SLOBOMIR P UNIVERZITET DOKTORSKE I MASTER STUDIJE Akademska 201 3 /201 4

1. SLOBOMIR P UNIVERZITETDOKTORSKE I MASTER STUDIJE Akademska 2013/2014 TEMA 3: METODE NAUČNIH ISTRAŽIVANJA

2. NASTAVNA PITANJA: • Pojam i klasifikacija naučnih metoda; • Osnovne metode naučnog mišljenja i istraživanja; • Opštenaučne metode; • Metode prikupljanja podataka;

3. 1. POJAM I KLASIFIKACIJA NAUČNIH METODA Definicija metoda naučnog saznanja: Metod naučnog saznanja je smisleno i svrsishodno, racionalno konstituisan sistem ideja, koncepcija, radnji (postupaka) i sredstava odabran po naučnim kriterijumima i naučno proveren u cilju sticanja naučnog saznanja odnosno naučnog istraživanja o predmetu ili metodu nauke;

4. Bitna obeležja metode naučnog saznanja – istraživanja su: • naučnost; • racionalnost; • ciljnost; • sistematičnost; • kontrolisanost i • kritičko vrednovanje namerno odabranih koncepcija, postupaka i sredstava u okvirima određene nauke;

5. Opšti, univerzalni metod naučnog saznanja je naučno istraživanje. • Vrsta istraživanja je mnogo, ali su uobičajena razlikovanja između: 1) A) teorijskih i B) empirijskih; 2) A) fundamentalnih, B) primenjenih i V) razvojnih; 3) A) dijagnostikovanih i B) prognostičkih, itd. • U okvirima istraživanja, kao univerzalnog metoda naučnog saznanja, koriste se razne metode koje se razlikuju po koncepciji, instrumentima i postupcima, kao i po konkretnosti primene.

6. Naučni metod je, dakle, skup racionalno i funkcionalno međusobno povezanih metoda u odgovarajući poredak; • Svaka od metoda uključenih u poredak ima istu osnovnu strukturu; • Metodi istraživanja mogu da imaju više modaliteta, a u njihovom sastavu može da bude više tehnika istraživanja.

7. Podtehnikama istraživanja podrazumevamo složene, neposredno primenjene operativne oblike metoda. • Svaku tehniku čine njeni naučni delovi - instrumenti i postupci. • Pod instrumentima podrazumevamo sva sredstva, sve stvari koje koristimo prilikom primene metoda u istraživanju. • Postupci su izvršavanje određenih radnji u skladu sa pravilima metoda i istraživačke tehnike i saglasno uputstvu u okviru konkretnog projekta istraživanja.

8. KLASIFIKACIJA NAUČNIH METODA U literaturi se najčešće susreću sledeće klasifikacije metoda: • Osnovne metode naučnog mišljenja i istraživanja • Opštenaučne metode • Metode prikupljanja podataka

9. NJ 1: OSNOVNE METODE NAUČNOG ISTRAŽIVANJA I MIŠLJENJA

10. 1. Osnovne metode naučnog mišljenja i istraživanja: • analitičke osnovne metode: • Sintetičke osnovne metode

11. Zajednička svojstva i činioci osnovnih analitičkih i sisntetičkih metoda naučnog mišljenja i istraživanja 1. Predmet koji se ovim metodama istražuje je složena celina, odnosno odnosi između delova i celina, opšteg i posebnog; 2. Ove metode su u osnovi svih metoda naučnog saznanja i po tome su osnovne i najopštije; 3. Sve ove metode nalaze se u odnosu međuzavisnosti i povezanosti; 4. Upotrebom ovih metoda stiče se naučno saznanje o činjenicama stvarnosti, njihovim odlikama, kao i o pojmovima, stavovima, sudovima i zaključcima;

12. 5. Svaka od ovih metoda ima svoje norme regulisane procedure, koje omogućavaju njihovu primenu; 6. Priroda i svojstva predmeta istraživanja zahtevaju specifičnu primenu ovih metoda, a one pokazuju visok stepen adaptibilnosti, odnosno upotrebljivosti; 7. Sve ove metode nemaju isti status u procesu istraživanja i sve se upotrebljavaju u jednom istraživanju; 8. One imaju veliki gnoseološki značaj, ali sve one ne omogućavaju isti stepen istinitosti saznanja. Neke od njih (indukcija) pretežno omogućavaju sticanje verovatnog saznanja, a neke (dedukcija) sticanje pretežno izvesnog ili nužnog saznanja.

