Download
1 / 72
770 likes | 1.88k Vues
Pekistirme tarifeleri Birikimli Kayit Basit Pekistirme Tarifeleri Oranli Tarifeler (Sabit Oranli, Degisken Oranli) Aralikli Tarifeler (Sabit Aralikli, Degisken Aralikli) Tarifeli Performansa Iliskin Mekanizmalar Oranli Tarifeler I?in Geribi
E N D
1. Pekistirme Tarifeleri Zeynep Zat Melisa Çimen Ebru Güler
2. Pekistirme tarifeleri Birikimli Kayit Basit Pekistirme Tarifeleri Oranli Tarifeler (Sabit Oranli, Degisken Oranli) Aralikli Tarifeler (Sabit Aralikli, Degisken Aralikli) Tarifeli Performansa Iliskin Mekanizmalar Oranli Tarifeler Için Geribildirim Fonksiyonlari Aralikli Tarifeler Için Geribildirim Fonksiyonlari Geribildirim Fonksiyonlari ve Tarifeli Performans Zincirli Pekistirme Tarifeleri Heterojen Zincirler Homojen Zincirler Tepki Zincirlerinin Ögrenilmesi Es-Zamanli Tarifeler Edimsel Darvranista Sönme Düzensiz Pekistirme- Sönme Etkisi DPSE’ne(PREE) iliskin Açiklamalar
3. PEKISTIRME TARIFELERI
Hangi edimsel davranis durumunun pekistirilecegini belirleyen kurallara pekistirme tarifesi denir.
Pekistirme tarifesindeki degisimler, organizmanin ne siklikta tepkide bulunacagi ve ne zaman bir aktivitede bulunacagi üzerinde önemli etkilere sahiptir.
Pekistirme tarifeleri, pekistirecin verilmesi artik mümkün olmadiginda, edimsel davranisin sönmeye ne derece dirençli olacagini da belirler.
4. Birikimli Kayit Grafigi Bir pekistirme tarifesi kullanilan deneyimden sonra, sonuçlar birikimli kayit (cumulative record) terimiyle uygun bir biçimde betimlenir.
Yatay eksende ? geçen zaman
Düsey eksende ? o zamana kadar toplam ya da birikimli tepki sayisini gösteren özel grafiktir.
Yapilan her tepki, önceki toplam tepkilere eklenir.
Birikimli kayitin egimi katilimcinin tepkide bulunma oranini verir.
6. Basit Pekistirme Tarifeleri Basit pekistirme tarifelerinde davranimin pekistirilmesi ya son pekistireçten sonraki tepkilerin sayisina ya da son pekistireçten sonra geçen zamanin miktarina baglidir. Basit pekistirme tarifeleri ikiye ayrilir.
Basit pekistirme tarifelerinde pekistirecin verilmesinde kriter, tepkilerin sikligi ise oranli tarife (ratio schedule), son pekistireçten beri geçen zaman ise aralikli tarife (interval schedule) söz konusudur.
Her iki durumda da katilimci tepkide bulunmadan pekistireç alamaz.
7. Basit Pekistirme Tarifeleri Terimler ve Kisaltmalari VI(Variable Interval) ? DA (Degisken Aralikli)
FI (Fixed Interval) ? SA (Sabit Aralikli)
VR (Variable Ratio) ? DO (Degiskem oranli)
FR (Fixed Ratio) ? SO (Sabit oranli)
9. 1.ORANLI TARIFELER (RATIO SCHEDULE)
Tepkinin pekistirilip pekistirilmeyecegini belirleyen en temel sey, katilimcinin son pekistireçten sonra gösterdigi tepki sayisi dir.
Burada katilimciya uygulanan bir zaman sinirlamasi yoktur.
Sabit ve degisken olmak üzere iki tip oranli tarife vardir.
10. A.Sabit-oranli pekistirme tarifesi (fixed –ratio schedule of reinforcement)
Denek her pekistireç için sabit sayida tepkide bulunmak zorundadir.
Kisaca SO ile göstrerilir.
ÖRNEK: 4 problem içeren matematik sinavini basariyla tamamlayan ögrenciler bir yildiz alabilmekte ise bu tarife sabit-oranli-4 tarifesi dir. Kisaca SO-4 olarak gösterilir.
11. Günlük hayattan örnekler: Belirli bir miktardaki is bittikten sonra ücretleri verilen “götürü is” olarak adlandirilan, örnegin:
50 gömlek ürettikten sonra
100 sepet visne topladiktan sonra (Morris ve ark., 2002)
100m. kazi yaptiktan sonra ücret alinan islerde görülür.
