به نام خالق زیبایی ها

2. به نام خالق زیبایی ها تاریخ علم نجوم در اسلام کاری از امیر محمدپور دانشگاه فرهنگیان پردیس شهید بهشتی استاد راهنما: دکتر مجتبوی گروه 7 اردیبهشت 1392

3. مسلمانان بنا به چند دلیل مهم، با اهمیتی خاص به تحقیق دربارة علم نجوم پرداختند و در این راستا به اکتشافات بسیاری دست یافته و کتاب های بسیار با ارزشی نوشتند. دراین علم نیز مثل علوم دیگر، دانشمندان بسیار مشهوری توسط قافلة تمدن اسلامی تحویل جامعة علمی جهان دانش گردید. دلایل عمدة تحقیق مسلمانان در مورد نجوم عبارت بود از: 1-تحریک و ترغیب آیات قران مجید خطاب به دانشمندان وکنجاوی دربارة حقیقت علمی پیدایش جهان، هم چنین تأمل در حرکات ستارگان وخورشید و کرة زمین و ماه واجرام آسمانی.

4. عمربن حسام در نزد عمر ابهری علم نجوم می خواند. روزی وقتی یکی از فقها عمربن حسام را می بیند، از او می پرسد: این روزها چه می خوانید؟ عمر بن حسام می گوید: مشغول تفسیرآیه ای از آیات قرآنی هستیم، که می گوید: «أفلم ینظروا إلی السماء فوقهم کیف بنیناها» ( ق- آیه6) «آیا در بالای سرشان، به آسمان نمی نگرند که آن را چگونه بنا نهادیم؟» ... و اضافة می کند: ما چگونگی بنیاد آسمان ها را تفسیر ی کنیم. آیات قرانی درمواردی متعدد، به نظر درآسمان ها و ستارگان و شناخت آن ها دستور می دهد ازآن جمله: «أفلم یروا إلی ما بین أیدیهم و ما خلفهم من السماء و الأ رض» (سباء-آیه 9) «آیا ندیده اند از آسمان و زمین، آن چه را که در پیش رو دارند و آن چه را که پشت سر گذاشته اند؟» «إن فی خلق السماوات و الأ رض و اختلاف اللیل و النهار لآیات لاولی الأ لباب» (آل عمران- آیه 190) «قطعا درآفرینش آسمان ها و زمین و پشت سرهم آمدن شب و روز، آیاتی برای خردمندان آگاه (صاحبان عقول) وجود دارد.» «ویتفکرون فی خلق السماوات و الأ رض ربنا ما خلقت هذا باطلا سبحانک فقنا عذاب النار» ( آل عمران- آیه 191) «آن خردمندان، درآفرینش آسمان ها و زمین به تفکر می پردازند ] و می گویند: [ ای پروردگار ما، این دستگاه را بیهوده نیافریده ای، پاکیزه تویی ای خدا، پس ما را از عذاب آتش مصون بدار» «أ و لم ینظروا فی ملکوت السماوات و الأ رض» ( اعراف –آیه 185) «آیا آنان درملکوت آسمان ها و زمین نظر نکرده اند.» «إن فی اختلاف اللیل و النهار و ما خلق الله فی السماوات و الأرض لآیات لقوم یتقون» (یونس –آیه 6) «قطعا در پشت سر هم آمدن شب و روز و درآن چه که خداوند درآسمان ها وزمین آفریده، آیاتی است برای مردمانی که تقوا می ورزند.»آیات مذکور، لزوم شناسایی آسمان و آن چه راکه درآن ها بوده و روی یکدیگر تأثیر می گذارند، با کمال صراحت گوشزد می نماید.

