KİŞİLİK VE DAVRANIŞ

1. KİŞİLİK VE DAVRANIŞ Yrd.Doç. Dr. Nilüfer YÖRÜK KARAKILIÇ

2. KİŞİLİK KAVRAMI • Kişilik kavram olarak, ferdin yaşama biçimi şeklinde tanımlanabilir. Kişilik kavramı şu boyutları içerir; iyilik, güzellik, dürüstlük, mutluluk, kötülük, çirkinlik, zeka, eğitim, duygu, neşe, keder, öfke, inanç, arkadaşlık, gelenekler, toplumsallık, çıkarcılık, ahlak, sorumluluk, kültür, içtenlik, konuşkanlık, kıskançlık, sinirlilik vb.

3. Kişilik, bir insanı ilgilendiren her şeydir. Kişilik, insanın ana rahmine düştüğü andan ölene kadar devam eden bir süreçtir. Bu tanımdan anlaşılıyor ki herkesin bir kişiliği vardır. İstenmeyen veya olumsuz olarak nitelendirilen özellikler de kişiliğin bir boyutudur. • Kişilik, insanların yaşadıkları hayat ve sürdükleri ömür içinde ortaya koydukları bütün davranışların ve sahip oldukları özelliklerin toplamıdır. Bu davranışların bir kısmı insanın bedeni yapısından ve biyolojisinden kaynaklanır, bir kısmı toplumun kendilerine yüklediği ve öğrettiği davranışlardır, bir kısmı ise kişinin psikolojisinden ve ruhsal yapısından kaynaklanır.

4. Kişilik, bir kişinin bütün özelliklerini yansıtan bir kavramdır. Genel olarak kişilik ile belirli bir ferdin bütün özellikleri anlatılmak istenir. Fakat davranışsal açıdan, kişilik ferdin zihinsel, bedensel ve ruhsal özelliklerinde görülen dışa vurumlardır. • Yeryüzünde her insan zihinsel, bedensel ve ruhsal bakımdan birbirine benzerlik gösterse bile, tamamen diğer insanlardan ayrı ve farklı bir kişiliğe sahip olacaktır.

5. Kişilik, zamanın insanlara birer biyolojik ve sosyal özellikler olarak yüklediği ve belirli bir zaman içinde de sürekliliğini koruyan psikolojik davranışlardaki farklılıkların ve ortaklıkların hepsini belirleyen eğilim ve karakterlerin tamamına verilen addır. • Kişilik özellikleri de diğer insan davranış değişkenleri gibi zaman içinde değişmelere maruz kalır. Çevre şartlarının çok hızlı değiştiği zamanlarda kişilik özellikleri de daha kısa sürelerde değişikliğe uğrar. Çocuk ve gençlerin kişilik özellikleri yaşlılara göre daha hızlı bir değişiklik gösterir.

6. Kişilik, çok sayıdaki özelliklerin birbirini tamamlayan ve dengeleyen sistematik bir bütünlüğünü oluşturmaktadır. • Kişilerin biyolojik donanım ile toplumsal kazanım yoluyla elde edilen kişilik özelliklerine yetenek, bilgi, irade ve ahlak faktörlerinin katkısıyla oluşan özgün birtakım niteliklere şahsiyet adı verilmektedir.

7. Şahsiyet olgusu kişiliği aşan bir kavramdır. Her bireyin belirli bir kişiliği mutlaka vardır. Bu bağlamda şahsiyetli olmak başka özellikleri yanında, yüksek bilgi, tecrübe ve ahlak değerlerine de sahip olmaktan dolayı topluma yararlı olan, ancak, toplumun bazı olumsuz yönelimleri karşısında da özgür ve bağımsız bir tavır ve duruş sahibi olmak anlamına gelmektedir.