10 parmagi da bitirmeden manikür için ücret alinamamasi,
10 parçanin birlesmesi ile bir adet oyuncak üretilebilmesi,
Risk oyununda, 16 Avrupa ülkesini ele geçirme sarti ile 20 asker kazanabilmek örnek verilebilir.
12.
Sabit-oranli pekistirme tarifede tepkilerin yayilimi bir tepki paterni göstermektedir.
Bu tepki paterninde 2 özellik üzerinde durmak gerekmektedir:
1- Her pekistirmeden sonra tepki miktari en aza inmektedir. Bu duruma pekistirme sonrasi duraklama (posterinforcement pause) denir.
? Pekistireçten hemen sonra gözlenen tepki azalmasina Skinner aboli (kaybolmak, gözükmemek) demektedir. Bu durum fiziksel yorgunlukla karistirilmamalidir.
? Pekistirme sonrasi duraklamanin süresi, tepkide bulunma orani arttikça artar (Felton & Lyon, 1996).
Örnegin: Pekistirme sonrasi duraklama süresinin,
SO-10 tarifesinde çok kisa,
SO-20 tarifesinde kisa,
SO-50 tarifesinde ise uzun olmasi beklenir.
13.
2- Pekistirme sonrasi duraklamadan sonra, sonraki pekistirmeye kadar düzgün ve yüksek oranli bir tepkide bulunma gözlenir. Buna da oranli kosu (ratio run) denir.
? Sabit-oranli tarife dur-kos tipi bir örüntüye yol açar. Dur-kos tipi örüntüde denek son pekistireçten sonra bir süre hiçbir tepkide bulunmaz (pekistirme sonrasi duraklama), ardindan da düzgün ve yüksek oranli (oranli kosu) bir sekilde tepkide bulunur.
? Sabit-oranli tarifede son pekistireçten sonraki tepkiler baslangiçta seyrek olur, hedef tepki sayisina yaklastikça tepkilerin sikligi artar.
15. DIGER ÖZELLIKLER:
Sabit-oranli pekistirme tarifelerinde, tepki oraninin daha yüksek oldugu sartlarda kosullanan katilimcilar, daha düsük tepki orani sartinda kosullanan katilimcilara kiyasla belirli bir süre içinde daha çok sayida tepkide bulunur. Skinner’in yaptigi deneylerde,
Egitim asamasi (fareler) Test asamasi (1saat içindeki tepkiler)
1.grup 48
2.grup 96
3.grup 192 en fazla tepki= 3.grup
bir pekistireç almaktadir.
16. B.Degisken-oranli pekistirme tarifesi (variable-ratio schdule of reinforcement) Her defasinda farkli sayida tepkinin çikmasi sonucu pekistireç verilen tarifedir.
Ortalama bir tepki sayisi söz konusudur. Örnegin, Güvercinlerin yiyecek elde etmek için bir anahtari gagalamak zorunda oldugunu varsayalim. Bir saatlik oturum boyunca, DO-10 tarifesinde güvercinin ilk 5 gagalama davranisi güvercine pekistireç kazandirir, sonra güvercin 15 defa gagaladiginda pekistireç kazanir, en son olarak da 10 defa gagaladiginda pekistireç kazanir. Bu durumda pekistireç kazandiran ortalama tepki sayisi (5+15+10=30/3) 10 dur.
Degisken-aralikli pekistirme tarifesi kisaca DO ile sembolize edilir.
17. Günlük hayattan örnekler: Bir golf oyunu boyunca kisinin toplam 4 defa golf topunu delige sokabildigini varsayalim. Bir oyun boyunca, DO-10 tarifesinde kisi, 1.delige topu sokusu 8.vurusunda, 2.delige topu sokusu 1. vurusunda, 3.delige topu sokusu 2. vurusunda ve son olarak 4. delige topu sokusu da 1.vurusunda olmustur. Bu durumda kisinin golf topuna vurma davranisi degisken-oranli tarifeye göre gerçeklesmistir. Bu golf oyunu boyunca, pekistireç kazandiran ortalama tepki sayisi (8+1+2+1=12/4) 3 tür.
Kumar makinelerinin kaçinci kisiden sonra ödeme yapacagi degisiklik gösterecek sekilde programlanmasi da degisken-oranli pekistirme tarifesine örnek verilebilir.
18.
Degisken-oranli pekistirme tarifesine maruz kalan bir katilimcinin davranislari da belirli bir örüntü gösterir.
