„Kańczuckie skarby przeszłości”

1. „Kańczuckie skarby przeszłości” „MIJAJĄ LATA, ZMIENIAJĄ SIĘ LUDZIE, KRAJOBRAZY PUSTOSZEJĄ. A W MAŁEJ KAŃCZUDZE, JAKBY CZAS STANĄŁ W MIEJSCU, ZACHWYCONY JEJ PIĘKNEM. ROZLEGŁE POLA, LUDZIE PRACUJĄCY W POCIE CZOŁA. OWOCOWE SADY, W PRZERWIE MIĘDZY PRACĄ CHWILA ZABAWY, TO WSZYSTKO ZAUROCZYŁO CZAS…” Eunika Ćwioro

2. Spis Treści Jedna z ulic Kańczugi • Okruchy Historii Kańczuckiej. • Obiekty Zabytkowe. • Miejsca Historyczne. • Zanikające Rzemiosła. • Wielcy Ziemi Kańczuckiej. • Warto wiedzieć.

3. Okruchy Historii „Aby drogę mierzyć przyszłą, trzeba-ć koniecznie pomnieć skąd się wyszło” C.K. Norwid • Pierwsze dokumenty dotyczące osadnictwa na tym terenie pochodzą z 1340 r. Założycielem miasta był Otton z Pilczy. Po nim Kańczugę odziedziczyła jego córka Elżbieta, która wyszła za mąż za Wincentego Granowskiego (ok. 1370-1410), starostę generalnego Wielkopolski, syna Wincentego z Granowa, a następnie poślubiła króla Władysława Jagiełłę. • Prawa miejskie Kańczuga otrzymała w roku 1440 z rąk króla Władysława Jagiełły - w XV w. Lata rozwoju Kańczugi przypadały do 1498 r. Kupcy budowali głębokie i długie piwnice, w których składowali towary. • Miasto przeżyło wiele dramatycznych wydarzeń - najazd wołoski w 1498 r. oraz kilka najazdów tatarskich powodujących upadek grodu. W końcu XVI w. jedyną właścicielką Kańczugi była Zofia ze Sprowy Odrowąż Kostkowa - córka Stanisława Odrowąża (prawnuczka Spytka III), wdowa po Janie Krzysztofie Tarnowskim. Jej drugi mąż, Jan Kostka po poślubieniu właściciel Kańczugi i Jarosławia prowadził poważną działalność budowlaną. Ich córka, księżna Anna Ostrogska z Kostków (1575-1635) herbu Dąbrowa, gdy w wieku 19 lat wyszła za mąż za Aleksandra Ostrogskiego, zamieszkała z mężem na zamku w Jarosławiu.

4. Okruchy Historii • W 1624r. nastąpił kolejny najazd czambułów tatarskich. W powiecie Przeworsk nie było wsi, która ucierpiała od tego napadu i tylko nielicznym mieszkańcom udało się uniknąć jasyru. • 24 maja 1636 r., po śmierci matki Anny Ostrogskiej dobra Kańczugi i jarosławskie, przypadły siostrze Katarzynie, siostrzeńcom Aleksandrowi Michałowi i Konstantemu Lubomirskim. • W 1622 r. klucz kańczudzki przejmuje Stanisław Lubomirski - pan na Nowym Wiśniczu, poprzez ożenek z Zofią, córką Anny Ostrogskiej. • Po Zofii Ostrogskiej klucz kańczudzki przejmują kolejno jej dwaj synowie; Jerzy Sebastian i Aleksander Michał Lubomirski. Następnie syn Aleksandra, Józef Karol Lubomirski (1638-1702 r.), który poprzez ożenek z Teofilą Zasławską (1650-1709), stał się współwłaścicielem największego na terenie Rzeczypospolitej latyfundium. W jej skład wchodziło 51 miast, 973 wsie i 229 folwarków.