8. Kişilik kavramı sıradan olmayı çağrıştırırken, şahsiyet kavramı gerektiğinde, eylem ve hareketleriyle düşünce ve sözleri arasında bir çelişki olmadığını gösteren bir yetkin kişilik aşamasını temsil etmektedir. • Şahsiyet kademesine ulaşmış bir kişi, içinde yaşadığı topluma ve dünyaya katkılarda bulunan, topluma ve dünyaya herhangi bir zarar vermeyen toplumun ve dünyanın yapısına ve değerlerine duyarlı aynı zamanda toplumdaki ve dünyadaki kötü eğilimlere ve bozulmalara direnç gösterebilen üstün nitelikli bir kişiliktir.

9. Kişiliği Belirleyen Faktörler • 1. Kalıtım ve Bedensel Yapı Faktörleri • Kişiliğin belirlenmesinde genetik yani kalıtımsal özellikler önemli bir rol oynar. Diğer bütün türler gibi insan da kendi türlerinin özellikleriyle donatılmış ortak bir kalıtımı paylaşırlar. Ancak türün içinde yer alan kalıtımsal değişiklikler fertler arasında değişikliklere yol açmaktadır.

10. Kalıtımla geçen çok sayıda özelliğin hepsi 46 kromozomda mevcuttur. Her kromozomda birçok özelliği belirleyen faktörler mevcuttur. Kromozomlarda gizlenen bu kalıtım faktörlerine belirtici anlamında genler denir. İnsan genleri henüz sayılamamakla beraber tek bir hücrede 20000 ile 120000 arasında gen olduğu sanılmaktadır. Döllenen yumurtadan başlanarak, insan vücudundaki her organın hücrelerine nüfus eden bu çok sayıdaki genler, insanın nasıl gelişeceğine ve hayatın başlangıcından ölene kadarki her aşamada ne tür özellikler göstereceğine dair bilgilerin depolandığı yerlerdir.

11. İnsan hücrelerinde depolanan bu genler, saçın, gözün, derinin rengini, kemiklerin uzunluğunu, kısalığını, insan bünyesiyle ilgili birçok özelliği tayin etmektedir.

12. 2. Sosyo-Kültürel Faktörler • Bütün insanlar hem çevrenin hem de kalıtımın ortak bir eseridir. Kalıtım ve çevre şartları arasındaki etkileşme sonucunda oluşan gelişmeyle birlikte olgunlaşarak belirli bir kişilik özelliğini kazanırlar. Çevre şartları içinde insanı en fazla etkileyen faktör, fertlerin içinde yaşadıkları toplumun sosyo-kültürel özellikleridir. • Her fert, kendi kültürü tarafından önemli derecede etkilenir. Fertlerin bazı kişilik özellikleri kendi kültürünün çeşitli unsurları tarafından şekillenir.

13. Fertlerin karşılaştığı en önemli etkilenme, üyesi olduğu toplumun sosyo-kültürel yapısında kaynaklanmaktadır. • İnsanlar doğdukları andan itibaren ölünceye kadar diğer insanların kendileri için hazırlamış oldukları belirli davranış şekillerini takip etmek zorunda kalmaktadırlar. Çocuk doğumdan başlayarak, çeşitli sosyal durumlar ve olaylar içinde olup, bunlardan etkilenerek kişiliğini geliştirmeye çalışır. • Kişiliğin oluşumunda, sosyo-kültürel çevreden etkilenme ve şartlanma, gerçekte bir öğrenme sürecidir. Öğrenme, pekiştirilmiş tekrarlanma veya tecrübe sonucunda hafızada çok sayıda bilginin yer alması ve davranışta kalıcı değişmelerin meydana gelmesidir.

14. Her fert duyu organları aracılığıyla çevresindeki çeşitli uyarımlara açıktır. Çevredeki nesnelerden, kurallardan ve olaylardan gelen uyarımlar, duyu organlarıyla alınıp ferdin bilincinde yer aldığı zaman algılama gerçekleşmiş olur. Algılama ve buna bağlı olarak gelişen öğrenme olayı, fertlerin fiziki ve sosyal çevrelerine uyum göstermelerini sağlayacak olan birer zihinsel mekanizmalardır.