Sabit-oranli tarifelerden farkli olarak, degisken-oranli pekistirme tarife pekistireçten hemen sonra belirgin bir duraklamasi olmayan, düzgün ve yüksek oranli bir tepki örüntüsüne yol açar. Çünkü denek için her an pekistireç verilme olasiligi vardir.
Degisken-oranli pekistirme tarifesinde, hizli tepki pekistireç olasiligini arttirmaktadir, dolayisi ile tepki miktari diger tarifelere oranla giderek artmaktadir.
20. 2.Aralikli Tarifeler (Interval Schedule)
Tepkinin pekistirilip pekistirilmeyecegini belirleyen en temel sey, tepkilerin ne zaman verildigidir.
Sabit ve degisken olmak üzere iki tip aralikli tarife vardir.
21. A.Sabit-aralikli pekistirme tarifesi (fixed–ratio schedule of reinforcement)
Bu tarifede, bir tepkinin pekistirilmesi için sabit bir sürenin geçmesi gereklidir.
Sabit-aralikli pekistirme tarifesi kisaca SA ile gösterilir. SA’dan sonra gelen rakam, son pekistireçten sonra beklenmesi gereken sabit zamani gösterir.
22.
Örnegin, güvercinlerin, yiyecek elde etmek üzere, bir anahtari gagalama davranisi, SA-4-dakika tarifesine göre pekistirildiginde,
son pekistireç + 4 dakika ? pekistireç hazir olur;
gagalama davranisi ? pekistireç verili
Jöleli tatliyi pekistireç olarak ele alalim. Tatlinin üzerindeki jölenin donmasi için 1 saat buzdolabinda bekletilmelidir. Jöleyi çok erken çikarirsaniz, sulu olur ve davranislariniz pekistirilmez.
SA-1-saat tarifesi,
Jöleli tatli + buzdolabinda 1 saat ? jöle donar, yenmeye hazir olur.
24.
Sabit-aralikli pekistirme tarifesine maruz kalan bir denegin de davranislari belirli bir örüntü gösterir. Buna göre,
Sabit-aralikli tarifelerde pekistirecin verilmesinden hemen sonra, tepki sayisinda azalma görülür. Buna pekistirme sonrasi duraklama denir.
Tepkide bulunma araliginin sonu yaklastikça, tepsi sikligi artar; katilimci aralik sonunda tepkide bulunma oranini en yüksek düzeye çikarir. Tepkiler, pekistirecin verildigi noktaya dogru yigilma göstermektedir.
26. Diger Özellikler:
Sabit-aralikli tarifelerinde, pekistireç aralarinda beklenmesi gereken süre ne kadar uzun ise, edimsel tepki sayisi da o kadar azalmaktadir.
Örnegin, SA-30-dakika tepki sayisi, SA-3-dakika tepki sayisi karsilastirildiginda, 1dakika içinde verilen tepki sayisi SA-30-dakika tarifesindeki tepki sayisi daha azdir.
27. B.Degisken-aralikli pekistirme tarifesi (fixed –ratio schedule of reinforcement) Degisken aralikli pekistirme tarifesinde, pekistirecin hazirlanmasi için gereken süre bir denemeden digerine degisir.
Degisken aralikli tarifler kisaca DA ile gösterilir. DA’nin ardindan gelen rakam tepkilerin pekistirilmesi için son pekistireçten sonra geçmesi gereken ortalama zamani gösterir.
Örnekler, Ögrencinin sinav notunu ögrenmek için panoya baktigini kabul edelim. Bir sinavdan sonra,sinav sonuçlarinin açiklanmasi bazen 15 gün, bazen 7gün, bazen de 8 gün alabilmektedir. Kisinin sinav notlarini görme davranisi ortalama 10 günde pekistirilir.
28.
Güvercinlerin yiyecek elde etmek üzere bir anahtari gagalama davranisinin DA-2-dakika tarifesine göre pekistirildigini varsayalim. 1 oturumda, pekistirilme ilk 3. dakikanin sonunda yapilmistir, 2.pekistireç sonraki 1.dakikanin sonunda ve 3. pekistireç de sonraki 2.dakikanin sonunda verilmistir. Oturumun basindan beri geçen 6 dakika boyunca güvercin DA-2-dakika tarifesine göre pekistirilmistir. Buna göre, son pekistireçten sonra geçmesi gereken ortalama zaman (3+1+2=6/3) 2 dakikadir.
