پيوند اعضاء

1. پيوند اعضاء ORGAN TRANSPLANTATION Fardin Mardani-MD Forensic Medicine Specialist

2. مقدمه همواره پيشرفتهای علمی – تكنولوژيك علاوه بر گشودن افقهای تازه بر روی انسان مسائل وپديده های نوظهوری را نيز به همراه دارند ومعمولا سالها طول ميكشد تا نظامهای مختلف اجتماعی بتوانند خود را با اين ره آوردهای نوين وفق دهند . اين تاخير تا حدود زيادی به علت عدم تبيين جوانب مختلف موضوع جديد برای تصميم گيرندگان و رهبران فكری و سياسی جامعه است .

3. موضوع پيوند اعضاء و بافتها از جمله موضوعات حساسو پرابعاد و متحول دنيای پزشكی است و پرسشها و ابهاماتمختلفی در جوانب گوناگون آن از حيثپزشكی،اخلاقی،مذهبی،حقوقی و اقتصادی مطرح شده است. • به عقيده متخصصان علوم پزشكی آنچه محدوديت اصلی تلقی ميشود مسائل حقوقی پيوند عضو است .

4. البته نبايد انتظار داشت تمام مسائل حقوقی پيوند اعضاء را بتوان با يك لايحه حل كرد ، اما در بعد حقوقی و قانونی پيوند اعضاء بسيار كند عمل كرده ايم و هماهنگ با بعد علمی و پزشكی پيش نرفته ايم . هنوز در كشور ما يك قانون جامع برای پيوند اعضاء وجود ندارد . در حال حاضر واقعا معلوم نيست كه در صورت طرح دعوائی راجع به پيوند اعضاء، دادگاه بايد چگونه تصميم گيری كند .

5. امروزه معيار سنجش درستی ونادرستی اعمالی كه پزشك در حين انجام وظيفه مرتكب ميشود « قانون » است و اين بر خلاف نگرش سنتی به طبيب و طبابت است . • پيوند اعضاء از نظر علمی و تكنيكی در كشورهای مختلف تفاوت محسوسی ندارد . • آنچه باعث ايجاد تفاوت است قوانين و مقررات نشات گرفته از ارزشها و هنجارهای حاكم بر كشورهاست . • اين قوانين ممكن است حتی در كشورهای دارای بافت فرهنگی يكسان نيز متفاوت باشند .

6. پيوند اعضاء دركشورهای پيشرفته • آمريكا: در سال 1968 كنفرانس ملی مأمورين اجرای قوانين ايالتی ماده واحده اهدای اعضاء را تصويب كردند و در سال 1978 كميته اجرائی كنفرانس ملی قوانين ايالات متحده قانون جديد را تصويب كرد . • انگلستان : پيوند بافتها و اعضاء در حقوق انگلستان يك اصل پذيرفته شده است و بسياری از شهروندان انگليسی كارتهای اهداء عضو را امضاء كرده اند .

7. آلمان : در آلمان نيز همانند بسياری از كشورهای اروپايی پيوند اعضاء يك اصل پذيرفته شده حقوقی تلقی می گردد . • به دليل فاصله زيادی كه بين اهداء كنندگان و متقاضيان پيوند اعضاء وجود دارد ( درآمريكا 80% متقاضيان از انجام عمل پيوند محروم هستند ) امروزه در كشورهای پيشرفته « نظام رضايت داو طلبانه »به عنوان راه حلی جديد مورد استفاده قرار می گيرد . در برخی كشورها قانون به پزشكان اجازه ميدهد در صورتيكه خويشاوندان درجه يك متوفی قبلاً مخالفت خود را با اين كار اعلام نكرده باشند اعضای موردنياز را از بدن وی جدا كنند .

8. پيوند اعضاء در كشورهای اسلامی • عربستان : گروه علمای بزرگ عربستان در سال 1981 با تكه بر اين مهم كه پيوند اعضاء مبتنی بر نوع دوستی است و اسلام كليه اعمال مبتنی بر نوع دوستی اجتماعی را تشويق می كند پيوند اعضاء را جايز اعلام نموده است . • مصر : دانشگاه اسلامی الازهر در سال 1977 پيوند اعضاء را مشروع شناخته است . • كويت و سوريه در1972 و اردن در1977 با قيد شرايطی آنرا مجاز دانسته اند .

9. ضرورت پيوند اعضاء • در مكاتب توحيدی بويژه اسلام ، بدن مركوب روح بوده و حفظ و صيانت از آن ،از چنان اهميتی برخوردار است كه خداوند فرموده : «ومن احياها فكانما احيا الناس جميعاً» • انسانی كه داوطلبانه اعضاء بدن خويش را برای حفظ جان انسان ديگری در اختيار او ميگذارد، متصف به اوصاف الهی و خصلت والای ايثار و ازخود گذشتگی است . • پيوند عضو هديه حياتی انسان ايثارگری است كه سلامت همنوع خويش را بر سلامتی خود ترجيح ميدهد .

