ŚWIAT BAJKI CZARODZIEJSKIEJ

ŚWIAT BAJKI CZARODZIEJSKIEJ Eliza Małek Uniwersytet Łódzki

Motto Baśnie opowiada się nie po to, by coś ukryć, lecz po to, by wydobyć na jaw, powiedzieć z całą mocą, pełnym głosem, co myśli człowiek. (Jewgienij Szwarc)

Tekst folklorystyczny • Sposób istnienia (przekaz ustny, oralny). • Obieg i sposób percepcji (komunikacja face to face). • Stosunek do kodu gatunkowego: (przechowywany w tradycji ustnej pewnej zbiorowości, aktualizowany w konkretnych realizacjach z uwzględnieniem wzorca gatunkowego i oczekiwań odbiorców). • Brak indywidualnego autorstwa.

Definiowanie bajki na poziomie „rzeczywistości intencjonalnej” • „Bajka jest krótkim, fantastycznym opowiadaniem, niezależnym od rzeczywistości” (L. Rörich) • „Charakterystyczną właściwością bajki jest to, że jest ona opowiadana przez narratora i percypowana przez słuchaczy przede wszystkim jako poetycki wymysł, jako gra fantazji; niezależnie od tego, czy to jest bajka magiczna czy nowelistyczna, unieważnione zostaje pytanie o prawdopodobieństwo opowiadania” (E.Pomierancewa).

„Bajka to taki gatunek, w którym nadrzędną zasadę semiotycznej organizacji tematu stanowi konstruowanie rzeczywistości intencjonalnej, gdzie w sposób bezwyjątkowy (zasada uproszczonego istnienia) działają ściśle określone prawa pozwalające na tryumf postaci pozytywnych, a zasłużoną karę negatywnych”. (J. Ługowska, Ludowa..., s. 19)

Struktura fabularna a różnorodność i jedność bajki czarodziejskiej • W. Propp ustalił ponad wszelką wątpliwość, że stereotypowemu modelowi świata przedstawionego odpowiada w tekstach bajkowych odpowiada im tylko właściwy sposób ukształtowania fabuły. • Wszystkie bajki czarodziejskie mają podobną morfologię (czyli budowę, kompozycję). To właśnie ona sprawia, że tak łatwo rozpoznać teksty należące do tej kategorii. Bez względu na to, w jakim języku i przez kogo są opowiadane.

Funkcje postaci działających • Stałymi, powtarzającymi się elementami bajkowej fabuły są wg Proppa funkcje postaci działających. (1-31) Układ owych funkcji tworzy kompozycję bajki. • „Z punktu widzenia morfologii bajką można nazwać wszelki rozwój akcji poczynając od szkodzenia lub braku poprzez funkcje pośrednie aż do wesela lub innych funkcji występujących w charakterze rozwiązania. Bywają nimi niekiedy: przekazanie magicznego środka, zdobycie czegoś lub w ogóle likwidacja nieszczęścia, ocalenie” • Tę samą funkcję mogą różne postacie.

Zawiązanie – rozwój akcji – rozwiązanie • Zawiązanie (statyczne, to jeszcze nie fabuła). • Funkcje (1-31). Akcja rozpoczyna się zwykle od nieszczęścia lub braku, a kończy się powrotem do domu i weselem. • Niektóre bajki kończą się spotkaniem z donatorem, który jest jednocześnie postacią poddającą bohatera próbie (ich bohaterami są zwykle dzieci – o tym powiemy niżej) i powrotem do domu (do punktu statycznego).

Poetyka, język i styl bajki (ornamentyka słowna) • Konwencjonalny charakter czasu i przestrzeni (brak oporu przestrzeni – jakby nie było fizycznych przeszkód (pomagają buty siedmiomilowe, konie, ptaki). • „Co zostało powiedziane (nazwane), musi być zrobione”. • Potrojenia (trzej synowie, trzy córki, powtórzenia w narracji o czynnościach bohaterów - trzy próby bohatera wg zasady 2+1 ); • Formuły inicjalne (Es war einmal...; Once upon a time..., В некотором царстве, в некотором государстве (за тридевять земель);

Priskazka (przedbajcze) В некотором царстве, в некотором государстве, на море-окияне, на острове Буяне растет дуб зеленый, под дубом бык печеный, у него в боку нож точеный; сейчас ножик вынимает-ся и сказка начинается. А это еще не сказка, а только присказка. Daleko, bardzo daleko, za siódmą górą, za siódmą rzeką jest morze, a na morzu wyspa, a na wyspie dąb zielony, a pod dębem wół pieczony, w boku wołu nóż ostry. Zaraz wyjmiemy nóż, bajkę zaczniemy tuż-tuż. Bo to jeszcze nie bajka, tylko wstęp dopiero.