Kumar makineleri son para vermesinin ardinda degisen zaman araliklari ile para ödemeye programlanirlarsa, degisken-aralikli pekistirme tarifesine örnek verilebilirler.
29. Diger Özellikler:
Ayni zamanda bu tarifeye göre pekistirilen tepkilerin sönmeye karsi dirençleri de bir hayli yüksektir (Arik, 1995). Yani, degisen-aralikli tarifede, denekler istenen tepkileri yapmakta ve bu tepkiler çok daha kalici (sönmeye karsi dirençli) olmaktadirlar (Arik,1995).
Basit aralikli tarifelerde su hususa dikkat çekmek gerekmektedir. Bu tarifelerde normalde bir kez pekistireç hazir olduktan sonra, organizma tepkide bulununcaya kadar pekistireç beklemede kalir. Organizma pekistireci aldiktan sonra döngü yeniden baslar. Örnegin, posta kutunuza mektup birakilmadan önce, posta kutunuzu kontrol etmeniz, postacinin mektup getirme hizini etkilemez. Mektubu bir pekistireç olarak kabul ettigimizde, mektup posta kutusuna birakildiktan sonra, kisi tepkide bulununcaya yani mektubu alincaya kadar beklemede kalir..
30.
Ancak bazi durumlarda pekistireçler hazirlandiktan sonra sadece sinirli bir süre sonrasina kadar organizma için hazir beklerler, bu durum sinirli bekletmeli (limited hold) aralikli tarife olarak adlandirilir. Bu durumda pekistirecin alinabilmesi için denegin belirli bir süre içinde tepkide bulunmasi gerekmektedir.
Bir aralikli tarifeye sinirli bekletmenin eklenmesi, tepkide bulunma oranini yükseltir.
Örnek: bir çöregin pisirilmesi için belirli bir süre firinda kalmasi gerekir; ancak eger çöregi gereginden uzun süre firinda tutmaya devam ederseniz, çörek yanacaktir. Böyle bir durumda bir sonraki denemede kisinin çöregi firinda unutma ihtimali azalir.
33. Grafikler:
Çizilen egriler, yigisimli tepkilerdir.
Egrileri kesen küçük çizgiler pekistirecin verildigi anlarini göstermektedirler.
Tepki sayisi / zaman, tepkilerin oranini ifade eder.
Açi 90 dereceye yaklastikça, tepki hizi ve dolayisi ile tepki sayisi artmaktadir.
Tepki hizi ve sayisi bakimindan en büyük ve en verimli olan egri, Degisken-Oranli Tarife Egrisi’dir.
Tepkiler hem degisken oranli tarifelerde hem de degisken aralikli tarifelerde çok daha kararli ve devamli bir sekilde yapilmaktadir.
Sabit oranli ve sabit aralikli tarifeler tepkileri daha yavas ve az sayidadirlar.
34.
Tarifeli Performansa Iliskin Mekanizmalar .Oranli Tarifeler Için Geribildirim Fonksiyonlari .Aralikli Tarifeler Için Geribildirim Fonksiyonlari .Geribildirim Fonksiyonlari ve Tarifeli Performansi
Zincirli Pekistirme Tarifeleri .Heterojen Zincirler .Homojen Zincirler .Tepki Zincirlerinin Ögrenilmesi
35. TARIFELI PERFORMANSA ILISKIN MEKANIZMALAR
Pekistirme tarifeleri, edimsel tepkini ardindan pekistirecin, yani geribildirimin ne zaman gösterilecegini ve düzenlenecegini belirler. Pekistireç sayisiyla edimsel tepki sayisi arasindaki iliski bize geribildirim fonksiyonunun ( feedback function ) açiklamasini verir.
36. ORANLI TARIFELER IÇIN GERIBILDIRIM FONKSIYONLARI Katilimcinin ögrenebilecegi en kolay geribildirim fonksiyonlaridir. Oranli bir tarifede, denegin ne kadar çabuk (ve ne kadar siklikla) pekistirilecegi , sadece denegin gerekli sayida tepkiyi ne kadar hizli tamamladigi tarafindan belirlenir. Diger bir deyisle oranli tarifede , tepki ile pekistireç arasinda birebir iliski vardir; denek ne kadar hizli tepkide bulunursa , pekistireci o kadar hizli elde eder.