15. Algılama olayı her fertte benzer uyarımlara karşı farklılık gösterebilir. Bunun nedeni; • a) Uyarım faktörlerinin fiziksel özellikleri • Duyu organlarına gelen bütün uyarımlar, ferdin bilincine ulaşmayabilir. • b) Bedensel organların kapasitelerinin farklılığı • Fertlerin farklı duyu organları özelliklerine sahip olmasıdır. • c) Zihinsel yeteneklerin farklılığı • d) Ferdin hafızasında yer alan daha önceki tecrübeler • e) Ferdin tutumu, beklentileri ve o andaki duygusal durumu

16. 3. Aile Faktörü • Aile, insanların karşılaştıkları ilk sosyal gruptur. Bu bakımdan fertlerin sosyo-kültürel değerleri ilk öğrenmeye başladıkları yer de aile ortamıdır. Şu halde anne-baba toplumsallaşmanın ilk kaynağı ve ilk modelidir. Hem sosyo-kültürel değerleri ve tutumları hem de özel bazı davranış biçimlerini, ana-babayı örnek alarak öğrenirler. • Anne ve babalar, çocuklarını yetiştirirken, çocuklar anne ve babalarının ahlaki, kültürel ve kişilik özelliklerini taklit ederek öğrenirler.

17. Anne ve babanın çoğu yetiştirirken ortaya koyduğu tutum eğer demokratik özellik taşıyorsa, çocuğun objektiflik kazandığı, rasyonel davrandığı ve aktif olduğu tespit edilirken, kendi dediklerini yaptırmaya çalışan otoriter bir tavır sergilenmesi durumunda, çocuğun yetişkinlik döneminde pısırık, çekingen ve özgüvensiz bir kişilik geliştirdiği gözlenmiştir. Kişilik gelişimi için bu durumun dozajının iyi ayarlanması gerekmektedir. Ne çok serbest ne de çok otoriter tutumlar sağlıklı bir kişilik gelişimi için uygun değildir.

18. 4. Sosyal Sınıf Faktörü • Kişiliğin oluşmasında önemli etkenlerden biri de sosyal sınıf faktörüdür. Ferdin sahip olduğu sosyal sınıf, onun eğitim imkanlarını, yaşama biçimini, düşünce ve eğilimlerini, tüketim kalıplarını ve çeşitli kişisel özelliklerini etkileyebilir. • Her fert kendi sosyal sınıfına uygun yaşam tarzı ve özellikleri geliştirmektedir.

19. 5. Coğrafi ve Fiziki Faktörler • Kişiliğin oluşmasında insanın içinde doğup büyüdüğü coğrafi çevrenin etkisi inkar edilemez. Coğrafi çevre içinde iklimin, tabiat ve yaşanan bölgenin fiziki şartlarının fertlerin kişilik özellikleri üzerinde belirgin etkileri vardır. Örneğin, kıyı kesimde yaşayan insanlarla, kara bölgesinde, ova ve dağlık yörelerde, sıcak ve soğuk iklimlerde yaşayanların birbirlerinden diğer faktörlerin etkisi bir yana bırakılsa bile, sadece coğrafi farklılıktan ileri gelen kişilik farklılıkları olmaktadır. Bu anlamda, soğuk iklim şartlarında yaşayan insanların sert, donuk mizaçlı, buna karşılık sıcak iklim ve kıyı kesimlerin insanlarım daha yumuşak mizaçlı oldukları gözlenmektedir.

20. 6. Diğer Faktörler • Kişiliğin oluşumunda çok önemli bir rol oynayan bu faktörlerin dışında, daha çok sayıda, bilinen bilinmeyen, gözlenen gözlenmeyen ve ölçülebilen ölçülemeyen çeşitli faktörlerin etkisi mevcuttur. Bunlardan en önemli iki tanesi; iletişim araçları ve yetişkin, yaşlılar grubu olduğu söylenebilir.