Formuły inicjalne В некотором царстве, в некотором государстве жил-был царь. В некотором царстве, в некотором государстве жил король: у него было три сына. Жил-был старик, у него было три сына, младшего все Иванушкой-дурачком звали. W pewnym kraju przy ruczaju, żył sobie król, a miał on trzech synów. (Flaszen, 127) Daleko, daleko stąd, za siedmioma górami żył sobie car. (Miecugow, 138) W pewnym państwie za dziesiątą rzeką był sobie król. (Jastrzębiec-Kozłowski, 21)

Formuły inicjalne i finalne (ramka) Жили-были дед да баба и были у них два сына и одна дочь. (Ненаглядная красота, 95) А кто мою сказку будет слушать, тому соболь и куница, прекрасная девица, сто рублей на свадьбу, пятьдесят на пир. Byli sobie dziad i baba, mieli dwóch synów i córkę. (Jastrzębiec-Kozłowski, 65) A kto bajki mojej słuchał, temu soból i sarna, temu piękna panna, sto talarów na wesele, a pięćdziesiąt na ślub.

Zmiana punktu widzenia • „I ja tam byłem, miód i wino piłem, po wąsach kapało, lecz do ust się nie dostało”. • (Я там был, мед-вино пил, по усам текло, а в рот не попало.) • Przejście od 3-osobowej narracji do narracji 1- osobowej pozwala na zmianę punktu widzenia z wewnętrznego na zewnętrzny (ze świata bajkowego bajarz przenosi nas do życia codziennego).

Formuły finalne • „Żyli szczęśliwie i jeśli nie umarli, to żyją jeszcze dziś. I tam wesele sprawili i mnie zaprosili. I potem społem żyli aż do śmierci i do dzisiejszego dnia, jeśli żyją, to się dobrze mają, a jeśli nie, to już ziemię gryzą. To była prawda, ale trochę zardzewiała. I to koniec bajki.” • "I ja była na tym weselu, bo takie ładne było. Sukienkę miała, buty z głomzdy. Jakem tańcowała, obleka się podarła, buty, jakem skokła, to się rozlecieli. Dwa durki w nosie i skończyło się." • I ja na tem weselu byłam, piwo piłam, po brodzie mi leciało, w gębie nie postało. Jak me w armate nabili, to jaz do Chojnowa wystrzelili me i tera o temwszytkiemwum rozpowiedziałam.”

Koniec (zatrzymanie) baśniowego czasu • Bajka „kończy się brakiem dalszych wydarzeń: poza dobrobytem, śmiercią, weselem, ucztą. […] Finałowy dobrobyt to koniec baśniowego czasu”. (D. Lichaczow, Poetyka literatury staroruskiej, Warszawa 1981, s. 218)

Formuły medialneFormuły medialne (charakteryzujące, przyzywające ) • Żabusia-kwakusia. Helena Nadobna. Najcudniejsza Piękność. • Baba-Jaga, która ludzi zjada. • - Fu, fu! Człowieka tu czuję! Zaraz go upiekę w piecu, schrupię, a kosteczki psom na pożarcie rzucę! • Chatko, chatko! Stań do lasu tyłem, a do mnie przodem. • Hej, ty, siwku pstry, od podkówek skry. Ty przede mną stań, bom ci ja twój pan.

Formuły czasowe • Wiadomo, że baśń się szybko baje, lecz rzecz się szybko nie staje.Szybko baśń się opowiada, lecz nie szybko rzecz się składa. • Długo szedł czy krótko, któż zgadnie; przybył do krainy Kościeja Nieśmiertelnego. • Szedł on nie za długo, nie za krótko, nie za blisko, nie za daleko, aż wreszcie dotarł do ciemnego lasu. • Minęło trochę czasu, a Iwan udał się do cara i rzekł: [...]. • Ranek od wieczora zmyślniejszy.