13. U UVODU U TEORIJU NAUČNIH METODA NUŽNO JE RAZMOTRITI ODNOS IZMEDJU:GNOSEOLOGIJE I EPISTEMOLOGIJE • Gnoseologija (grč.gnosis – saznanje, logos – smisao, nauka) je filozofska disciplina koja proučava suštinska pitanja ljudskog saznanja (izvore, poreklo, prirodu, oblike, sadržaje, objektivne vrednosti, valjanost, puteve, , vrste, sredstva, mogućnosti, kriterijume istinitosti, metode, domete i granice) pri čemu polazi od predmetno-čulne i pojavne ljudske prakse; • Gnoseologija predstavlja polaznu osnovu svakog naučnog istraživanja, a njen rezultat je znanje; • U gnoseologiji su se razvili različiti gnoseološki pravci i saznajne teorije, kao što su: racionalizam, empirizam, pragmatizam, pozitivizam, neopozitivizam, institucionalizam, dijalektički materijalizam, razne vrste iracionalizma (voluntarizam, skepticizam, kriticizam, realizam); • Na osnovu navedenih saznajnih teorija razvijale su se određene metodološke postavke.

14. Epistemiologija (grč. episteme – znanje) • Filozofska disciplina koja istražuje karakteristike naučnog saznanja, poreklo, razvoj, prirodu, uslove, procese, oblike, metode i granice, naučnu zasnovanost i istinitost ljudskog saznanja do kojeg dođe Gnoseologija; • Epistemiologija se rukovodi opštim principima Gnoseologije; • Epistemiologija je teorija nauke, njenih metoda i postupaka

15. A) U analitičke osnovne metode naučnog mišljenja i istraživanjaspadaju: 1. metoda analize; 2. metoda apstrakcije; 3. metoda specijalizacije – klasifikacija i dihotomija; 4. metoda dedukcije;

16. 1. Metod analize • Metodom analize vrši se rastavljanje predmeta istraživanja na njegove sastavne delove, odnosno činioce strukture, funkcija, veza i odnosa na određenom prostoru i vremenu; • Opšti predmet analize je uvek složena celina, koja ne može imati manje od dva međusobno povezana dela; • Celina i delovi imaju svoju prostornu i vremensku odredbu, svoje kvalitativne i kvantitativne odredbe i svojstva, sastav, spoljašnje i unutrašnje odnose i veze, kretanja, promene, razvoj itd.;

17. Prema obuhvatu predmeta istraživanja postoji: 1. Potpuna analiza i 2. Parcijalna (sekvencijalna) analiza • Potpuna ili totalna analiza podrazumeva svestranu analizu svih činilaca predmeta istraživanja, njegovih svojstava, internih i eksternih odnosa i funkcija u ukupnom vremenu trajanja i rasprostranjenosti predmeta istraživanja; • Takvi predmeti istraživanja su veoma retki i teško ih je odrediti.

18. Parcijalna ili sekvencijalna analizaobuhvata samo deo, aspekt, svojstvo, odredbu, vremensku ili prostornu jedinicu neke celine koja se sama može posmatrati kao uža i nesamostalna celina; • Npr. takva celina bi mogla biti predizborna aktivnost koja je deo izborne aktivnosti ili takva celina bi mogla biti interpunkcijska analiza koja je deo gramatičke analize nekog teksta i mogu se samo povezano shvatati, a istovremeno se mogu definisati kao uslovne analize.

19. Prema kriterijumu predmeta istraživanja moguće su sledeće parcijalne analize • Analiza sadržaja, kojom se saznaje naučna sadržina jedne pojave; • Strukturalna analiza, kojom se naučno saznaju činioci strukture jedne pojave ili predmeta istraživanja; • Funkcionalna struktura, kojom se saznaje aktivnost, odnosi (veze i međuzavisnost) unutar predmeta istraživanja;

20. Komparativna analiza, kojom se saznaju određene sličnosti i razlike činilaca predmeta istraživanja (ili između dva i više predmeta), sličnost i razlike aktivnosti, funkcija, veza i odnosa, kretanja, promena i razvoja; • Genetička analiza, kojom se saznaje nastanak i razvoj predmeta istraživanja u prostoru i vremenu; • Kauzalna analiza, kojom se saznaju određene pravilnosti i zakonitosti, odnosno zakoni postojanja određenog predmeta istraživanja;

21. Strukturalno-funkcionalna analiza, kojom se saznaju struktura i funkcije predmeta istraživanja i odnosi između njih; • Faktorska analiza, koja za predmet saznanja ima bitne delujuće i determinirajuće, latentne činioce pojave koja se istražuje. Ona se može smatrati specijalnim slučajem kauzalne analize.