Sekil 4’te bazi oranli tarifelere iliskin geribildirim fonksiyonlari gösterilmektedir. Sabit oranli 1 ( SO-1 ) pekistirme tarifesinde, katilimci her edimsel davranisi için pekistirilir. Her bir tepkisi için pekistireç alacagindan, toplam 100 tepki için 100 pekistireç alir. O yüzden , pekistirilme orani , tepkide bulunma oranina esittir. Oranli tarifeler için geribildirim fonksiyonlarinda;
Pekistirilme sikligi
Geribildirim Fonksiyonu Egimi = ----------------------------------
Tepkide Bulunma sikligi
Dolayisiyla SO-1 için geribildirim fonksiyonu egimi 1.0’dir.
38. Eger pekistirilmek için birden fazla tepkide bulunmak gerekiyorsa, pekistirme orani , tepkide bulunma oranindan daha az olacaktir ve geribildirim fonksiyonunun egimi 1.0’dan küçük olacaktir. Sekil 4’te SO-5 pekistirme tarifesinde , denek her besinci davranisindan sonra bir pekistireç alir. Bu kosullar altinda, pekistirme orani , tepkide bulunma oraninin beste biridir ve geribildirim fonksiyonunun egimi de 0.2’dir.
Sekil-4’te her bir geribildirim fonksiyonunun (SO-1 ve SO-5) düz bir çizgi olduguna dikkat etmek gerekir. Burada tepki sikligindaki artis, pekistirecin sikligindaki artis ile dogrusal iliski içindedir. Dolayisiyla egimleri her ne olursa olsun , oranli tarifeler için geribildirim fonksiyonlari her zaman dogru bir çizgi üzerinde yer alir. Bu hem sabit oranli hem de degisken oranli tarifeler için geçerlidir.
39. ARALIKLI TARIFELER IÇIN GERIBILDIRIM FONKSIYONLARI
Oranli tarifelere benzer olarak aralikli tarifelerde de eger organizma bir tepkide bulunmazsa bir pekistireç alamaz. Aralarindaki fark ise sudur: oranli tarifede tepki sayisi ile pekistireç sayisi arasinda dogrusal bir iliski vardir, tepki sayisi arttikça pekistireç sayisi da artar. Aralikli tarifelerde ise, tepki sayisinin artisi, pekistireç sayisinin artisini gerektirmez. Belli bir noktaya kadar , pekistirme oranindaki artis tepkide bulunma oranindaki artisa eslik eder. Ancak denek bir saat içinde alinabilecek pekistireçlerin hepsini alacak kadar sik tepkide bulundugunda, tepkide bulunma hizindaki herhangi bir ek artis , ek pekistireç kazandirmaz. Bu bakimdan , aralikli tarifede geribildirim fonksiyonu , mümkün olan en yüksek pekistirme oranina ulasildiktan sonra düzlestiginden, dogrusal degildir.
Sekil-5’te degisken aralikli DA-3dk. pekistirme tarifesine iliskin geribildirim fonksiyonu gösterilmektedir. Bu tarifede pekistireç son verilisinden ortalama 3 dakika sonra hazir hale gelir. Dolayisiyla , denek ne siklikla tepkide bulunursa bulunsun , alabilecegi en fazla pekistireç sayisi saatte 20 (60/3) ile sinirlidir.
41. Edimsel davranisa iliskin çarpici bulgulardan bir tanesi , oranli tarifelerin , aralikli tarifeler ile kiyaslandiginda dikkat çekici bir biçimde daha fazla davranima yol açtigidir (McDowell & Wixted ,1988 ; Peele , Casey ,& Silberberg , 1984; Raynolds ,1975). Baska bir deyisle, oranli tarifelerdeki tepki sayisi , aralikli tarifelerdeki tepki sayisina göre daha fazladir. Aslinda bu sasirtici degildir; çünkü oranli tarifede geribildirim foksiyonu dogrusal iken, aralikli tarifede dogrusal degildir. Bir aralikli tarifede , maksimum pekistireç sayisina belirli bir tepki sayisindaki artis ile ulasildigi için bu noktanin ötesinde tepkide bulunma sikligini arttirmanin bir yarari olmaz. Örnegin DA 3dk tarifesinde siçan 1 saat boyunca toplam 200 tepki vererek toplam 20 pekistirece ulasiyorsa, tepki sayisini 200 ün üzerine çikarmasinin anlami yoktur. Bunun tersine , oranli tarifelerde böyle bir sinir söz konusu degildir. Oranli pekistirme tarifeleri yüksek oranli tepkide bulunmaya yol açar; çünkü bu tarifelerde bir sinir olmaksizin yüksek tepkide bulunma orani pekistirilir.
