Bibliyometrik Yasalar ve Derme Yönetiminde Kullanımı - VI

1. Bibliyometrik Yasalar ve Derme Yönetiminde Kullanımı - VI

2. Bir kütüphanenin etkin bir koleksiyon geliştirme ve koleksiyon yönetimi politikasıoluşturabilmesi için kullanım verilerini değerlendirmesi gerekmektedir. Kütüphanelerin ihtiyaç duydukları kaynakların hepsini, iyi bir bütçeye sahip olsalar bile, koleksiyonlarına sağlayabilme imkânları yoktur.

3. Kütüphanelerin en kritik fonksiyonlarından biri olan “koleksiyon yönetimi”, bir kütüphanede bulunması ya da bir kütüphanenin erişim sağlaması gereken her türlü materyalin seçimini ve bu materyallerle ilgili kullanım değerlendirmelerinin yapılmasını gerektirir.

4. Bir materyalin geçmişteki kullanımı, gelecekteki kullanımı hakkında fikir verir. Koleksiyon kütüphaneler için oldukça pahalı bir yatırımdır ve koleksiyonun temel bileşenlerinden biri olan süreli yayınların/elektronik yayınların fiyatlarında ve sayılarında çok yüksek artışlar görülmektedir. Kütüphaneler koleksiyonlarına yaptıkları yatırımınne kadar isabetli olduğunu araştırmak zorundadır.

5. Kütüphaneler bu araştırmayı: koleksiyonun kullanım yoğunluğu kullanıcıların bilgi ihtiyaçlarını karşılama oranı koleksiyonda en sık kullanılan veya hiç kullanılmayan ya da ender kullanılan materyallerin saptanması vb. gibi kullanımla ilgili değerlendirmeler yardımıyla yapabilirler.

6. Süreli yayınlarla ilgili değerlendirmeler için: - belge sağlama, - kütüphane içi kullanım ya da - veri tabanlarından indirilen makale verilerinin incelenmesi gerekmektedir.

7. Böylece: hangi yıllara ait hangi dergilerin koleksiyonda bulundurulması, hangilerinin koleksiyondan çıkarılması, hangi elektronik dergi veri tabanlarına abone olunması, veri tabanlarındaki hangi dergilerin koleksiyonda mutlaka bulundurulması, hangi dergilere sahip olmak, hangi dergilere erişim sağlamak gerektiğine karar verilmesi sağlanabilir.

8. Süreli yayınlar koleksiyonu oluşturulurken özellikle dikkat edilmesi gereken konu: koleksiyonda mutlaka bulunması gereken “çekirdek dergilerin” saptanması ve bu dergilerin yıldan yıla değişip değişmediğinin belirlenmesidir.

9. Dergilerle ilgili değerlendirmelerde kullanılan “etki faktörü”, “toplam atıf sayısı”, “eskime” gibi bazı kriterlerle, çekirdek dergiler arasında bir ilişki olup olmadığı, Koleksiyondaki (varsa) basılı ve elektronik dergilerin kullanımı arasında bir fark olup olmadığı, En çok kullanılan dergilerin yoğunlaştığı konular koleksiyon yönetimi açısından cevaplanması gereken araştırma sorularıdır ve tüm bu araştırmalar kullanımla ilgili bilgilerin değerlendirilmesini gerektirmektedir.

10. İlgili Terimler

11. Enformetri (Informetrics) Enformetri (informetrics) bilginin tüm açılardan ölçülmesi, dolayısıyla matematiksel kuram ve modellemesiyle ilgilenir. Basılı ve elektronik ortamda, doğal dil metin ve dizinlerdeki kelime ve deyim sıklıklarının analizi, Yazarların özellikleri (yazar verimliliği, ortak yazarlılık gibi), Literatür eskimesi ve literatürün dağılımı, Bilgi sistemlerinin verimliliği, Bilimsel bir iletişim aracı olarak farklı türdeki bilgi kaynaklarının rolü, Bilim insanlarının atıf alışkanlıkları, Kaynakçalara dayanarak disiplinlerarası ve disiplin içi ilişkilerin belirlenmesi, Kayıtlı bilginin kullanımı (ödünç verme yoluyla kitapların, veri tabanı analizi yoluyla dergilerin kullanımı gibi).

12. Bibliyometri, matematiksel ve istatistiksel yöntemlerin kitaplar ve diğer iletişim araçları üzerinde uygulanmasıdır (Pritchard, 1969).

13. Bilimetri (Scientometrics) Bilimetri bilim dallarının çözümlenmesiyle ilgilenir ve bibliyometriden yararlanır. Gelişmiş ülkelerde bilim politikaları geliştirilirken bilimetrik araştırmalardan elde edilen bulgular dikkate alınmaktadır.