22. Po svojim bitnim svojstvima analiza može biti: • Deskriptivna analiza, opisuje predmet istraživanja time što nabraja činioce i svojstva pojave o kojima je stečeno saznanje. Međutim njena saznanja nisu dovoljna da se predmet istraživanja objasni, jer se ovom analizom ne spoznaju unutrašnje međuzavisnosti i uslovljenosti predmeta istraživanja; • Eksplikativna analiza doprinosi boljem shvatanju predmeta istraživanja, njegovom objašnjenju i saznanju pravilnosti i zakonitosti

23. Procedura primene metode analize zahteva: • opštu i operacionalnu identifikaciju složene celine kao predmeta istraživanja; • izbor radnji i sredstava kojima će se analiza ostvariti; • misaono i (ili) fizičko rastavljanje predmeta istraživanja; • konstatovanje činilaca predmeta analize (činilaca strukture i sastava, funkcija, veza, i odnosa u vremenu i prostoru); • konstatovanje odnosa između činilaca; • kvalifikaciju i evidentiranje saznatog i konstituisanje saznanja na osnovu rezultata analize.

24. 2. Metod apstrakcije • Apstrakcija je jedan od osnovnih metoda naučnog saznanja u sistemu metoda; • Njen opšti predmet je saznavanje opšteg u posebnom dovoljne određenosti da se može izdvojiti i istražiti kao izdvojena celina i saznavanje posebnog u opštem, kao moguća izdvojena celina; • Predmet apstrakcije su pojmovi, stavovi, sudovi, zaključci i drugi celovitiji i širi sistemi iskaza mišljenja i shvatanja kao što su razne pisane i druge tvorevine i društvene realnosti;

25. Postupak apstrakcije je misaoni postupak koji je usmeren na predmet (opšte i posebno) i koji se odvija po određenim pravilima; • Postupak apstrakcije sledi analizu predmeta istraživanja i otkriva u delovima predmeta analize odredbe, svojstva, sadržaje, oblike i momente određenog stepena opštosti odnosno posebnosti;

26. 3. Metoda specijalizacije • Metodom specijalizacije stiču se saznanja posebnog i pojedinačnog u opštem, pri čemu je opšte shvaćeno kao celina sastavljena od članova koji su svi međusobno povezani izvesnim zajedničkim svojstvima, ali su među njima zadržane evidentne razlike na osnovu kojih se može identifikovati njihova posebnost u određenom poretku; • U osnovi metode specijalizacije nalazi se metoda apstrakcije

27. Specijalizacija podrazumeva: a) konkretizaciju opšteg u posebnom, b) apstrakciju posebnog iz opšteg, v) analizu stvarno opšteg • Specijalizacija je shvatanje posebnog u opštem preko posebnog;

28. Predmet specijalizacije su: 1. pojmovi, 2. sudovi, 3. zaključci i 4. druge misaone tvorevine • Specijalizacija je veoma često primenjivana metoda u naučnim istraživanjima u svim njegovim fazama; • Oblici specijalizacije su klasifikacija i dihotomija;

29. Klasifikacija je specijalizacija predmeta pojma ili suda tako što se klasa ili jedan opšti pojam ili stav, sud i zaključak ili neki društveni realitet rasčlanjava i razvrstava po određenom kriterijumu; • Saglasno tome klasifikacija je sistematska, dosledna i potpuna podela po opštosti i složenosti predmeta klasifikacije.

30. Kriterijumi klasifikacije: • Svaka klasifikacija je predmetna; • Svaka klasifikacija je sistematska, izvršena po valjano utvrđenom kriterijumu koji omogućava da svi članovi klasifikacije čine jedan smisleni funkcionalni poredak; • Svaka klasifikacija je višečlana (ima više od dva člana);

31. Svi članovi klasifikacije moraju imati jedno zajedničko svojstvo po kojem ulaze u obim i sadržaj pojma koji ima ulogu opšteg klasnog pojma, stava itd. (npr. svi ljudi koji učestvuju u izbornom procesu a obuhvaćeni su klasifikacijom su birači i svi ispoljavaju određenu aktivnost. Jedni glasaju a drugi apstiniraju. • Klasifikacija mora da izrazi prelaze članova iz jednih u druge i njihove međusobne udaljenosti i udaljenosti od opšteg pojma