5. بعضی ازآیات، مانند آیة 9 از سورة سبا وآیة 185 از سورة اعراف، کسانی را که به آسمان ها وفروع ملکوتی که به آن ها همواره می تابد، نمی نگرند، مورد توبیخ قرار داده است. آیات دیگری نیز در قرآن وجود دارد که می گوید: خداوند هر چه را که در آسمان ها و زمین قراردارد، برای شما مسخر کرده است ( دراختیار شما گذاشته است)، مانند: «و سخر لکم ما فی السماوات و ما فی الأرض جمیعا» ( جاثیه- آیه 13) «وخداوند همة آن چه را درآسمان ها وزمین است، برای شما مسخر کرده است.» این قبیل آیات، بر این موضوع دلات دارد که: که انسان نه تنها در دستگاه آفرینش- اعم از فضا وکرات فضایی و زمین و آن چه که در آن ها ست- باید بیندیشد وآیات بودن آن ها را درک کند، بلکه همة آن ها را دراختیار بشر گذاشته است، تا ازآن ها بهره برداری کنند. این تأکید شدید بود که باعث شد مسلمانان به علم هیأت سخت علاقه مندشده وتحقیقات فراوانی دراین علم به عمل آورند.

6. 2-علت یابی از حوادثی مثل کسوف وخسوف که مسلمانان با رویداد آن ها باید واجبات دینی و شرعی، مثل نماز آیات را به جای می آوردند. 3- ترتب بعضی از تکالیف مهم مذهبی مثل نماز، روزه، حج، و شناخت سمت قبله، بر لزوم توجه به شناسایی ماه و خورشید وستارگان و حرکات آن ها، که البته از لحاظ علمی، تأثیر بسیار بنیادینی در تکوینی این رشته داشت. آری، علم نجوم برای مسلمانان مفهوم عمیق مذهبی داشت، زیرا حرکات حیرت انگیز ستارگان و آفتاب و ماه برای آنان، نشانة آشکار خداوند قادر متعال توانا بود. بی جهت نیست که مسلمانان، مخترع ساعت های دقیق خورشیدی، آبی و مکانیکی شده اند.

7. جداول دقیق نجومی، مثل: خوارزمی، جدول مأمونی، جدول صائبی، جدول البتانی، و جدول این یونس وغیره، به دست مسلمانان تنظیم و مدت ها بعد مورد استفادة جدول مشهور اروپایی آلفونزو قرار گرفت. زیگرید هونکه اذعان داشته است: «تاریخ علم، نام 545 نفر از منجمان مسلمان را ثبت کرده است که درهیچ تمدنی وجود ندارد.»جان برنال اعتراف می کند: «اگر رصدهای اختر شناسی درفرهنگ اسلامی دچار مکث می شد، اختر شناسان رنسانس نمی توانستند از دانش ها وآگاهی های نهصد سالة پیشینیان خود، بهره مند شوند وکشفیات مهمی که مبنای علوم جدید را تشکیل می دهند، به تأخیر می افتاد و یا اصلا تحقق پیدا نمی کرد.» باری، درتمدن اسلامی، اولین اسطرلاب را ابواسحق ابراهیم بن حبیب فزاری ساخت وهم او زیجی برپایة سند هند نوشت و با کمک آن، توانست سال های هندی را به سنوات قمری تبدیل کند. درضمن، راجع به حلقه های نجومی و استعمال آن، رساله ای از او باقی مانده است. دراین میان، ثابت بن قره توانست فاصلة خورشید را از زمین و هم چنین طول سال خورشیدی را محاسبه کند. البتانی( قرن نهم) نیز کار او را تکمیل کرد و تحقیقات جالبی دربارة ظهور ماه جدید، ماه گرفتگی و دایرة البروج انجام داد. ابن هیثم نابغه با کمک تجربیات او، توانست قوانین انکسار نور را محاسبه کند. ابن هیثم به لحاظ علمی و تاریخی، یکی ازمعلمین بزرگ اروپا بوده است. کشف مهم او این بود که کرات سماوی – از جمله ثوابت- ازخودشان اشعه نوری دارند و فقط ماه روشنایی خودرا از خورشید می گیرد.