14. Sibermetri (Cybermetrics) Webometriye yakın bir kavram olarak gösterilen sibermetri enformetrik yaklaşımların bütün Internet ortamına uyarlanmasıyla ilgilidir. Bu nedenle web dışında tartışma gruplarının faaliyetleri, elektronik posta üzerinden gerçekleştirilen iletişim gibi konular webometriyi de içine alan sibermetrinin çalışma alanlarıdır

15. Webometri (Webometrics) Webometri web bilgi kaynakları yapıları ve teknolojilerinin oluşturulması ile kullanımının bibliyometrik ve enformetrik yaklaşımlarla nicel olarak çalışılmasını sağlamaktadır. Webometri araştırmaları başlıca dört alanda gerçekleştirilmektedir: Web sayfalarının içerik analizi, Web bağlantılarının analizi, Web kullanım analizleri (örneğin log dosyalarının incelenmesi sonucu kullanıcıların arama ve tarama davranışlarına ilişkin bilgi edinilmesi), Web teknolojisinin analizidir (örneğin arama motorlarının performansının incelenmesine yönelik çalışmalar)

16. Bibliyometrik Yasalar: Dağılım ve güç yasaları: Bradford, Lotka, Urquhart, 80/20, Price …

17. Bradford Yasası • Samuel C. Bradford tarafından 1934 yılında formüle edilen Bradford’un Saçılım Yasası belirli bir konudaki bilimsel literatürün dergilere dağılımı ya da saçılımı ile ilgilidir. • Yasaya göre, belirli bir konudaki dergiler, eşit sayıda makale içeren bölgelere ayrıldığında, ilk bölgede sadece ilgili konuda makale yayımlayan en verimli çekirdek dergi grubu, diğer bölgelerde ise sayıca daha fazla fakat daha az verimli dergiler yer alır. Bölgelerdeki dergiler azalan verimlilikte sıralanır (Subramanyam, 1979, s. 339-340).

18. 80/20 Kuralı, bir kütüphanede ödünç verilen kaynakların yaklaşık %80’inin koleksiyonun %20’sinden karşılandığını ifade eder. Price Yasasıbir koleksiyondaki toplam kaynak sayısının karekökü kadar kaynağın, ihtiyacın %50’sini karşıladığını öne sürmektedir . 2500 kitaplık bir koleksiyonda 50 kitabın kullanımın yarısına sahip olması

19. Lotka Yasası Belli bir alanda yayın yapan yazarların sıklığını tanımlar Lotka Yasasına göre belirli bir konuda yayın yapan yazarların %60’ı sadece bir makale, %15’i iki, %6,6’sı üç, %3,75’i dört makale yayımlamaktadır (De Solla Price 1963) Her hangi bir konu alanına ilişkin olarak verimli yazarların eserlerinin koleksiyona dahil edilmesi istenirse Lotka Yasasından yararlanılır.

20. Urquhart Yasası … Bilimsel dergilerin “kütüphane ötesi kullanımı”nın (supralibrary use), bu dergilerin her kütüphanenin “kütüphane içi kullanım”larına (intralibrary use) çok benzediğini, bu nedenle hem kütüphane ötesi kullanımın hem de kütüphane içi kullanımın “toplam” kütüphane kullanımının bileşenleri olduğunu ifade etmektedir (Bensman, 2005a, s. 200).

21. Urquhart Yasası… “Kütüphane içi kullanım” bir kütüphanedeki materyallerin tüm kullanıcılar tarafından kullanılması olarak tanımlanır. “Kütüphane ötesi kullanım” ise bir kütüphanenin kendi koleksiyonunda olmayan ve fakat belge sağlama ya da kütüphanelerarası ödünç verme aracılığıyla başka kütüphanelerden sağladığı materyallerin kullanımı olarak tanımlanmaktadır (Bensman, 2005b, s. 35).

22. Urquhart Yasasına göre bir kütüphanede olmayan bir bilimsel derginin kütüphane ötesi kullanımı, bir kütüphane sisteminde (örneğin konsorsiyum) o dergiye sahip olan kütüphanelerin sayısıyla pozitif yönde ilişkilidir. Başka bir deyişle, bir dergi bu dergiye sahip olan kütüphanelerde ne kadar yoğun olarak kullanılırsa (kütüphane içi kullanım), bu dergiye sahip olmayan kütüphaneler tarafından da aynı yoğunlukta kullanılır (kütüphane ötesi kullanım).

23. ULAKBİM Belge Sağlama Hizmetleri Biriminden hiç istenmemiş ya da az sayıda istenmiş dergileri Türkiye’deki diğer üniversiteler koleksiyonlarında tutmaya devam etmeli midirler? Konsorsiyumlar aracılığıyla alınan elektronik dergi paketlerindeki dergilerin konsorsiyum üyeleri arasındaki kullanımları ne kadar birbirine benzemektedir ya da konsorsiyum aracılığıyla erişilen elektronik dergilerin kullanımları ulusal bir bilgi merkezi olan ULAKBİM’deki kullanımlarına ne kadar benzemektedir?