21. Kişiliğin Üç Yönü • Kişilik, karakter, mizaç ve yeteneklerden oluşmaktadır. Karakter kavramı, kişiliğin sosyal ve ahlaki özelliklerini ifade eder. Davranışlarını toplumdaki sosyal değerler sistemine ve ahlak kurallarına uyduran ve benimseyenlere karakterli ifadesi , tersi durumda ise karaktersiz ifadesi kullanılmaktadır. • Mizaç, ferdin duygusallık ve hareketlilik özelliklerini temsil eder ve halk arasında huy olarak adlandırılır. Mizaç ve huy, kişilerin duygusal denge durumlarını anlatır. Ağırkanlı, melenkolik, aabi gibi örnekler mizaç örnekleridir.

22. Yetenek, zihinsel ve bedensel olmak üzere iki gruba ayrılır. Zihinsel yetenek, kişinin belirli ilişkileri kavrayabilme, analiz edebilme, sınıflandırma, sentez ve bütünleştirme yapabilme, anlayabilme, anlatabilme, yorumlayabilme ve sonuca varabilme gibi zihinsel özelliklerin tamamıdır. Bedensel yetenek ise, kişilerin duyu sistemleri ve bedensel organları aracılığıyla bazı olguları gerçekleştirebilmeleri şeklindeki bedensel özelliklerin tamamıdır. Yürüme, koşma, dukunma hissi, işitme, renk ayırma, derinliği ayırma, tad ve koku hissetme, el, kol, ayak gibi organları belli bir koordinasyon içinde kullanma bedensel yeteneklerin e n önemlileridir.

23. KİŞİLİK TEORİLERİ VE TİPLERİ • Bilim adamları kişilik oluşumu, gelişimi ve görünümü ile ilgili teoriler geliştirmişlerdir. Bunlar; • 1. Freud’un Kişilik Teorileri • Freud kişiliği duygusal açıdan ele almıştır. Kişilik denilen olgunun fertlerin duygu yapılarından kaynaklandığı görüşündedir. • Freud’un kişilikle ilgili teorilerinden birisi kişiliği meydana getiren dilimler ve ikincisi kişiliğin psikoseksüel gelişmesiyle ilgili görüşleridir.

24. a) Freud’a göre kişilik alt benlik(id), üst benlik(superego) ve benlik(ego) üç temel dilimden oluşmaktadır. İnsan davranışlarını yöneten alt benlik içgüdüsel ve bilinçsiz güçlerin barınağıdır. Alt benlik, insanların doğuştan getirdikleri, birinci dereceden tatmin edilmeleri gereken biyolojik ve fizyolojik ihtiyaçlar ile arzuların depolandığı alandır. Freud’a göre libido adı verilen alt benlik ayıp, günah, suç ve yasak gibi kültürel sınırlamalardan etkilenmez ve insanların doğal dürtü ve hislerini temsil eder. • Üst benlik, alt benliğin tam karşıtıdır ve tamamen ferdin sosyo-kültürel çevresinin eseridir. Üst benlik fertlerin kültürel ortamdan kazandığı en asil düşüncelerini, dini ve ahlaki değerlerini, örf ve adetlerini, büyüklerinden öğrendikleri bütün iyi niteliklerini temsil etmektedir.

25. Benlik ise, insanın iç evreni ile dış evreni arasındaki ilişkileri düzenleyen bilinçli bir arabulucudur. • Freud’a göre kişilik benlik, alt benlik ve üst benlikten oluşmaktadır. Ferdin olumlu veya olumsuz yönü ya da kontrollü veya kontrolsüz arzusu arasındaki dengeyi de benlik sağlamaktadır. Kişiler arasındaki farklılığın temel kaynağı üç kişilik dilimi arasındaki dengenin kişiden kişiye farklı noktalarda dengeye varmasıdır. • b) Freud insan davranışlarının arkasında hep cinsellik faktörünü aradığı gibi insanın ruhi gelişmesini ve kişiliğin oluşumunu da tamamen cinsel gelişme olarak ele almıştır.