8. او با کمک این کشف خود، نظریة بطلمیموس واقلیدس را که عقیده داشتند:« علت دیدن چشم، برخورد اشعة خارج شده از چشم به اجسم می باشد.» رد کرد و گفت: شعاع خارج شده از چشم، سبب دیده شدن اجسام نمی شود، بلکه شعاع جسم مورد دید به چشم می خورد و به وسیلة بدنة شفاف چشم (عدسی)، معکوس می شود. او با این کشف خود، تمام دانش یونان قدیم را در مورد نور واژگون کرد. بر این ساس، پایه گذار علوم دقیقه و تجربی، ابن هیثم است، نه گالیه و راجر بیکن و لئوناردوداویچی. ساخت عدسی و عینک جعبة عکاسی، از دیگر اختراعات اوست. نظریه های او در فیزیک و اپتیک تا دورة جدید از اهمیت بسیار برخوردار بود. کتاب مهم او به نام المناظر، تا مدت ها در اروپا مورد استفادة دانشمندان بوده است. عبدالرحمن صوفی از دانشمندان قرن دهم، کسی بود که توانست طول و عرض و محل حرکات ستارگان را به طور دقیق محاسبه نماید وآن را درکاتالوگی ثبت کند.

9. خواجه نصیر الدین طوسیرصدخانة مراغه را ساخت و دانشمندان رابرای تحقیق در آن رصدهای جمع کرد. او بود مثلثات گذشته را تنظیم کرد. کتب مهم او در علم نجوم عبارتند از: تذکرة نصیریه، رسالة معینیه، زیج ایلخانی، مقدمه ای برعلم نجوم،و تحریر المجسطی.عمربن ابراهیم خیامهم جزو منجمین بود. او در ری رصدخانه ای احداث نمود و تقویم جلالی را نیز تنظیم کرد. محمد بن موسی خوارزمیزیجی برپایه ای زیج فارسی ساخت و جداول مثلثات جدید را نوشت وبا کمک تنی چند ازدانشمندان دیگر، «فرهنگ جغرافیایی » را تنظیم کرد. الکندی، اندازه گیری را به وسیله پرگار متداول کرد. هم چنین، وزن مخصوص اجسام مایع را محاسبه کرد و آزمایش هایی درمورد قانون جادیه و سقوط اجسام انجام داد. ابوریحان بیرونی، پنج قرن قبل از کپرنیک کشف کرد که آفتاب، سبب گردش شب و روز نیست، بلکه خود زمین است که با چرخیدن به دور محور خود و با سیارات دیگر که به دور خورشید حرکت می کنند، باعث پدید آمدن شبانه روز است. وی خسوف و کسوف سال 1990 میلادی را رصد کرد و مقدار حرکت دورانی ثوابث و سیارات را محاسبه نمود وتوانست آلات وابزار رصدی را نیز به خوبی بسازد.

10. البتانی از دیگر منجمین و ریاضی دانان مسلمان درقرون سوم و چهارم می باشد که دربارة علم نجوم 42 رساله نوشته است. او دربارة معرفی علم نجوم، در زیج خود بحث هایی کرده و دانشمندان را علاوه بر وسعت گرایی و تعمق، به بلند نظری و تلاش نیز دعوت می کند. وی بود که توانست به کشف حرکت اوج و حضیض نایل شود. پیشرفت علم نجوم اسلامی، با تدوین گاهنامه ها و تقویم ها و رساله هایی برای یافتن جهت قبله و نظایر این ها، از یک طرف جوابگوی نیازمندی ها مسلمانان شد و از طرف دیگر، یک علم نجوم ریاضی محور فراهم آمد که البته بسیار صحیح ودقیق بود.