24. Urquhart Yasası da Bradford Yasası gibi bilimsel dergilerin kullanım verilerinin analizinde ve koleksiyon yönetiminde başvurulabilecek önemli bibliyometrik bir yasadır. Bu Yasalar, bir koleksiyondaki kullanımın az sayıda dergi üzerinde yoğunlaştığını ve “çekirdek dergilerin” ihtiyacın önemli bir kısmını karşıladığını, dergilerin büyük bir kısmının ise ya hiç kullanılmadığını ya da düşük oranda kullanıldığını göstermektedir.

25. Bilimsel dergilerin saygınlığının bir ölçüsü olan ve dergilerin değerlendirilmesi ve karşılaştırılmasında dikkate alınan “etki faktörü”nün (impact factor) kullanım ile ilişkisi, Kullanılan kaynakların güncelliğini ölçen “literatür eskimesi” (obsolescence) ya da “yarı-yaşam” (half-life) koleksiyon değerlendirmede yararlanılan önemli araçlardır.

26. Etki faktörü; bir derginin, önceki iki yılda yayımlanan makalelere bir yıl boyunca aldığı atıf sayısının, o derginin önceki iki yılda yayımladığı makale sayısına oranlanmasıyla hesaplanmaktadır. Dergileri değerlendirme, sıralama, karşılaştırma vb. gibi amaçlarla kullanılmaktadır.

27. Toplam atıf sayısı(total cites), Journal Citation Reports’un (JCR) seçilen yılında derginin, veri tabanındaki tüm dergiler tarafından aldığı toplam atıf sayısını vermektedir. Literatür eskimesi (obsolescence) ise herhangi bir bilimsel yayının etkisinin ve kullanım oranının zamanla azalacağını ifade etmektedir. Eskime ölçümü olarak genellikle “yarı-yaşam” (half-life) kullanılmaktadır. Yarı-yaşam herhangi bir literatüre yapılan atıflar yayın yılına göre sıralandığında, yapılan atıfların yarısının (ortanca) en son hangi yılda yayımlanan makalelere yapıldığının ölçüsüdür. Bu süre (yarı-yaşam) disiplinlere göre farklılık göstermektedir.

28. Örnek Çalışmalar

29. Kullanıma göre dergi dağılımları Kullanım sayısı ile bibliyometrik göstergeler arasındaki ilişkiler Dergi dağılımları ile ilgili bulguların koleksiyon geliştirme ve koleksiyon yönetiminde kullanılması Araştırmanın amacı

30. Çekirdek dergi sayıları Çekirdek dergilerin yıllar içindeki tutarlılığı Çekirdek dergilerin benzerliği Kullanım sıklığı / etki faktörü ilişkisi Kullanım sıklığı / toplam atıf sayısı ilişkisi Dergilerin güncelliği Araştırmanın soruları

31. ULAKBİM ~ 400.000 belge sağlama verisi ~ 500.000 kütüphane içi kullanım verisi ~ 800.000 elektronik veri tabanları kullanım verisi Makale indirme (download) verileri ScienceDirect: ~ 25 milyon SpringerLink: ~ 1.715.000 Wiley InterScience: ~ 1.055.000 EBSCOHost: ~ 1 milyon Toplam 30 milyon kullanım verisi Belge sağlama ve dergi kullanım verileri

32. Bulgular

33. ULAKBİM’de dergi kullanım oranları

36. Yarı-yaşam ve en fazla istek

37. ULAKBİM Genel, BS ve OSR istekleri Bradford eğrileri Çekirdek dergiler

38. ULAKBİM’de kullanılan elektronik dergi veri tabanlarının Bradford eğrileri

39. ScienceDirect dergileri kullanımının Bradford eğrileri

40. SpringerLink dergileri kullanımının Bradford eğrileri

41. Wiley InterScience dergileri kullanımının Bradford eğrileri

42. EBSCOHost dergileri kullanımının Bradford eğrileri

43. Dağılımların 80/20 kuralına ve Price Yasasına uyumu

44. Kullanım ile etki faktörü ve toplam atıf sayısı arasındaki ilişki

45. Büyük bir kısmı ortak Kullanım sıklığına göre sıraları arasındaki ilişki Çekirdek dergilerin benzerliği

46. ULAKBİM Genel değerlendirmede ilk 10’da olan dergiler ve BS ve OSR’deki sıraları

47. Kullanım ile etki faktörü ve toplam atıf sayısı ve sıraları arasındaki ilişki

48. ScienceDirect veri tabanı için 2001/07 toplu değerlendirmesi ve diğer tüm yıllarda ortak olan çekirdek dergiler ve sıraları

49. SpringerLink veri tabanı için 2004/07 toplu değerlendirmesi ve diğer tüm yıllarda ortak olan çekirdek dergiler ve sıraları

50. Wiley InterScience veri tabanı için 2003/06 toplu değerlendirmesi ve diğer tüm yıllarda ortak olan çekirdek dergiler ve sıraları