26. Freud insanın psikoseksüel gelişiminin her birinin bir önceki dönemin devamı niteliğinde beş aşamadan meydana geldiğini ileri sürmektedir. • *Oral dönem-1-1,5 yaş arası • *Anal dönem- 1-3 yaş arası • Fallik dönem- 3-5 yaş arası • Latent dönem- 6-11 yaş arası • Genital dönem- 11-13 yaş

27. 2. Alfred Adler’in Kişilik Yaklaşımı • Adler göre kişilik, ferdin kendisine, diğer insanlara ve topluma karşı geliştirdiği tutumların ürünü olarak gelişir. Adler, insan davranışlarının hayatın ilk gününden başlayarak, toplumsal bir yapı içinde geliştiğini vurgular. • Aile içinde doğan birey, ana-baba ve diğer aile üyeleriyle birlikte sosyal çevresindeki kişilerle ilgili olarak geliştirdiği ilişkiler daha sonraki yaşama biçimini tayin eder. Kişinin alışılmış davranış örüntüleri 4-5 yaşlarındaki yaşam biçiminin etkisi altındadır.

28. Adler’e göre insan davranışlarının gerisindeki temel motif üstünlük ve egemenlik, içgüdüsüyle güç ve prestij sağlayabilmedir. • Adler de Freud gibi hayatın ilk 5 yılının ve bu süredeki aile içi ilişkilerin kişilik özelliklerinin belirlenmesinde büyük önem taşıdığını kabul etmektedir.

29. 3. Carl GustavJung’ın Kişilik Yaklaşımı • Jung’a göre kişiliğin tümüne psişe denir. Jung, psişe kavramıyla insanı bir bütün olarak ele alır ve kişiliğin birbirinden farklı biçimde çalışan ancak birbiriyle etkileşim durumunda olan sistemlerden oluştuğunu ileri sürer. Bu sistemler; bilinç, kişisel bilinç dışı ve kollektif bilinçdışıdır. • Hayatın ilk dönemlerinde belirmeye başlayan bilinç kişiliği oluşturan sistemlerden ilkidir. Çocuk giderek ana-babasını, oyuncaklarını ve çevresindeki diğer nesneleri seçmeye başlar. Gitgide bilinç alanının geliştirilmesi jung’ın düşünme, hissetme, duyu ve sentez diye adlandırdığı zihin fonksiyonlarının günlük hayatta sürekli uygulanmasıyla sağlanır.

30. Jung’ın ikinci unsuru kişisel bilinç dışı, bazı bilgileri kendine gerek duyduğunda bilince çıkartması, hatırlamak istemediğini ise bilinçaltında tutmasıdır. • Jung’ın kişilik yaklaşımının üçüncü bölümü kollektif bilinçdışıdır. Bilinç ve biliinçdışı kavramları kişinin kendi yaşantılarının bir ürünüdür. Oysa kollektif bilinçdışı ferdin mensubu olduğu toplumun kalıtımsal özellikleriyle ilintilidir.

31. 4. EricBerne Kişilik Teorileri • a)Kişiliğin ebeveynlik yönü • b)Kişiliğin çocukluk yönü • c)Kişiliğin olgunluk yönü

32. 5. Karen Horney’in Kişilik Teorisi • Kişiliğin temel elemanı korku ve kaygıdır. Her fert çeşitli kaynaklardan ileri gelen korku ve kaygılarını yenebilmek için birçok faaliyette bulunur. • a)insanlara yaklaşarak sevgi ve yakınlık duyma suretiyle kaygı ve korkuları giderme çabaları şeklinde kişilik geliştirme • b)insanlardan uzak durmak, onlara karışmamak ve yalnız başına hareket etmek suretiyle korku ve kaygılardan kurtulma çabaları şeklinde kişilik geliştirme • c)insanlara karşı gelmek, onlarla mücadeleye girmek, güçlü ve yenilmez olduğunu göstermek suretiyle korku ve kaygılardan kurtulma çabaları şeklinde kişilik geliştirme

