Fonologie 1

1. Fonologie 1

2. Inleiding: Fonologie Eerste betekenis: het klanksysteem van een taal. • een verzameling klanken • combinaties van klanken Component van het menselijk taalsysteem

3. Inleiding: Fonologie Tweede betekenis: studie van het klanksysteem. • Wat zijn de klanken van een taal? • Hoe worden ze gecombineerd? Vakgebied van de taalkunde

4. Inleiding: Creativiteit • Oneindig gebruik van eindige middelen • Een eindig assortiment van klanken • Een eindig aantal regels om een onbeperkte verzameling vormen te maken

5. Inleiding: Observaties { a, b, k, r } - Mogelijke en onmogelijke woordenbrak - kark - *rbak - Klankveranderingbrak - krab - krabben - crab - Meer klankvariatie, ook tussen sprekerskar - rak

6. Inleiding: Deze week • Dinsdag 29 april: klankstructuren: klanken, kenmerken klankstructuren, lettergrepen • Dinsdag 6 mei: klankprocessen: klankvariatie, processen, regels

7. Inleiding: Literatuur • Hoofdstuk 1 (Phonology) van het boek 1, 2, 4 leren; 3, 5 lezen [Zie website voor correcte versie] • Achtergrondlectuur - automaten en formele talen: H8, H18 - toepassingen: vnl. H10, 16, 17

8. Inleiding: Practicum • Taalkundige opdrachten in Prolog • Eindige automaten om lettergrepen te herkennen • Zie de website onder Practicum

9. Inleiding: Dit college • Fonetiek • Klanken • Syllaben • Automaten • Kenmerken

10. Fonetiek: vs fonologie • Fonologie: taalkundige studie van klanksystemen • Fonetiek: natuurwetenschappelijk studie van spraakklanken

11. Fonetiek: Drie soorten • articulatorische fonetiek productie door spraakorgaan • akoestische fonetiek natuurkundige eigenschappen • auditieve fonetiek waarneming

12. Klanken: IPA • IPA: International Phonetic Alphabet • Speciale symbolen om spraakklanken te kunnen noteren • bang - ŋ • the / thin - ð /  • ten/ net - th / t¬ • IPA site: http://www.arts.gla.ac.uk/IPA/

14. Klanken: Fonen en segmenten • Min of meer synonieme termen: klank, klanksegment, segment, foon • = de opeenvolgende eenheden waarin je een woord kunt opdelen. • Verschil met letters: • eng versus ŋ • taxi versus tksi • teken versus tekən

15. Klanken: Foneem • Foneem: klank met een contrastieve waarde in een taal • Elke taal heeft z’n eigen verzameling fonemen (bv. s, t, p, ) • Achter elkaar gezet om woorden te maken (bv. stp, ?, …)

16. Klanken: Minimale paren • Fonemen zijn distinctief of contrastief: ze onderscheiden woorden • Minimaal paar: een tweetal woorden dat slechts in één foneem verschilt • rood - lood  minimaal paar, dus twee Nederlandse fonemen • top - thop  geen minimaal paar, niet twee verschillende fonemen

17. Klanken: Realisering • Een foneem kan op verschillende manieren als klank gerealiseerd worden. • Dit noemen we de varianten of allofonen van dat foneem. • Vrijevariatie: verschillende klankvarianten op één positie (bv. top, thop, tsop, dop)

18. Klanken: Complementair • Vergelijk: wat, werk, duw, meeuw • Labiodentalew: woordbegin Bilabialew: woordeinde • De twee w-klanken zijn in complementaire distributie: ze komen in verschillende omgevingen voor • Engels: stop / thop (na s / niet na s)

19. Klanken: Notatie • Fonemen: /pst/ /stp/ • Realisering: [phst] [stp] • De Engelse /p/ heeft o.a. [p] en [ph] als allofonen. • De Nederlandse /ʋ/ heeft [ʋ] en [w]als allofonen.

20. Klanken: p, k, b, g in Endo • Tussen klinkers: roobiya ‘geld’, togol ‘alle’ • Na nasalen: chumba ‘blanken’, ngok ‘kip’ • Overige omgevingen: paan ‘reis’, ngalyap ‘tong’, kaaraak ‘vissen’

21. Klanken: Stem in Endo • In Endo zijn de stemloze plosieven /p/ en /k/ fonemen, maar de stemhebbende /b/ en /g/ niet. • Tussen klinkers en na nasalen (m,n) worden /p/ en /k/ als de allofonen [b] en [g] gerealiseerd, respectievelijk. • /p/ en /k/ assimileren in stem (voice) aan hun stemhebbende buren.

22. Syllaben: Groepering • Een woord is meer dan een willekeurige reeks klanken. • Elk woord kan verdeeld worden in een of meer lettergrepen of syllaben. • ar.beids.ver.de.ling • Punten of streepjes worden gebruikt om de lettergrepen te scheiden.