Bajkowa przestrzeńa) świat swój (mały) Świat mały - to najbliższe otoczenie człowieka, to świat “oswojony”. Akcja bajki zaczyna się w momencie, kiedy w małym świecie (domu rodzinnym) coś się stało, stało się coś, co złamało istniejący porządek (np. ojciec zachorował na oczy i trzeba wyruszyć na poszukiwanie żywej i martwej wody; do ogrodu, w którym rosła jabłoń rodząca złote jabłka, wkradł się złodziej; umarła matka bohatera itd.). Żeby przywrócić poprzednią równowagę, bohater bajki powinien wyruszyć w drogę, powinien opuścić dom rodzinny i wyjść poza jego granice, aby znaleźć potrzebny lek (żywą wodę), przedmiot czy osobę.

Baśniowe królestwo = dom (swój dom) • Król (царь, King) – to przede wszystkim głowa rodziny. On troszczy się nie o sprawy wagi państwowej, lecz głównie o sprawy rodzinne: chory wysyła synów na poszukiwanie leku, dba o zapewnienie ciągłości rodu – żeni synów, wydaje za mąż córkę (córki), lub (bezżenny) sam poślubia księżniczkę (lub – co gorsza – po śmierci żony próbuje posiąść własną córkę).

„W jakimś królestwie, w jakimś państwie żył sobie król, a miał on trzech synów. Raz dzieci powiadają doń: „Miłościwy panie, ojczulku! Pobłogosław nas, pojedziemy na polowanie!” Ojciec pobłogosławił ich i pojechali każdy w swoją stronę”. (Kryształowa kula, RBL, s. 165) „Pewien car i carowa mieli dwoje dzieci: córkę Alonuszkę i synka Iwanuszkę. Gdy rodzice pomarli, osierocone dzieci opusciły pałac i wywędrowały w szeroki świat”. (Siostrzyczka Alonuszka i braciszek Iwanuszka, RBL, s. 248)

„Wielki książę miał niezwykle urodziwą żonę: piękność nad pięknościami, toteż kochał ją ponad wszystko na świecie. Księżna jednak umarła i książę pozostał sam z córką, która podobna była do matki kubek w kubek. Pewnego razu książę oświadczył córce: - Ukochana córko! Ożenię się z tobą. (Świńska skóra, RBL, s. 273) • „W pewnym państwie, w pewnym kraju żył car. Znudziło mu się samotne życie i umyślił się żenić”. (Córka pastucha, RBL, s. 329) • „Żył sobie car, miał on jednego syna. Kiedy carewicz był mały, to mamki i niańki mu nuciły: „Baju, baj, Iwanie-carewiczu! Wyrośniesz duży, znajdziesz sobie narzeczoną [...]. Stuknęło carewiczowi piętnaście lat, zaczął on ojca prosić, by mógł jechać i narzeczonej swej szukać”. (Kościej Nieśmiertelny, RBL, s. 153)

b) Świat obcy – „inne królestwo” „Inne królestwo” znajduje się daleko, daleko... i może być zlokalizowane pod ziemią, pod wodą, w górach, na zamorskiej wyspie itp. „Upłynęło chwil niedużo-niemało, aż trafił Iwan na podziemną ścieżynkę. Zszedł nią do głębokiej przepaści i dostał się do królestwa, w którym rządził sześciogłowy smok”. (Propp, Nie tylko.., s. 139) „Wsiedli i król-niedźwiedź zaniósł ich do podnóża gór tak stromych i wysokich, że wierzchołkami sięgały samego nieba. Było pusto, nikt tu nie mieszkał”. (Propp, Nie tylko.., s. 139) Bohater przedostaje się tam w cudowny sposób (leci na orle, płynie na wielorybie, może przyjąć postać ptaka, szybko biegającego zwierzęcia, rzadziej używa latającego dywanu).

„Inne królestwo” jest oddzielone od „małego świata” ciemnym lasem, rzeką (wodą) itp. przeszkodami „naturalnymi”. Przedstawiciele „innego królestwa” mogą wtargnąć to naszego świata i coś zabrać (Żar-Ptak kradnie jabłka, Sokół, Orzeł, Kruk – biorą siostry carewicza Iwana za żony).

