به نام خدا موضوع سمینار: پول و بانکداری ارائه دهندگان: ساناز غلامی، مائده مقبلی، زهرا احمدی

1. به نام خدا موضوع سمینار: پول و بانکداری ارائه دهندگان: ساناز غلامی، مائده مقبلی، زهرا احمدی استاد مربوطه:جناب دکتر افقه پاییز 89

2. نظام پولی وبانکی نظام پولی و بانکی به دلیل نقش تعیین کننده پول در اقتصاد و اهمیت سازمان های بانکی در اداره پول، از اهرم های اساسی دخالت دولت د امور اقتصادی به شمار می آید. اهرم پولی و بانکی در کنار اهرم بودجه و برنامه قدرت اقتصادی مهمی را در اختیار ولت قرار می دهد که بنا به ماهیت دولت، کل اقتصاد جامعه را می تواند تحت تأثیر خود قرار دهد پول به عنوان وسیله سنجش ارزش کالا و خدمات، وسیله داد و ستد و پرداخت و وسیله حفظ و ذخیره ی ارزش ها از وسایل مهم توسعه اقتصادی به شمار می آید.

3. دخالت دولت از راه انتشار اسکناس و تعیین ارزش آن در سهم بری گروه های اجتماعی از تولید ناخالص ملی • حفظ سطح مصرف و رفاه صاحبان درآمد ثابت در شرایط عدم وجود تورم و ثبات قیمت ها • کاهش قدرت خرید صاحبان درآمد ثابت در شرایط وجود تورم • تأمین کسری بودجه از راه درآمد های پولی

4. 1) نظام پولی ایران • اولین اسکناس های منتشره به وسیله بانک ملی ایران در سال 1311 دارای 100 درصد پشتوانه ی طلا و نقره و ارزهای خارجی قابل تبدیل به طلا بود • از سال 1313 پشتوانه اسکناس به 60 درصد طلا و نقره کاهش یافت و ارز قابل تبدیل به طلا حذف شد • برابر قانون تعیین واحد و مقیاس پول قانونی ایران مصوب 27 اسفند سال 1308 هر ریال معادل طلا به وزن خالص 0.3661191 گرم و مطابق اصلاح قانون واحد مقیاس و پولی کشور، مصوب اسفند سال 1310 به وزن 0.7322382 گرم، واحد پول ایران تعیین شد

5. 1) نظام پولی ایران • در تاریخ 9مهرماه 1320 نرخ هر ریال 0.0252105 گرم زر ناب بود • در اردیبهشت 1321 نرخ هر ریال 0.0275557 گرم زر ناب شد • برابر قانون مصوب 28 آبان ماه سال 1321 پشتوانه اسکناس های منتشره مرکب از 60 درصد زر به بهای رسمی و بازمانده از اسناد دولتی، بر اساس ارزش جواهرهای ملی تعیین شد • طبق پولی و بانکی سال 1339 پشتوانه اسکناس های منتشره به 40 درصد کاهش یافت • در سال 1351 واحد پول رایج کشور ایران ریال تعیین شد که برابر 0.0108055 گرم زر ناب بود

6. 1) نظام پولی ایران • به طور رسمی نرخ هر دلار تا سال 1371 در حدود 70 ریال ثابت بود • نرخ هر دلار در سال 72 که حدود 2070 ریال در بازرا آزاد بود به 2680 ریال در سال 1373 و 4800-4300 ریال در سال 1374 و در مواردی هر دلار تا 7000 ریال هم رسید • افزایش 25 تا 43 برابر نرخ هر دلار از خرداد سال 1374

7. 2) نظام بانکی ایران 1.2) پیش از انقلاب • آغاز کار بانک ملی ایران در سال 1307 و بدست آوردن حق انتشار اسکناس • وجود 4 بانک دولتی از 6 بانک موجود در ایران تا سال 1331 (بانک ملی، سپه، تعاون و کشاورزی ایران و رهنی ایران) • افزوده شدن بر تعداد بانک های خصوصی و خصوصی مختلط از سال 1331 تا 1352 • ایجاد بانک های جدید وابسته به سرمایه داران و مجموعه های سرمایه های صنعتی و تجاری و ... از سال 1352 تا 1357 • وجود 36 بانک و 7919 واحد بانکی در سال 1356

8. بانک مرکزی ایران • .ایجاد بانک مرکزی ایران در سال 1339 • ارکان بانک مرکزی بر پایه قانون پولی و بانکی 1351:مجمع عمومی،هیات عامل،شورای پول و اعتبار،هیات نظار،هیات نظارت بر اندوخته اسکناس • وظایف بانک مرکزی به عنوان بانک دولت و بانک مادر: • نگاهداری حساب وزارتخانه ها و موسسات دولتی و وابسته به دولت • فروش وبازپرداخت اصل وبهره انواع قرضه دولتی واسناد خزانه