23. Syllaben: Structuur • Een woord en ook een lettergreep: klomp • Onset: kl • Nucleus: o (meestal klinker) • Coda: mp • Rhyme: Nucleus + Coda (Zie boek voor boomstructuren)

24. Syllaben: Taalverschillen • Elke taal heeft z’n eigen regels voor wat in onset, nucleus of coda kan (phonotactics) • Nederlands: klomp, *sklomp, *klormp • Endo: sukuul, kilaas, tiraam • Engels: school, glass, drum • strike > sutoraiku (Japans)

25. Syllabe: Notatie • Consonanten (medeklinkers) en vocalen (klinkers) afgekort als C en V • Syllabestructuur kan als CV-patroon worden weergegeven: • klomp CCVCC • strike CCCVVCC > sutoraiku CV.CV.CV.V.CV

26. Syllaben: Effect onset • Bij het syllabificeren van een woord (in lettergrepen opdelen) wordt de onset gemaximaliseerd (onset maximization). • katrol, frustratie, controle • ka.trol, fru.stra.tie, con.tro.le • Afhankelijk van de syllabestructuur van de taal in kwestie.

27. Syllaben: Effect coda • Syllabegewicht: onderscheid tussen zware en lichte lettergrepen • Zwaar: CVV, CVCC, soms CVC Vertakkende rhyme, twee morae • Licht: CV (geen coda), soms CVCGeen vertakkende rhyme, één mora • Belangrijk voor accentuering.

28. Automaten: Talen • We kunnen de mogelijke syllaben en woorden in een taal opvatten als een verzameling rijtjes over een alfabet van fonemen (d.w.z. als een formele taal) • Een simpel voorbeeld: Alfabet = { p, k, a, i }, Taal = { pa, ka, pi, ki, papa, papi, pipa, pipi, …, paki, …, kipa, …, kikipa, …, pakipapa, … }

29. Automaten: Regulier • We hebben hier te maken met een reguliere taal. • Een reguliere taal kan beschreven worden door een reguliere expressie:[ p|k a|i ]+ • Zie bijvoorbeeld: http://www.xrce.xerox.com/competencies/content-analysis/fsCompiler/fssyntax.html

30. Automaten: Regulier • Een handiger notatie: C = { p, k } en V = { a, i }, • [ C V ]+ is dan de reguliere expressie die deze reguliere taal vastlegt

31. Automaten: Eindig • Een reguliere taal kan ook worden gekaraktiseerd door een eindige automaat (finite state machine) • Een automaat herkent een taal door stap voor stap de tekens van een inputrijtje op een tape te lezen en een aantal toestanden te doorlopen. • Geslaagde herkenning: einde tape en tevens in een accepterende eindtoestand.

32. Automaten: Voorbeeld p|k|a|i 2 Eindig aantal toestanden a|i p|k Begintoestand en eindtoestand p|k 1 0 a|i Toestandsovergangen bij het lezen van bepaalde symbolen

33. Automaten: Voorbeeld p|k|a|i 3 a|i p|k 1 2 0 p|k a|i 0 Met een ‘jump’

34. Automaten: Transducers • Er zijn ook eindige automaten die rijtjes kunnen omzetten naar rijtjes: eindige transducers (finite state transducers). • Eindige transducers beschrijven reguliere relaties. • Voorbeeld: transducer die woorden omzet in hun CV-patroon

35. Automaten: CV-patroon • ka:CV, paki:CVCV, pikipa:CVCVCV • De dubbele punt staat tussen het invoerrijtje op de invoertape en het uitvoerrijtje op de uitvoertape.

36. Automaten: CV-transducer 1 2 0 p|k:C a|i:C 0:0

37. Automaten: Palindromen • Een taal die uit palindromen bestaat kan niet herkend worden door een eindige automaat. • Een eindige automaat kan locale afhankelijkheden beschrijven (x volgt op y) maar geen afhankelijkheden over willekeurig lange afstanden. • Daarvoor hebben we krachtiger automaten nodig.

38. Kenmerken: Inleiding • Fonemen onderscheiden woorden. • Maar hoe zijn fonemen en klanken in het algemeen van elkaar onderscheiden? • Bijvoorbeeld: l en r, of p en t? • Antwoord: distinctieve fonetische kenmerken (distinctive features)

39. Kenmerken: C Chart

40. Kenmerken: V Chart

41. t -voiced -nasal +anterior +coronal … m +voiced +nasal +anterior -coronal … Kenmerken: Medeklinkers

42. i +high -back -round o -high +back +round Kenmerken: Klinkers

43. Kenmerken: Klassen • Natuurlijke klasse: een groepje klanken die zich in een bepaald opzicht op dezelfde manier gedraagt door één of meer gemeenschappelijke kenmerken • Bijvoorbeeld: stemloze plosieven of stemhebbende plosieven

44. Stemloze plosieven cup hit pack Meervoud? Stemhebbende plosieven cub fad rag Meervoud? Kenmerken: Klassen