32. Bitna pravila klasifikacije su: • predmetnost i određenost predmeta klasifikacije po kriterijumu oblika i sadržaja pojma i dodatnim kriterijumima zavisnim od svojstava predmeta; • jedinstvenost klasifikacije, što znači da su svi članovi klasifikacije identifikovani po istom kriterijumu i po istom postupku, da svi sadrže isto osnovno bitno obeležjekoje je bitna odredba osnovnog pojma, odnosno skupine koja se razvrstava;

33. relativna posebnost svakog člana klasifikacije, s tim da posebnosti budu istog reda i iste vrste i da članu klasifikacije ne oduzimaju osnovna svojstva koja su karakteristična za sve članove; • da kriterijumi klasifikacije obezbede potpunost podele, odnosno obuhvat svih članova-delova koji čine celinu na koju se klasifikacija primenjuje; • između članova klasifikacije treba da bude obezbeđena što približnija udaljenost od opšteg pojma (celine) i međusobno;

34. Da li klasifikacija daje novo saznanje? • Ako se klasifikacije realizuje po navedenim principima i u skladu sa izloženim zahtevima, ona je produktivan metod saznanja; • Njome se saznaju odnosi članova međusobno i sa celinom, distance i redosledi i otkrivaju se principi, odnosno mogući valjani kriterijumi za razdeobe ili sažimanje;

35. Dihotomija je poseban oblik specijalizacije i istovremeno klasifikacije; To je veoma rašireni metodski oblik u svakodnevnom govoru i predmet jeziku u kome pozitivne odredbe u iskazima veoma često budu suprotstavljene negativnim odredbama; Dihotomija se sastoji iz jednog pozitivno određenog člana koji sadrži negativnu odredbu (iskaz da nešto nije ne govori o tome što jeste);

36. 4. Metod dedukcije • Dedukcija je analitički i specijalizatorski metodski postupak, kojim se iz i na osnovu opšteg zakonskog saznanja stiču posebna saznanja i to sa neuporedivo većim stepenom izvesnosti i pouzdanosti; • Dedukcija je analiza i specijalizacija već shvaćenog opšteg u shvatanje posebnog i pojedinačnog, ili, pak, izvođenje posebnih i pojedinačnih istina na osnovu znanja o opštim istinama –zakonima.

37. Indukcija i dedukcija su međusobno nužno povezani metodski postupci, koji se uzajamno prepliću, dopunjavaju, uslovljavaju i čine dijalektičko jedinstvo; • Indukcija i dedukcija imaju isti – zajednički osnovni predmet saznanja, a to je dijalektičko jedinstvo opšteg, posebnog i pojedinačnog; • Indukcija i dedukcija se međusobno razlikuju po svojim posebnim predmetima i posebnim ciljevima: predmet saznanja indukcije je saznanje opšteg na osnovu znanja posebnog i pojedinačnog, a predmet saznanja dedukcije je saznanje posebnog i pojedinačnog na osnovu znanja opšteg;

38. Indukcija je po pravilu početni, a dedukcija završni proces u saznanju određenog predmeta: • Saznanje započinje opažanjem, sagledavanjem i konstatovanjem pojedinačnog i posebnog a završava se deduktivnim saznanjem (objašnjenjem, dokazivanjem, prognoziranjem) posebnog i pojedinačnog na osnovu saznanja opšteg (principskog, zakonskog); • Kretanje mišljenja kod indukcije i dedukcije je na istom pravcu, ali u suprotnim smerovima: • misaoni proces kod indukcije kreće se u smeru od pojedinačnog i posebnog ka opštem, dok se • P • roces saznanja kod dedukcije kreće smerom od opšteg prema posebnom i pojedinačnom;

39. Indukcija i dedukcija su nemoguće jedna bez druge jer njihov predmet čine različita jedinstva pojedinačnih, posebnih i opštih svojstava predmeta (stvari, pojava, procesa); • Indukcija i dedukcija su međusobno povezane i uslovljene i u toku naučno-saznajnog procesa neprekidno prelaze jedna u drugu. U tom dijalektičkom procesu induktivni zaključci služe kao premise deduktivnog zaključivanja, a deduktivno saznanje – kao premisa indukcije; • Induktivno-deduktivna metoda u sebi sadrži dijalektički polarizovane metode –postupke indukcije i dedukcije:indukcija je sinteza i generalizacija pojedinačnog i posebnog, a dedukcija je analiza i specijalizacija opšteg;

40. Indukcija i dedukcija nalaze se u osnovi određenih opšte naučnih metoda i njihova primenljivost se iskazuje upravo kroz te metode; • Otuda se dedukcijom stiče naučno saznanje o predmetu istraživanja i zbog toga se dedukcija smatra osnovnom analitičkom metodom i prelazom od analitičkih ka sintetičkim metodama

41. B) Sintetičke osnovne metode naučnog mišljenja i saznanja: 1. sinteza; 2. konkretizacija; 3. generalizacija; i 4. indukcija.