9. نظام بانکی ایران • نگاهداری ذخایر ارزی و طلای کشور • نگاهداری وجوه ریالی موسسات بین المللی • انتشار اسکناس و به جریان انداختن مسکوکات • نظارت بر بانکها و موسسات اعتباری • نظارت بر معاملات ارزی و طلا • نظارت بر ورود و خروج پول ایران

10. 2.2) نظام بانکی پس از انقلاب ملی کردن بانکها • اعلام ملی شدن بانکهای ایران در 17 خرداد 1358 طبق مصوبه شورای انقلاب • تصویب طرح تخصصس شدن بانکها در سال 1358 • تبدیل شبکه بانکی کشور به چند بانک بزرگ بر پایه مصوبه جدید: 1. بانک صنعت و معدن، 2.بانک مسکن، 3.بانک مشاورزی، 4.بانک تجارت، 5.بانک ملت • علاوه بر 5 بانک یادشده بانکهای ملی ایران،سپه و رفاه کارگران به صورت بانک تجاری به فعالیت خود ادامه دادند و بانک صادرات ایران به صورت بانک استان در آمد

11. دگرگونی در نظام بانکی با تصویب لایحه قانونی عملیات بانکی بدون ربا در شهریور 1362 در نظام بانکداری ایران تغییرهایی داده شد که بر پایه آن بانک ها بتوانند به شرح زیر سپرده بپذیرند: • سپرده های قرض الحسنه (جاری و پس انداز) • سپرده های سرمایه گذاری مدت دار (کوتاه مدت و بلند مدت)

12. سیاست ها و عملکردهای نظام بانکی • پیش از انقلاب • نظام بانکی ایران در پی توسعه ی ایران به روش سرمایه داری، در تمام سال های اجرای عمرانی پیش از انقلاب بدون ارزیابی نتایج آن و احتمالا تجدید نظر در الگوی توسعه، با دادن اعتبارات وسیع به بخش خصوصی انتظار صنعتی شدن ایران را داشته در حالی که در عمل سپرده های بخش خصوصی اضافه شده • در سال های برنامه دوم (1341-1333) حدود 574.5 میلیارد ریال از سوی بانک ها اعتبار داده شد که 52.4 درصد آن در اختیار بخش خصوصی قرار گرفت • در سال های برنامه ی سوم عمرانی (1346-1342) حدود 469.2 میلیارد ریال اعتبارات پرداختی بانک ها بوده که 76.8 درصد آن به بخش خصوصی داده شده، در همین دوره در برنامه ی سوم حجم سپرده های بخش خصوصی با 3 برابر شدن به 113.5 میلیارد ریال رسید

13. سیاست ها و عملکردهای نظام بانکی • در برنامه ی چهارم (1351-1347) اعتبارات پرداختی به بخش خصوصی 362.4 میلیارد ریال رسید که در سال 1351 نسبت به سال نخست برنامه 2.6 برابر شد • دوره برنامه ی پنجم همزمان با گام جدید گسترش شبکه بانکی در ایران بود. تعداد بانک ها در این دوره از 24 بانک به 36 بانک و تعداد واحدهای بانکی از 6992 واحد به 7919واحد رسید. حجم عملیات نظام بانکی با رشد سالانه حدود 43 درصد تقریبا 6 برابر شد. • تنها در دو برنامه چهارم و پنجم نقدینگی بخش خصوصی با 14.8 برابر شدن از سال 1346 تا سال 1356 به 2139.5 میلیارد ریال در این سال رسید و در همین سال مجموع اعتبارات نظام بانکی به بخش خصوصی 13 برابر شد و به 1868.8 میلیارد رسید.

14. سیاست ها و عملکردهای نظام بانکی • پس از انقلاب • در سالهای پس از انقلاب تا سال 1365 از تعداد واحدهای بانکی کاسته شد ولی از سال 1366 رو به افزایش نهاد و در سال 1372 به11119 واحد رسید • اعمال سیساستهای درهای باز در سالهای 1370 و1371 • دگرگونی نسبت بدهی بخش دولتی و بخش خصوصی از سال 1355تا 1373

15. سیاست ها و عملکردهای نظام بانکی • در سال 1355 بیشترین اعتبارات بانکی به بخش خصوصی پرداخت شده ولی پس از انقلاب بویژه تا سال 1368 پرداخت اعتبارات به بخش دولتی به دلیل وجود کسری بودجه افزایش یافته است • در سالهای پس از جنگ تا سال 1371 از رشد بدهی دولتی کاسته شده،در حالیکه به رشد بدهی خصوصی به شدت افزوده شده است