33. Kişilik Tipleri • 1. Atletik tip • Uzun boylu, göğüs kafesi kaslı ve geniş, kasları gelişmiş, boynu uzun, sağlam bir iskelet sistemine sahip, lider olma eğiliminde, gösterişi seven bir yapıdır. • 2. Astenik tip • Uzun ve ince yapılı, kemikler zarif ve narin, soğukkanlı, inatçı, alıngan, içe dönük, gururlu, kompleks eğilimli, güçlü bir dikkat toplama yeteneğine sahip bireydir. • 3. Piknik tip • Orta boylu, yüzü, gövdesi ve boynu kalın, vücudun genel görünümü dolgun ve yuvarlak, kasları yumuşak, dışa açık, toplumcul, açık kalpli, sempatik, iyimser, alçak gönüllü bir yapıdır.

34. BİLİNÇALTI KİŞİLİK ÖZELLİKLERİNİN DAVRANIŞSAL YÖNLERİ • A. Kompleksler • İnsanların görülmeyen kişilik özelliklerini oluştururlar. • 1.Ödip kompleksi • Freud’a göre her çocuk kendi cinsinden olmayan ebeveynine bağlanır, kendi cinsinden olan ebeveyni ise sevmez. Buna ödip kompleksi demiştir. Mesela erkek çocuklar 4 6 7 yaşları arasında ödip evresi sırasında annelerini severler, onu yalnız kendileri için ister, babalarını kıskanırlar. Ödip evresi 6-7 yaş arası son bulur.

35. 2. Hadımlık kompleksi • Cinsel fonksiyonlarda yetersizlik ya da başarısızlık kompleksi olarak tanımlanır. Özellikle erkeklerde nesli devam ettirebilme anlamında çocuk sahibi olamama korkusu bu kompleksin ürünüdür.

36. 3. Diana Kompleksi • Kadınlara mahsusudur. Bu kompleks kadın olmakdan hoşnut olmayıp erkeksi tavırlar sergileme şeklinde ortaya çıkar.

37. 4. Kain Kompleksi • Kardeş kıskançlığını vurgular.

38. 5. Aşağılık Kompleksi • Bu kompleks kişinin kendini yetersiz görmesiyle ilgilidir.

39. Bilinçaltının Diğer Davranışsal Yansımaları • 1. Rüyalar ve simgeler • 2. Yanılma ve dil sürçmeleri • 3. Şakalar ve sarhoşluk

40. Kişiliğin Değerlendirilmesi • 1. Anamnez • Anamnez, kişinin soy geçmişi, aile yapısı, içind yetiştiği ortamın sosyo-ekonomik yapısı, arkadaşlıkları, eğitim yaşantısı, cinsel yaşantısı ve sosyal yaşantısı konularını kapsar. • 2. Anket ve görüşmeler • Kişilik testleri bu türdendir. • 3. Serbest çağrışım • Serbest çağrışımda kişinin rahat bir pozisyonda aklına gelenleri söylemesi istenir. Bu yolla kişinin bilinç altına inilmek istenir.

41. 4. Projektif testler • Fertlerin kabul edilmeyen ve istenmeyen fikir, düşünce, duygu ve içgüdülerinin kendilerinin farkında olmadan ortaya çıkarılması yani dışa yansıtılmasıdır. • a)Tematik algı testi: ferdin diğer insanlarla olan ilişkileri araştırılır. Kişiliğin sosyal yönü ile ilgilenilir. 20 adet resim kartına kişiden bir hikaye uydurması istenir. • b)Rorschach testi: mürekkep lekeleri ile oluşturulmuş kartları kişinin yorumlaması istenir.