10. قانون پيوند اعضاء در ايران • لايحه پيوند اعضاء ابتدا در سال1374 در مجلس شورای اسلامی رد شد ليكن سر انجام در سال 1379 قانون پيوند اعضای بيماران فوت شده يا بيمارانی كه مرگ مغزی آنان مسلم است به تصويب مجلس شورای اسلامی رسيد . • پيشرفتها و تحول در تكنيكهای جديد پزشكی ، قوانين و مقررات متناسب با نياز جامعه را می طلبد و وظيفه مهم مراجع قانونگذاری تهيه اين مقررات و رفع موانع قانونی مربوطه است .

11. قانون پيوند اعضاء در سال 1379 به تصويب رسيد ، اما به جوانب نوظهور و پيچيده اين مسئله بخصوص تعريف مرگ مغزی ، معامله اعضاء ، حقوق دهنده عضو ، حقوق گيرنده ، وظائف و اختيارات بيمارستانهاو مراكز پيوند اعضاء و... پرداخته نشده است .

12. منابع تامين پيوند اعضاء: پيونداز فرد زنده نزد حقوقدانان اسلامی انسان زنده می تواند هر عضو خود را كه مايل باشد برای پيوند به شخص يا مركز اهدا كند به شرط آنكه : - ازدست دادن عضو برای خودش موجب مرگ يا ذلت نشود. - از اين كار هدف عقلائی داشته باشد. اما دهنده عضو بايد واجد شرايط لازم حقوقی برای اهدای عضو باشد .

13. شرايط دهنده عضو • شروط اساسی : قصد – رضايت – جهت اهدای عضو 1 . قصد و رضايت ماده 190 قانون مدنی اين دو عنوان را از هم جدا كرده است :« قصد انشاء ايجاد كننده قرارداد است و عقد فاقد قصد ، باطل است ، اما رضايت باعث نفوذ آن است» .

14. قصد : دهنده عضو هر لحظه كه اراده نمايد ميتواند از تصميم قبلی خود منصرف شود بدون آنكه قانونا ً ملزم به تسليم عضو باشد چرا كه قصد او محقق نشده است. • رضايت : رضايت فرد دهنده عضو ميتواند صريح يا ضمنی ، و يا شفاهی يا مكتوب باشد ، اما بهر حال بايدآگاهانه باشد . • صلاحيتو اهليت در اعلام رضايت يك مسئله اساسی است .در حقوق اسلامی به كسانی كه فاقد اهليت اندمحجور اطلاق شده وطبق ماده 211 قانون مدنی معامله با آنها باطل است .

15. طبق قانون مدنی : غير بالغ = صغير غيرعاقل = سفيه غيررشيد = مجنون اهدای عضو از سوی مجنون و صغير غير مميز، از آنجا كه قصد آنها مخدوش است باطل است .اما نابالغينی كه دارای قوه تمييز می باشند ، ميتوانند اراده حقوقی داشته باشند ولی باز رضايت آنها نمی تواند كامل باشد. دراينجا اهدای عضو اگرچه باطل نيست ولی غير نافذ تلقی ميشود و با تنفيذ سرپرست قانونی آنها كامل ميشود وآثار حقوقی خواهد داشت .

16. آيا نماينده قانونی صغير يا مجنون حق اهدای عضو بدن او را دارد؟ • طبق مقررات قانون مدنی و امور حسبی ايران، وظيفه ولی يا قيم مواظبت‌، تربيت، و اداره اموال و حقوق مالی آنها است . • - حفظ سلامت جسمی مولی عليه نيز ازوظائف قيم است . - تماميت جسمی محجور از حقوق مربوط به شخصيت انسانی اوست كه قابل نقل وانتقال يا سلب واسقاط نيست . • پس اولياء چنين حقی ندارند . • موارد استثنا : تحت عنوان مهمترين مصالح كودك يا صلاح و مصلحت واقعی كودك

17. جهت واگذاری • جهت واگذاری(داعی– انگيزه):در قلمرو حقوق مدنی عبارت است از هدف غير مستقيمی كه معامله كننده از عمل خويش در نظر دارد . • طبق ماده 217 قانون مدنی يكی از شرايط اساسی صحت معامله مشروعيت جهت معامله است مشروط به آنكه جهت، مورد تصريح قرار گيرد . • ملاك مشروعيت = انگيزه های انسان دوستانه و درمانی

18. انواع نظام رضايت 1. رضايت آگاهانه informed consent = نظام opt-in ( در بيشتر كشورهای غربی مورد استفاده است ) 2. رضايت مفروض presumed consent =نظامopt-out ( اسرائيل – سنگاپور – حدود 60% كشورهای اروپائی و برخی ايالتهای امريكا ) 3. تقاضای الزامی يا required request ( برخی ايالتهای امريكا )

19. پيوند از جسد • در حال حاضر مهمترين منبع تدارك عضو در غالب كشورهای جهان بيماران دچار مرگ مغزی اند . • پيوند از جسد موانع اخلاقی و فرهنگی متعددی دارد . • نقطه اصلی چالش حقوقی ، احراز مرگ دهنده عضو است . • فتوای مشهور : ملاك جواز، وصيت نيست بلكه ضرورت حفظ حيات انسان ديگر است . • برخی فقها : در صورتيكه حفظ جان انسانی يا بقای سلامتی او متوقف بر پيوند عضو از جسد باشد، اذن قبلی و وصيت هم لازم نيست ( قاعده اهم و مهم ).