42. ZINCIRLEME PEKISTIRME TARIFELERI Basit Pekistirme Tarifeleri
(U-T)1? (U-T)2 ? (U-T)3? (U-T)4 .........? P
Basit pekistirme tarifelerinde sadece bir edimsel davranis söz konusudur. Denegin ayni kosullar altinda söz konusu tepkiyi tekrarlamasina izin verilir ve tarife, hangi tepkilerin pekistirilecegini belirler.
Zincirleme Pekistirme tarifeleri
U1-T1? U2-T2 ? U3-T3? U4-T4 .........? P
Oysa bir zincirli tarife (chained schedule), bir dizi U-T halkasindan olusur. Her bir halkanin uyaran ve tepkisi diger halkalardan farklilasir. Denek, zincirdeki tüm U –T halkalarini dogru sirada tamamladiktan sonra pekistirece ulasabilir.
43. Heterojen Zincirler En çok bilinen zincirli tarife olarak heterojen zincirli tarife , her biri farkli bir uyarici durumunda gösterilen birbirinden farkli bir tepki zincirine iliskindir. Örnegin , bir kazagin giyilmesi islemini düsünelim. Hedef ya da pekistireç kazagin giyilmesidir. Bu noktaya gelebilmek için önce her bir kolunuzu kazagin kollarina sokmaniz gerekir. Sonra kazagi yukari dogru kaldirip , kafaniza ve boynunuza dogru çekmeniz gerekir. Son olarak da , kazagin etegini asagiya , belinize dogru çekmeniz gerekir.
Dikkat edilirse, kazagin giyilmesi bir dizi farkli tepkiyi içermektedir. Buna ek olarak , her bir tepki farkli bir uyaricinin varliginda yerine getirilir. Önce kazagi önünüze alirsiniz. Bu , kazagin kollarini giymeniz için uyaricidir. Kazagi kafaniza ve boynunuza geçirmis olmaniz , kazagi belinizin çevresine dogru çekmeniz için uyaricidir. Pekistireç, kazagi giymenin verdigi hazdir ve ancak zincirleme tepkilerin sonunda elde edilir. Islem boyunca tepki zinciri (örnegin , kazagi kafaniza geçirmek üzereyken ) kesintiye ugradiginda hiçbir tatmin yada pekistirilme yasanmaz .
Bir çok etkinlik tepki zincirleri olarak analiz edilebilir ; bir kola kutusunu açmak , ev ödevi yapmak gibi. Tüm bu durumlar , farkli uyaran-tepki halkalarindan olusan birer zincir olarak görülebilir. Bir zincirdeki her bir tepki farkli bir uyaricinin varliginda ortaya çikar. Eger tepki zinciri farkli tepkilerden olusan bir dizgeden olusuyorsa , bu heterojen zincir (heterogenous chain) olarak adlandirilir.
44. U1 = Önümüze aldigimiz kazak
T1 = Her bir kolumuzu kazagin kollarina sokmak
U2 = Kazagi kollarimiza geçirmis olma hali
T2 = Kazagi yukari dogru kaldirip, kafamiza ve boynumuza dogru çekmemiz.
U3 = Kazagi kafamiza ve boynumuza geçirmis olma hali
T3 = Kazagi belimize dogru çekmek.
Pekistireç (Hedef) = Kazagi Giyinmek
45. Homojen Zincirler Bir diger zincirli tarife homojen zincir (homogeneous chain) olarak adlandirilir. Homojen zincirde tepkiler birbirinden bagimsiz tarifelere göre pekistirilir ve bu bagimsiz tarifelere belli bir sirada devam edilmesi gerekir. Sekil 6’da sunulan örnek iki tepki bilesenini içermektedir: Sabit oranli 15 (SO 15) ve sabit aralikli 3dk. (SA 3dk. ) ve herbiri U1 ve U2 biçimindeki uyaricilara baglidir. U1 süresince (bu bir kirmizi isik olabilir) , denek SO15 kosulunu yerine getirmek için 15 defa tepkide bulunmalidir. 15. tepkiden sonra (örnegin , bir yesil isik) sunulmakta ve SA3dk. Kosulu devreye girmektedir. SA3dk. Tarifesinde birincil pekistireç U2’de 3dk. Dolduktan sonra yapilan ilk davranim için verilmektedir.
Homojen zincirin içerdigi her bir tarife bileseni , o bilesene özgü davranis örüntüsünü ortaya çikarir. Örnegin Homojen zincir SO15-SA3dk. Tarifelerini içeriyorsa, denekler SO 15 bileseninde pekistireçten hemen sonra duraksayip, 15. tepkiye yaklastikça daha sik tepki vereceklerdir. SA3dk. Bileseninde, pekistireçten hemen sonra duraklayip , 3. dakikaya yaklastikça tepkiler artisa geçeçektir.