16. سیاست ها و عملکردهای نظام بانکی • درسال 1355 نقدینگی بخش خصوصی تنها حدود 7 درصد بیش از بدهی بحش خصوصی بوده،در سال 1373 این رقم به 62.2 درصد رسیده است

17. مانده دارایی ها و بدهی های سیستم بانکی در پایان اسفند(میلیارد ریال)

21. سیاست ها و عملکردهای نظام بانکی • مقایسه نقدینگی بخش خصوصی با:در آمد مالیاتی دولت، کل درآمدهای دولت و با تولید ناخالص داخلی وضعی بسیار نا به هنجار از لحاظ اقتصادی را نشان می دهد • در مقایسه با سال 1355 ترکیب نقدینگی بخش خصوصی در وضعی نا مناسب تر قرار گرفته،به طوری که حجم پول از 37.6 درصد نقدینگی بخش خصوصی در سال 1355 به 49.2 درصد در سال 1373 افزایش یافته و شبه پول از 62.4 درصد به50.8 درصد کاهش یافته

22. ترکیب اعتبارات بانکی • سهم بخش بازرگانی از اعتبارات بانکی نسبت به پیش از انقلاب گرچه دارای دگرگونی قابل توجه مثبتی است ولی چه به طور رسمی و چه عملا هنوز بسیار بالاست • افزایش سهم بخش کشاورزی از سال 1355 تا 1373 بیش از صنعت و معدن و ساختمان بوده • افزایش اعتبارات بانکی به بخش خصوصی و کمبود سرمایه گذاری در بخشهای تولیدی در شرایط وابستگی آنها به خارج،شرایط تورمی حادی را در جامعه پدید آورده است

23. 4) سیر قیمتها • قیمتها در سه حالت“ثبات، کاهش و افزایش“ قرار دارند که معمولی ترین آنها در کشورهای ما و دیگر کشورهای سرمایه داری، حالت افزایش است • مهمترین عامل تغییر قیمتها در شرایط وجود رقابت،میزان تولید جامعه نسبت به مصرف آن است

24. 4) سیر قیمتها • هرینه زندگی در ایران از 1315 تا 1350 به قیمت ثابت سال 1338 تنها در سالهای 1324، 1325، 1329 دارای رشد منفی بوده است • میانگین رشد قیمتها در سالهای 1350-1338 تنها 2.5 درصد بوده و حداکثر افزایش قیمتها با 7.9 درصد مربوط به سال1339 بوده است • از سال 1350 یک دوره ی افزایش هزینه ی زندگی آغاز میشود که 4 سال 1357-1353 در آن حدود 15.4 درصد است

25. 4) سیر قیمتها • در ده سال 1367-1357 میانگین رشد سالانه بهای کالاها و خدمات مصرفی 18.6 درصد بوده است • در دو سال 1373 و 1374 و بویژه سال آخر،رشدی انفجاری بر قیمتها حاکم میشود که در 50 سال گذشته در ایران بی نظیر است • میانگین رشد قیمتها در 7 سال 1374-1368 به 26 درصد می رسد

27. 4) سیر قیمتها • حدود 46.7 برابر شدن هزینه زندگی از سال 1353 تا 1374 اختلاف بسیار زیاد رشد هزینه زندگی نسبت به رشد مزد و حقوق و افزایش فقر را نشان می دهد • با توجه به افزایش متفاوت رشد هزینه زندگی در گروههای اصلی هزینه و تفاوت در ضریب اهمیت آنها، و بالاتر بودن هزینه خوراک از میانگین کل در تمام سالها به جز سال 1357 و با توجه به اینکه در دهکهای در آمد پایین بخش مهمی از هزینه های زندگی مربوط به این گروه از هزینه ها می باشد،فشار وارده بیش از شاخص کل بر این گروههای اجتماعی آشکار است

39. 5)موازنه ارزی کشور اگر نیازها یا پرداختهای ارزی ایران تا دوره ی ملی شدن صنعت نفت (1333-1326) از حداکثر 187.2 میلیون دلار در مورد سال 1328 تجاوز نمی کند و حداقل آن مربوط به سال 1331 با 84.3 میلیون دلار است، در دوره پس از ملی کردن صنعت نفت, به تدریج افزایش یافته ودر سال 1356 به24.7 میلیارد دلار می رسد وحداقل آن مربووط به سال 1333 به236.6 میلیون دلار است. پرداختهای ارزی کشور تا سال 1344 زیر یک میلیارد دلار وتا سال 1351 زیر 3.5 میلیارد دلار است ولی در سال 1352 به 5.9 میلیارد دلار و در سال 1353 به 12.4 میلیارد دلار می رسد وسپس تا پایان دوره ی پیش از انقلاب در هیچ سالی از 19 میلیارد(1354) کمتر نمی شود