42. 1. Sinteza • Sinteza je spajanje više činilac u jednu celinu; • Sinteza je shvatanje – saznanje složenih celina preko njihovih pojedinačnih i posebnih delova, njihovim spajanjem, tj.njihovim stavljanjem u razne moguće odnose i veze; • Predmet sinteze mogu biti pojmovi, stavovi, sudovi, zaključci, društveni i prirodni realiteti, ali ne u istoj meri i na isti način;

43. Da bi se neki činioci mogli spojiti u određene celine, neophodno je da imaju odgovarajuća svojstva; • Ne može svako pojedinačno da postane neposredno deo bilo koje složene i opšte celine, većsamo određene i odgovarajuće; • sinteza može biti misaona i fizička; • Između sinteze i analize postoje izrazite veze, ali ih ne treba prenaglašavati; • Sintezi i analizi zajednički je opšti predmet; • Sinteza i analiza su suprotne po kretanju mišljenja i postupcima kao i prema sadržaju saznanja;

44. 2. Konkretizacija • Predmet konkretizacije jeste odnos opšteg, posebnog i pojedinačnog polazeći od opštijeg; • Istovremeno metodom konkretizacije se saznaju i odnosi apstraktnog i konkretnog; • Naučni postupak se sastoji u konstatovanju apstraktnog pojma, pa potom dodavanjem jedne ili više oznaka, približavanje tog apstraktnog pojma konkretnom koji je najbliži pojmu koji najneposrednije označava konkretni realitet.

45. U društvenim naukama čestose susreću apstraktne zamisli koje se određenom procedurom konkretizuju u društvene realnosti; • Konkretizacija je postupak dodavanja, menjanje obima i sadržaja datog apstraktnog pojma i njegovo približavanje konkretnom; • Ona se time shvata i kao metoda koja ima svojstva eksperimentalne metode;

46. 3. Generalizacija • Generalizacijom se saznaje opšte na osnovu pojedinačnog; • Generalizacijom se formiraju opšti stavovi na osnovu pojedinačnih; • Postupak generalizacije je misaono uopštavanje, a ne fizičko objedinjavanje; • Generalizacija se ne može smatrati eksperimentalnom metodom. Ona je teorijska metoda jer se nome saznaju opšti pojmovi, naučni zakoni, teorije, pa i čitave nauke;

47. Metodske osnove generalizacije su: poimanje i indukcija; • Poimanjem se iz posebnih odredaba predmeta izvodi pojam predmeta; • Generalizacija na osnovu indukcije podrazumeva izvođenje opštih stavova (sudiva i zaključaka) iz posebnih i pojedinačnih; • Generalizacija kao opšta metoda ima predmet, postupke i odgovarajuće instrumente i kao takva, zajedno sa indukcijom, predstavlja najopštiju metodu saznanja i strukturni činilac opštenaučne statističke metode;

48. 4.Indukcija • Indukcija je osnovna naučna metoda koja omogućava neposredno saznanje o empirijskom, realno-konkretnom i raznovrsnom, konstituisanom u pojedinačne celine; • Uvidom u odredbe pojedinačnih celina indukcija omogućava obrazovanje pojmova, stavova i sudova o njima; • Izvorni stavovi indukcije u okvirima datih pordaka, osnov su za izvođenje generalizacije tj. opštih stavova, uključujući i aksiome, zakonske stavove, premise itd.;

49. Stavovi indukcije zasnovani na saznajnom iskustvu društvene i naučnoistraživačke prakse, omogućavaju pouzdano naučni saznanje koje može biti kako partikularno tako i univerzalno, kako verovatne tako i univerzalne istinitosti, odnosno apsolutne pouzdanosti u određenom vremenu i prostoru; • Indukcija je prelazna metoda od analitičkim ka sintetičkim metodama; • Indukcija je uslov i ona prethodi dedukciji i omogućava je;

50. Indukcija ima obeležje eksperimentalne metode zahvaljujući svojim empirijskim zasnovanim kvantitativnim datama koje je kao i generalizaciju čine osnovom opštenaučne statističke i hipotetičko-deduktivne metode; • Indukcija je kao i generalizacija jedna od najopštijih metoda koja se primenjuje u svim početnim fazama mišljenja; • U teorijskom mišljenju indukcija ima veoma značajnu ulogu;