46.
Homojen tarife örnekleri-dügme,sofben, kasa
Örnegin , çok asamali bir kasayi açmaktan bahsedelim. Mesela bu kasayi açmak için, kilidi önce 3 defa saga (SO3) çevirirsek bir ‘tik’ sesi duyuyoruz diyelim. Sonra 1 defa da sola dogru çeviriyoruz (SO1) ve bu kez ‘2 tane tik’ sesi duyuyoruz. Bunun ardindan yapilacak son adim tekrar saga dogru 2 defa çevirmek diye varsayarsak, bu son adim sonunda asil pekistirecimiz yani hedefimiz olan kasayi açma durumuna ulasiriz. Burada üç bilesenli bir homojen zincir tarifesinden bahsedilir. Her bir bilesenin tamamlanmasi için belirli sayida kilit çevirme islemi gerçeklestirilmelidir. O halde , her bir bilesen , bir kilit çevirmenin bir tepkiye karsilik geldigi (tik sesi) sabit oranli bir tarifeyi ifade etmektedir. Zincir , U1 (SO3) ? U2 (SO1) ?U3 (SO2) biçiminde gösterilebilir. Burada U1 kasa kilidi, U2
(1 defa tik) ve U3 (2defa tik) ise tik seslerini ifade etmektedir.
Homojen zincir tarifeleri ,bir kimse ayni tepkiyi , isin farkli parçalari süresince farkli tarifelerin söz konusu oldugu durumlarda yapmak zorunda oldugunda devreye girer.
47. 3 Bilesenli Bir Homojen Zincir Tarifesi... U1= Kasa kilidi
T1(SO3) = Kilidin 3 defa saga dogru çevrilmesi
U2 = Bir defa ‘tik’ sesi
T1 (SO1) = Kilidin 1 defa sola dogru çevrilmesi
U3 = 2 defa ‘tik’ sesi
T1(SO2) = Kilidin tekrar saga dogru bu kez 2 defa çevrilmesi
Pekistireç ( Hedef) = Çok asamali bir kasayi açmak
48. Homojen Zincirler [ ? [ ? P
49. Bir zaman öncesine kadar , tepki zincirlerinin , geriye dogru zincirleme (backward chaining) yoluyla (Ferster& Perrot,1968) en kolay ögrenilecegi düsünülmekteydi. Geriye dogru zincirleme isleminde , bir tepki zincirinin ögretilmesine, zincirin pekistirecin verilmesine en yakin olan en son halkasindan baslanir. Denek o tepki halkasini sonlandirdiktan sonra , geriye dogru sirasiyla , önceki davranim parçalarina geçilir. Fakat bir önceki halkayi tamamlamasi degil, o halkayla birlikte, o halkadan sonra gelen, daha önce sonlandirmis oldugu halkayi da yerine getirmesi beklenir.
Kazak giyme örnegini hatirlayacak olursak, son tepki , kazagin kalça üzerine çekilmesidir. Bu davranimi kazandirmak için ögretmen kazagi çocugun kafasindan geçirir; sonra da çocugu kazagi kalçasina dogru asagiya dogru çekmeye yüreklendirir. Çocuk bu son davranimda uzmanlastiktan sonra da, bu davranimdan bir önceki tepki halkasi eklenir. Kazak örneginde , bu davranimin ögretilmesi için , omuzlarindan asagiya dogru ve kalçalarinin üzerine çekmeye yönlendirilir. Çocuk zincirdeki tüm tepkileri yerine getirebilir hale gelinceye dek , dereceli olarak , daha ön siradaki tepkiler eklenir.