Dominacja akcji (dziania się) Brak opisów bohaterów i miejsca akcji • Prezentacja bohatera wyłącznie poprzez działania. • Bajka nie opisuje wyglądu bohaterów (sygnalizuje, że są piękni lub szpetni, czasem typ urody czy wygląd sygnalizuje poprzez imię – Helena Urodziwa, Bezręka, Jednooczka, Wyrwidąb, Waligóra, Suczyc), imię również może wskazywać na mądrość bohatera lub jej brak (Iwan-Głupek, Wasylisa Mądra); Por. też Smok, Morozko, Kościej Nieśmiertelny. • Wymienia obiekty w przestrzeni: dom bohatera (chata, pałac), las, chatkę Baby Jagi, pałac królewski, sad, w którym spacerują królewny, ale nie opisuje ich wyglądu.

Charakterystyki postaci • Ze względu na: • płeć, • wiek, • sytuację rodzinną, • pozycję społeczną, • przynależność do świata ludzi / istot nadprzyrodzonych.

Postaciekobiece • Żona, narzeczona, wdowa • Matka, macocha, teściowa • Córka, pasierbica • Siostra (rodzona, przyrodnia) • Żona brata • Niańki-mamki • Służąca

Postacie męskie • Mąż, wdowiec. • Ojciec, ojczym. • Synowie (w różnym wieku) • Bracia rodzeni i przyrodni • Służący • Opozycja żeński / męski dotyczy również postaci antropomorficznych (por. Baba Jaga vs Smok), które także mogą mieć rodziny.

Bajka niczego nie ukrywa Bajki ostrzegawcze • Czerwony Kapturek jest klasycznym przykład baśni ostrzegawczej, której zadaniem było ostrzeganie dzieci przed popełnianiem czynów, grożących niebezpieczeństwem: przed chodzeniem do lasu czy nad rzekę, późnym powrotem do domu, otwieraniem drzwi nieznajomym. • Tragiczny finał w bajkach tego typu, śmierć bohatera był niezbędny, aby ostrzeżenie było jak najbardziej wyraziste, rzeczywiście odstraszające. (Nb. w Polsce znana tylko na Kaszubach). .

Pokonanie strachu przed nieznanym • Bajki typu Czarownica i dzieci (Jaś i Małgosia) – biedak zostawia dzieci w lesie, 2 razy wracają do domu, za trzecim się gubią i w domku piernikowym znajdują czarownicę (Babę Jagę) - ocalenie. (Bajki dziecięce kończą się szczęśliwym powrotem do domu). AT 480 Macocha i pasierbica (wypędzenie pasierbicy do lasu) Las – Baba Jaga – Morozko – 12 Miesięcy AT 405. Królewna-ptak (Dzieci zabłąkane w lesie, czarownica zamienia dziewczynkę w ptaka, brat przywraca jej postać ludzką). – braterska miłość, spryt, dobro.

Oswajanie ze śmiercią i chorobą • Wiele bajek zaczyna się od informacji o śmierci któregoś z rodziców lub nawet ich obojga. • „Byli jedne państwo; mieli tylko jedne córke jednościo. Ta pani okropnie chorowała i miała umierać. Więc nakazała mężowi, żeby sie z żadno inno nie żynił, tylko jaz sobie znajdzie takum jak córka.” (O mysim kożuszku) • “Był raz jeden chłop, umarła mu żona, więc sobie wziął drugą; a miał dwoje dzieci, dziewczynkę i chłopczyka. Tak ta macocha tych dzieci ścierpieć nie mogła i cięgiem namawiała męża, żeby z nimi co zrobił, ale on nie wiedział co. (Bajka o baranku.)

Kara i nagroda • Kara dla złych (okrutna). Bajka nie wylewa łez z powodu uśmiercenia, rozszarpania na kawałki złego czarownika, ale nawet brata, siostry, macochy... • Wybory są jednoznaczne i czytelne. Zwycięża dobro.

Inicjacja seksualna (Piękna i Bestia / Królewna-żaba • W jednej z polskich wersji bajki z wątkiem Królewna-żaba (Kolberg, PBL, s. 129) bohater spędza noc w łóżku oddzielony od żaby kłodą drzewa. • Zgłębienie tajemnicy płci, oswojenie z seksualnością, pokonanie strachu i niechęci wobec partnera.

