., II AKa 143/09, KZS 2009/7-8/55).

42. Apelacja zawiera sprzeczność, bo zarzucając obrazę przepisów prawa materialnego, a to nietrafność subsumcji przypisanego oskarżonemu czynu, kwestionuje ustalenia faktyczne przyjęte za podstawę orzeczenia, a to sprawstwo oskarżonego” (wyrok SA w Krakowie z 5 października 2010 r., II AKa 10/10, KZS 2011/4/45).

43. Powszechna praktyka sądów uznaje od dawna, że zarzut obrazy prawa materialnego jest uprawniony wtedy tylko, gdy apelujący nie kwestionuje treści ustaleń poczynionych przez sąd I instancji albo gdy kwestionując je, jednocześnie zarzuca, że nawet w stosunku do faktów, które sąd ustalił, prawo materialne zastosował wadliwie (wyrok SA w Krakowie z 14 maja 2008 r., II AKz 49/08, KZS 2008/7-8/61, Prok. i Pr. - wkł. 2009/1/46).

44. „Obie apelacje formułują zarzuty obrazy przepisu prawa materialnego - zaś apelacja sporządzona przez pełnomocnika oskarżycielki posiłkowej - również zarzuty natury procesowej. Jako że zarzut obrazy prawa materialnego może być skutecznie postawiony jedynie w sytuacji dokonania w sprawie niekwestionowanych ustaleń faktycznych, przeto w pierwszej kolejności rozpoznaniu podlegać muszą zarzuty obrazy przepisów procedury, dopiero bowiem ich nieskuteczność otworzyć może drogę do badania prawidłowości dokonanej subsumcji” (wyrok SN z 14 lipca 2009 r., WA 22/09, OSNwSK 2009/1/1523)

45. „Skarżący zawarł w jednym środku odwoławczym zarówno zarzut obrazy prawa materialnego, jak i zarzut błędu w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę orzeczenia i mających wpływ na jego treść. Taka redakcja tego środka jest oczywiście wadliwa, bo dotknięta wewnętrzną sprzecznością. Istnieje jednak możliwość jej rozwiązania. W takim przypadku sąd odwoławczy zobowiązany jest rozważyć w pierwszej kolejności zarzuty dotyczące błędnych ustaleń faktycznych i dopiero w wypadku uznania ich za bezskuteczne, może przejść do rozpoznania zarzutu obrazy prawa materialnego”. (wyrok SN z 18 maja 2006 r., WA 9/06, OSNwSK 2006/1/1062).

46. Przykłady obrazy prawa karnego materialnego: - skazanie oskarżonego pomimo, że jego zachowanie nie zawierało znamion przestępstwa; - uniewinnienie, pomimo że oskarżony swym zachowaniem wyczerpał znamiona przestępstwa; - wymierzenie kary poniżej lub powyżej ustawowego zagrożenia; - nie zastosowanie kwalifikowanej lub uprzywilejowanej kwalifikacji przestępstwa; - zaniechanie skazania za wszystkie zbiegające się przepisy ustawy karnej (art. 11 § 2 k.k.); - nie zastosowanie obligatoryjnego orzeczenia co do nadzwyczajnego złagodzenia kary lub odstąpienia od jej wymierzenia, środka karnego, dozoru, naprawienia szkody; - obostrzenie lub złagodzenie kary w sposób nieprawidłowy; - błędne określenie okresu próby; - naruszenie zasad orzeczenia kary łącznej.

47. b. Obraza przepisów postępowania (jeżeli mogła ona mieć wpływ na treść orzeczenia) - error in procedendo (art. 438 pkt 2 k.p.k.) Występuje głównie w toku postępowania sądowego. Może wystąpić także w postępowaniu przygotowawczym, wyjątkowo tylko wtedy, gdy uchybienia te nie usunięte w postępowaniu sądowym przerodziły się w konsekwencji w obrazę przepisów przed sądem (jest to działanie wtórne) – nieprzedstawienie zarzutów, brak obrońcy w przypadkach przewidzianych w ustawie, brak podpisu oskarżyciela w akcie oskarżenia. Obraza przepisów to niezgodność przebiegu postępowania z przepisami prawa procesowego, to jest niezastosowanie się do normy procesowej nakazującej dokonanie lub zakazującej dokonania czynności w określonej sytuacji procesowej. Zaniechanie wypełnienia konkretnych nakazów przepisów prawa procesowego oraz działanie sprzeczne z konkretnymi przepisami procedury. Na przykład obraza art. 5 § 2 k.p.k., gdy sąd pomimo wątpliwości nie rozstrzyga ich na korzyść oskarżonego.

48. Przy tego rodzaju zarzutu konieczne jest wskazanie na czym polega sprzeczność działania lub zaniechania sądu z ustawą procesową lub przepisem procesowym innej ustawy. Skarga oparta na tym zarzucie (obrazy prawa procesowego) nie atakuje przedmiotu dowodów ani wyniku postępowania dowodowego, czyli ustalonego stanu faktycznego (jak to czyni w wypadku podstawy określonej w art. 438 pkt 3 k.p.k.), a jedynie sposób przeprowadzenia dowodów lub decyzję o zaniechaniu przeprowadzenia dowodów. Przepisy określają pewne zasady dotyczące metod oceny dowodów. Rażące naruszenie tych zasad, a więc błąd w konstruowaniu orzeczenia, również stanowić może podstawę zarzutu z art. 438 pkt. 2 k.p.k.

49. Przy stosowaniu tego zarzutu, dla oceny czy obraza przepisów postępowania miała wpływ na treść orzeczenia, przydatny może być tzw. test negatywny: „stwierdzone uchybienie procesowe wtedy może być uznane za niestanowiące podstawy do wzruszenia orzeczenia, gdy sąd dojdzie do zasadnego przekonania, że dane uchybienie było na tyle nieistotne, iż gdyby go nie było musiałoby zapaść takie samo orzeczenie jak to, które zapadło przy wystąpieniu danego uchybienia”.

50. Obraza przepisów postępowania może dotyczyć zarówno ogólnych zasad, jak i konkretnych przepisów procesowych, przy czym naruszenie zasady powinno być zawsze poparte konkretnymi przykładami, zasady procesowe mają zbyt ogólny charakter, by mogły stanowić samodzielne podstawy zaskarżenia. „Sumaryczne wyliczenie dowodów, na podstawie których sąd ustalił stan faktyczny w sprawie, stanowi obrazę przepisów procesowych” (wyrok SN z 13 marca 2008 r., III KK 242/07, LEX nr 406851).