Tepki zincirleri siranin basindan baslayarak , yani dizideki ilk tepkiyi pekistirmek suretiyle de etkili bir biçimde ögretilebilir. Ilk tepki ögrenildikten sonra , ikincisi eklenebilir ; sonra3.,4.... biçiminde ögretilebilir. Fakat burada, örnegin bes tepki halkali bir zincirde birinci tepki ögretiliyorsa geri kalan 2., 3.,4 ve 5. tepkiler ögreten tarafindan tyerine getirilir. Ikinci asamada 3. tepki de ögretildiginde, ögrenenden 1.,2. ve 3. tepkiyi gerçeklestirmesi beklenir, fakat yine pekistireci alana kadar yapilmasi gereken 4 ve 5. tepkiler ögreten tarafindan yerine getirilir. Ta ki ögrenen 5. tekiyi de kendi basina yapmayi ögrenip znciri bastan sona tek basina yapana kadar.. Böylesi bir ileriye dogru zincirleme (forward chaining) yöntemi , geriye dogru zincirleme yöntemi kadar etkili olabilir. (Sulzer-Azaroff & Mayer,1991). Kazak örnegine dön.. Ancak ileri dogru zincirleme yönteminde , zincirin her bir bileseni , baslangiç olarak , birincil pekistireç ( aferin demek, pasta, seker vermek vb.) ile pekistirilmelidir.
51.
Tüm edimsel kosullama durumlari, bir seçmeyi içerir. Basit ve zincirli tarifelerde seçme, pekistirme tarifesiyle belirlenmis davranimda bulunmak ya da baska bir davranimda bulunmak arasindadir.
*Ancak basit ve zincirli pekistirme tarifeleri, seçmenin nasil yapildigini analiz etmek için uygun degildir. Bunu gideren de es zamanli tarifelerdir.
52. Es Zamanli Tarifeler (concurrent schedule)
Es zamanli Tarife, iki veya daha fazla birbirinden farkli tarifenin es zamanli olarak seçime açik oldugu bir süreçtir (Hernstein, 1970).
55. ESLEME KANUNU (matching law) (Hernstein, 1970) Es zamanli tarife alternatiflerinden birine tepkide bulunma orani, o tarife alternatifinden elde edilen nispi pekistirme oranina esittir. Buna esleme yasasi denir.
Örnegin, tüm pekistireçlerin %70’i iki alternatif tarifeden birinde elde ediliyorsa, tepkilerin %70’i o alternatif tarifeye yönelik olacaktir.
57. Edimsel Davranista Sönme Peki pekistireç daha fazla verilmemeye baslanirsa ne olur?
Edimsel kosullamayla kazandirilmis bir tepkinin artik pekistirilmemesi islemine sönme (extinction) denir.
60. 1.DÜZENSIZ PEKISTIRME-SÖNME ETKISI kosullama sönme
DPT(PRF)
Kosma
Hizi
SPT (CRF) DPT
SPT
denemeler
Kosullama evresinde, edimsel davranis bir grupta düzensiz pekistirme tarifesi ile, diger grupta ise sürekli pekistirme tarifesi ile kosullanir. Sönme evresinde, davranis her iki grupta da pekistirilmediginde; DP grubu,SP grubuna göre daha israrli bir tepkide bulunma gösterir. Sönmeye direnç gösterir….Bu durum düzensiz (aralikli) pekistirme sönme etkisi olarak adlandirilir (DPSE)
62. 2.DPSE (PREE)’YE ILISKINAÇIKLAMALAR Ayirt Etme Hipotezi
Düzensiz pekistirme-sönme etkisini açiklamaya yönelik ilk ve basit yaklasimdir.
Bu hipoteze göre; sürekli pekistirmeden sonra sönmenin baslatilmasi ; düzensiz pekistirmeden sonra sönmenin baslatilmasina göre, denek açisindan daha büyük bir degisime yol açar.
64. Theios ve Jenkins deneyi.
Ayirt etme hipotezi, Theios(1962) ve Jenkins(1962) tarafindan gerçeklestirilen deneyin sonuçlariyla çürütülmüstür.
Bu deneyde iki grubun sönmeye iliskin performanslari karsilastirilmistir.
70. Örnek:Çocuk, süpermarkette annesinden sürekli oyuncak istemektedir. Annesi ilk baslarda hayir der, ve çocuk ödülsüzlügün sebep oldugu hayal kirikligi içindedir. Ancak yine de oyuncakta israr eder. Israrlara dayanamayan anne eger kararindan vazgeçip çocuga oyuncagi alirsa, çocugun yasadigi hayal kirikligi ödül ile eslenir. Ayirt edici uyaran: Çocugun yasadigi hayal kirikligi
71. Kaynakça Arik, I.Alev: Ögrenme Psikolojisine Giris,(2003)
Cüceloglu, D.: Insan ve Davranislari,(2002)
Domjan,M.:Kosullama ve Ögrenmenin Temellerim, (2003)(93-110)
Morris, C.G.: Psikolojiyi Anlamak,(2007)(251-252)
72. Bizi dinlediginiz için tesekkürler=) Zeynep ZAT Melisa ÇIMEN Ebru GÜLER