5. Okruchy Historii • Kolejny właściciel klucza kańczudzkiego to syn Józefa, Aleksander Dominik Lubomirski po nim ordynację przejęła jego siostra Marianna Lubomirska, którą w 1710 r. poślubił Paweł Karol Sanguszko. W 1712 r. urodził się im jedyny syn Janusz Aleksander Sanguszko (zm. 1775 r.) który po śmierci matki, przejął klucz kańczudzki i ordynacje Ostrogsko-Zasławską. • W roku 1793 klucz kańczudzki kupił Karol Szydłowiecki, który poprzez sprzedaż kolejnych wsi tegoż klucza, zlikwidował go. Ksiądz Jan Kudła, proboszcz miejscowej parafii w 1889 r. odręcznie napisał: "Historię Miasteczka Kańczuga”. • Inż. hr. dziedzic kańczudzki Roman Scipio del Campo był odkrywcą na terenie Kańczugi jedynych w Europie Wschodniej pokładów alabastru i budowniczym kopalni. Wydobywany tutaj alabaster wykorzystywany był m.in. do renowacji stiuków w Katedrze Wawelskiej. 27 lipca 1944 roku Kańczuga została zdobyta przez wojska radzieckie I Frontu Ukraińskiego.

6. Obiekty Zabytkowe - Pomnik Grunwaldu: odbudowany w 1984 r. po zniszczeniu przez hitlerowców. - Dworzec kolejki wąskotorowej. - Kościół pw. św. Michała Archanioła: (wzniesiony około 1605 r.). W 1612 r. dobudowano kaplicę św. Anny (fundatorka - księżna Anna Ostrogska z Kostków (1575-1635) - księżna herbu Dąbrowa.), około 1660 r. kaplicę Matki Boskiej. W latach 1924-1928 przebudowano elewację, dodano kruchtę i wieżę (wg projektu W. Rawskiego). We wnętrzu część barokowego wyposażenia. - Kaplica św. Barbary. - Kościół pw. MB Łaskawej (pocz. XVII w.): dawna cerkiew grekokatolicka. Remontowana i przebudowana częściowo XIX/XX w. W 1945 r. zamieniona na magazyn. W 1984-1994 r. nastąpiła gruntowna renowacja.

7. Pomnik GrunwalduKaplica św. Barbary

8. Miejsca Historyczne • Kościół pw. Św. Michała Archanioła

9. Zanikające Rzemiosła • Najliczniej wykonywanym zawodem było kuśnierstwo. Ludzie wykonujący tę profesję uważani byli za najmożniejszych. • W Kańczudze rozwijał się również cech szewski, a w 1620 roku w Kańczudze było 17 kowali. • Inne zanikające zawody to: bednarze, tkacze, kołodzieje, stolarze. • W XVIII wieku w Kańczudze miały również siedzibę rzadko spotykane rzemiosła złotników i płatnerzy. • Inna licząca się profesja to włókiennictwo i koronkarstwo. • Istotnym zawodem było druciarstwo. Skupiało w swoich szeregach druciarzy wyrabiających siatkę do okien, sita, koszujących sufity, drutujących garnki, baniaki czy kotły.

10. Wielcy Ziemi Kańczuckiej- Leon Grzebyk • Leon Grzebyk – ur. 5 kwiecień 1909r.w Kańczudze. W 1931r. zakończył naukę w gimnazjum. W tym samym roku został przydzielony do Dywizji Szkoły Podchorążych Piechoty przy 17 pułku piechoty w Rzeszowie. Trzy lata później otrzymał stopień podporucznika. W 1936r.został przeniesiony do Lewic. W przeddzień wybuchu II wojny światowej zlecono mu powrót do Kańczugi. 9 stycznia 1941r. Leon Grzebyk został zaprzysiężony jako komendant placówki. W zabudowaniach domu dowódcy wybudowano schron przeznaczony na magazyn broni i materiałów wybuchowych. Trzy lata później został wytypowany do odznaczenia Krzyżem Walecznym, za udział w akcji ,,BURZA’’. Kilka dni po wkroczeniu wojsk sowieckich na ziemię kańczudzką został aresztowany. Zatrzymania dokonało NKWD 19 sierpnia 1944r. Po przesłuchaniach w Urzędzie Bezpieczeństwa 23 listopada 1944r. został wywieziony do łagrów. Znalazł się w łagrach Borowicze Jodła. Na ziemię rodzinną powrócił w listopadzie 1947r. chory i wychudzony. Zmarł w 1971r. W uznaniu zasług dla miasta jedną z jego ulic nazwano jego imieniem.