Wartości najważniejsze • Rodzina, posiadanie dzieci, wydanie ich za mąż (ożenienie) – nawet Baba Jaga ma dzieci, Kościej Nieśmiertelny ma dzieci lub chce zdobyć żonę (założyć rodzinę). • Dobre stosunki w rodzinie. • Pochwała zachowań zgodnych z normami etycznymi (dobroci, uczynności, pracowitości, przezorności, wierności słowu). • Właściwy stosunek do świata przyrody (nie niszczyć, nie deptać żywych stworzeń, odpowiedzieć na prośby rybki, ptaka, wilka, drzewa).

Podsumowanie: • Bajka magiczna była (i nadal jest) jedną z form działalności modelującej człowieka, podsuwa ona słuchaczom (a dzisiaj również czytelnikom) społecznie sprawdzone wzorce (scenariusze) postępowania: • uczy go przeżywania elementarnych sytuacji egzystencjalnych, • antycypuje konflikty, jakie dziecko może spotkać w życiu dorosłym (zagubienie, inicjacja seksualna, spotkanie ze śmiercią, przemocą, sieroctwem, kalectwem itp.), • ale też daje nadzieję na ich przezwyciężenie, oswojenie. • I dlatego jest nie tylko cudowna, ale i pożyteczna.

W każdej bajce jest ułamek prawdy... • [...] bajka należy do porządku mitycznego kultury, jest fragmentem szerszego ludowego światopoglądu i tylko w takim kontekście jest zrozumiała. [...] Ta prawda bajki wynika z notorycznie strukturalnego sposobu ludzkiego myślenia, w którym akt rozpoznawania sytuacji i rzeczy jest jednoczesny z myślą o tym, czym sytuacja lub rzecz rozpoznawana nie jest. • (Cz. Robotycki, W. Szpilka, W każdej bajce jest ułamek prawdy)

Literatura zalecana • W. Propp, Nie tylko bajka. Wybór i tłumaczenie D. Ulicka, Warszawa 2000. • B. Bettelheim, Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartościach baśni. Przełożyła i przedmową opatrzyła D. Danek, t. 1, Warszawa 1985. • I. Rzepnikowska, Specyfika tłumaczenia tekstów folklorystycznych (na materiale polskich przekładów rosyjskiej bajki magicznej), Toruń 1997 (s. 141-155 Indeks wyrażeń terminologicznych bajki ludowej i ich polskich przekładów).

Wydania bajek ludowych • I. Karnauchowa, Najcudniejsza Piękność, tłum. Cz. Jastrzębiec-Kozłowski, Warszawa 1952. • Bajki rosyjskie, tłum. L. Flaszen, Kraków 1962. • Czarodziejskie baśnie: rosyjskie baśnie ludowe, tłum. J. Miecugow, Warszawa-Moskwa 1990. • Rosyjskie bajki ludowe ze zbioru Aleksandra Afanasjewa, opr. R. Łużny, wybór i przygot. do druku H. Kowalska, Kraków 2001.

Systematyka bajek • Thompson S.,Motif-Index of Folk-Literature: a classification of narrativeelementsinfolktales, ballads, myths, fables, mediaevalromances, exempla, fabliaux, jest-books, and locallegends. Revised and enlarged. Edition, 6 vols.,Copenhagen; Bloomington: Indiana University Press, 1955-1958 http://www.ruthenia.ru/folklore/thompson/index.htm. • J. Krzyżanowski,Polska bajka ludowa w układzie systematycznym, wyd. 2 rozszerzone, t. 1–2, Wrocław 1962–1963. • Сравнительный указатель сюжетов: Восточнославянская сказка, сост. Л. Г. Бараг, И. П. Березовский, К. П. Кабашников, Н. В. Новиков, Ленинград 1979.http://ruthenia.ru/folklore/sus/index.htm • Е.С. Новик, Система персонажей русской волшебной сказки // http://www.ruthenia.ru/folklore.

A B C świat swój (mały) strefa graniczna świat obcy – „inne królestwo”

ŚWIAT BAJKI CZARODZIEJSKIEJ