40. 5)موازنه ارزی کشور در سالهای پس از انقلاب تا پایان جنگ، به دلیل وجود جنگ وهزینه های آن، کاهش صادرات و درآمد نفت,پرداختها وهم دریافتها دارای نوسان بودند، به طوری که حداثر پرداختهای ارزی مربوط به سال 1362 با 24 میلیارد دلار و حداقل آن مربوط به سال 1367 با10.2 میلیارد دلار است. اگر میانگین سالانه پرداختهای جاری ارزی در هفت سال(1357-1351) حدود 15.3 میلیارد دلار بوده، میانگین ده سال دوران جنگ و انقلاب (1367-1358) بیشتر و حدود 15.7 میلیارد دلار است.

41. 5)موازنه ارزی کشور در سالهای پس از جنگ، اقتصاد ایران از نظر پرداختهای ارزی به روال عادی خویش بازگشت، به طوری که در 5 سال برنامه اول کل پرداختهای جاری ارزی ایران 124.2 میلیارد دلار شد که میانگین سالانه آن 24.8 میلیارد دلار می شود و می توان،چنین حجمی از پرداختهای جاری ارزی را در ایران بی سابقه دانست. اوج واردات کالا و خدمات مربوط به سال 1370 به مقدار 30.9 میلیارد دلار است. البته در سال 1371 (29.2 میلیارد دلار ) پرداختهای جاری ارزی آغاز به کاهش می کنند و با رسیدن به 16.4 میلیارد دلار در سال 1373 به حداقل خود در سالهای پس از جنگ می رسند.

42. 5)موازنه ارزی کشور دگرگونی مثبتی که در دریافتهای جاری ارزی ایران پس از جنگ پدیدار شد افزایش صادرات کالاهای غیر نفت و گاز است. رویهم در فاصله 23 سال 1373-1351، ایران تنها بابت پرداختهای جاری ارزی حدود 404.6 میلیارد دلار هزینه کرده است.برای امکان پذیر کردن چنین پرداختی به صادرات پر حجم نفت خام که بهای آن عمدتا در بازارهای جهانی، برای کاهش مشکلات کشورهای صنعتی و فرافکنی مشکل اقتصادی – اجتماعی آنهابه جهان سوم پایین نگه داشته شده، اقئام شده است.

47. نتیجه گیری • نظام بانکی در ایجاد وگسترش سرمایه داری وابسته ایران نقش مهمی بازی کرده. • گردآوری سپرده ها وجریان دادن آن به سوی دولت وبخش خصوصی امکانات پولی فراوانی دراختیار این دو بخش گذاشتهتا هرکدام با توجه به هدف خود آن را به کارگیرند.درسالهای پس از انقلاب اعتبارات بانکی ابتدا به سوی بخش خصوصیرفت وسپس به صورتی تعیین کننده به عنوان درآمددولت استفاده شد اما پس از جنگ اعتبارات دریافتی بخش خصوصی افزوده شد. • بخش خصوصی در ایران ترجیح میدهد واسطه تولید کنندگان خارجی باشد تا تولیدکننده واقعی.خنثی کردن شبیخون های اقتصادی این بخش با چنان توان نقدینگی یکی از مشکلات پایه ای توسعه درونزای ایران شد. • به دلیل ساختار درآمدی غیر مالیاتی دولت و وساختار هزینه ای غیر تولیدی وبه کارگیری الگوهای توسعه برونزا تورمی شدید پا گرفت.با وجود واردات حدود 404.6 میلیارد دلاری واز این راه جبران کردن نارسایی مدیریت توسعه اقتصادی /مدیریت بودجه/برنامه نویسی/صنعتی/پولی وبانکی و...ارزش ریال نسبت به دلار درسال 73 نسبت به 53 به46/1 تنزل یافت. • اقتصاد دانشی جهان شمول نیست که مانند علوم طبیعی و... در همه جا قوانین آن یکسان باشدبلکه دانشی از رشته علوم انسانی است وهرجامعه ای قوانین خاص خود را دارد.پس باید هرجامعه ای را همه جانبه شناخت تا بتوان الگویی درونزا برای تئسعه غیروابسته آن همراه با عدالت اجتماعی طرح كرد.

48. با تشکر از حضور پر مهرتان