11. Wielcy Ziemi Kańczuckiej - Franciszek Zagórski • Franciszek Zagórski – ur. w 1894r. w powiecie Rudki. Gimnazjum ukończył we Lwowie, po którym podjął naukę w Krajowej Średniej Szkole Rolniczej w Czernichowie. Po ukończeniu szkoły został powołany do wojska austriackiego i wziął udział w walkach na froncie i wojny światowej. W lipcu 1918r. został powołany do służby czynnej w Wojsku Polskim jako podporucznik. 19 marca 1921r. został awansowany do stopnia porucznika, a we wrześniu tegoż roku urlopowany z wojska. Przerwa ta nie trwała jednak długo. Po wybuchu wojny został powołany do służby wojskowej. Uczestniczył w walce pod Lwowem, gdzie został pojmany. Dostał się do więzienia w Samborze skąd, wraz z grupą oficerów zbiegł. Był jeszcze dwa razy więziony, ale udawało mu się zbiec. Do kwietnia 1940r. ukrywał się w Bochni, gdzie włączył się w tworzenie działalności polski podziemnej. 17 maja 1941r. został zaprzysiężony do ZWZ w placówce ,,KAZIMIERZ’’ w Kańczudze. Powierzono mu funkcję zastępcy referenta cywilnego. Od września 1943r. objął funkcję kwatermistrza obwodu AK Przeworsk. Był również szefem wywiadu gospodarczego i politycznego na terenie AK Przeworsk. W nocy z 7 na 8 maja 1944r. brał udział w rozbrojeniu obsługi i zdobyciu radiostacji Wehrmachtu w Urzejowicach.

12. Wielcy Ziemi Kańczuckiej- Dr Antoni Sawicki • Dr Antoni Sawicki – ur. w 1867r. w Humniskach na ziemi sanockiej. Po skończeniu gimnazjum dalszą naukę podjął w Krakowie na wydziale medycznym. Po odbyciu praktyki zamieszkał w Dynowie, a następnie w Kańczudze. W Kańczudze bezinteresownie udzielał porad lekarskich i prowadził zajęcia, z zakresu higieny w najstarszych klasach. Dzięki niemu przed wojną powstał budynek szkoły. W 1902r. założył towarzystwo zaliczkowe, którego przez kilka lat był przewodniczącym. Pracował bez wynagrodzenia, a nawet użyczył lokalu i opłacał rachunki za energię. Kolejna inicjatywa to towarzystwo dla wyrobów dziewiarskich. Zajęcia z zakresu higieny prowadził nie tylko w szkole, ale również wśród ludności wiejskiej. Po nabożeństwach w kościele w niedziele wygłaszał pogadanki skierowane do ludności na temat ,,porządków’’. W 1914r. napisał ,,Katechizm higieniczny, czyli naukę o zdrowiu dla ludności wiejskiej’’. Książka ta została wydana z polecenia ówczesnej Krajowej Rady Krajowej we Lwowie. Kolejna praca Sawickiego ukazała się w 1926r. Praca ta pt. ,, Gruźlica czyli tzw. suchoty’’ została nagrodzona na konkursie Towarzystwa Higienicznego Lwowskiego.

13. Warto wiedzieć • Tradycja podaje, że etymologia nazwy miasta wywodzi się od słowa „kolczuga”. Uzbrojenie to miało być wykonywane w średniowieczu przez tutejszych rzemieślników. • Miasto miało bardzo dobrą lokalizację dla organizowania jarmarków, które w Kańczudze trwały nawet od trzech do pięciu dni. Na Przedmieściu odbywały się targi nierogacizny, na Błoniach targ bydła, a na Targowicy handel końmi. • Od niepamiętnych czasów do roku 1940 w Kańczudze istniał zwyczaj wieszania każdego roku przed świętami wielkanocnymi Judasza. • Na przełomie XIX i XX wieku Kańczugę nawiedzały duże pożary, dlatego już od tamtych czasów prężnie działa Ochotnicza Straż Pożarna. • Nadleśnictwo w Kańczudze zostało utworzone w 1945 roku po upaństwowieniu lasów własności prywatnej na mocy dekretu PKWN z dnia 12 grudnia 1944 roku, a budynek obecnego Nadleśnictwa został oddany w użytkowanie w 1960 roku.

14. Rynek w Kańczudze DZIĘKUJĘ ZA OBEJRZENIE PREZENTACJI KONRAD KULIG – kl. VIa Szkoła Podstawowa im. Jana III Sobieskiego w Kańczudze opiekun: mgr Małgorzata Mastej-Sas Zakończenie