11. خواجه نصیر الدین طوسی وی به سال 597 هجری درطوس ولادت یافت و علوم نقلی را از پدرش و معقول را از دائی خویش آموخت. خواجه در عنفوان جوانی از ولایت طوس به نیشابور آمده و در حلقه درس امام سراج‌الدین قمری شرکت می‌جست. خواجه نصیر در مدت تحصیل در نیشابور علاوه بر استفاده از مجلس درس قطب‌الدین سرخسی و فریدالدین داماد به زیارت عارف نامی آن عصر معروف به شیخ عطار نائل آمده و از دیگر استادان او، ابوالسعادات اصفهانی بود. درباره علت رفتن خواجه نصیر به قهستان و نزد ناصرالدین محتشم از بزرگان اسماعیلیه مورخین گفته‌های مختلف دارند ولی آنچه مسلم است عواملی مختلف دست به دست هم داده تا خواجه نصیرالدین با علاقه دعوت قائدان اسماعیلی را برای سکونت در نزد آن‌ها و ادامه تحقیقات علمی خود بپذیرد. او پس از حمله مغول به شهرهای خراسان و ایجاد اغتشاش، جلاء وطن اختیار کرده، ابتدا به عراق رفته و سپس در مراجعت نزد شهاب‌الدین آمده و از آنجا مجدداً به خراسان بازگشته و بالاخره بنا به دعوت ناصرالدین محتشم به قهستان رفته و در نهایت احترام نزد محتشم به کار تألیف و تصنیف اشتغال ورزیده است. در تمام مدتی که نزد ملاحده بود مورد احترام قرار داشته است.

13. رصدخانه مراغه رصدخانه مراغه بر فراز تپه‌ای واقع در شمال غربی مراغه که حلول آن در جهت نصف النهار بود بنا گردید. حصار خارجی رصدخانه مدور بود. نور خورشید از بامداد تا شامگاه از دریچه آن به درون می‌تابید و از حرکت نور بر روی زاویه‌ها و در جائی که به دقت اندازه‌گیری و معین شده بود ساعات روز معلوم می‌شد. در رصدخانه مراغه انواع اسباب و وسایل از جمله ابزاری که برای تعیین میل ابعاد کواکب، اندازه گرفتن طول و عرض هر شهر، جهت یابی، اندازه گیری نشیب و فرازها، تعیین افق در جهات مختلف، انواع و اقسام اسطرلاب و بسیار ازار دیگر وجود داشت. رصدخانه مراغه در زمان فرمانروایی هفت تن از ایلخانان مغول یعنی آباقاخان، سلطان احمد تکودار، ارغون خان، گیخاتوخان، بایدوخان، سلطان محمود غازان خان، سلطان محمد خدابنده دایر و معتبر بود. و این رونق بیش از پنجاه و سه سال به طول نینجامید، یعنی بیش از نیم قرن نپایید. این رصدخانه بزرگ به عمد، شاید به امر حاکم یا بزرگی کوته نظر خراب شده است تا سنگ های صیقلی زیبا و صالح آن در بنای خاص خود به کار برد. این ویرانگری‌ها چنان‌ وسیع انجام پذیرفته که یافتن طرح دقیق رصدخانه مراغه بدون قرینه میسر نیست. اما چون رصدخانه سمرقند پس از مدتی مانند رصدخانه مراغه ساخته شده و باستان شناسان شوروی پس از بررسی ویرانه های رصدخانه سمرقند نقشه اصلی بنای آن‌را دریافته اند تصور و ترسیم طرح بنای رصدخانه مراغه تا اندازه ای امکان‌پذیر می‌شود کار رصدخانه مراغه و تالیف زیج ایلخانی ناتمام بود که هلاکو در‌گذشت. و نوبت سلطنت آقاخان رسید. بعد از خواجه کار رصدخانه به دست پسرش اصیل الدین (پسر خواجه) افتاد که بسیار خوب اداره کرد.سپس پس از مدتی آن رصدخانه دایر بود و کم کم از رونق افتاد و به خرابی انجامید.

14. این رصدخانه بزرگ به عمد، شاید به امر حاکم یا بزرگی کوته نظر خراب شده است تا سنگ های صیقلی زیبا و صالح آن در بنای خاص خود به کار برد. این ویرانگری‌ها چنان‌ وسیع انجام پذیرفته که یافتن طرح دقیق رصدخانه مراغه بدون قرینه میسر نیست. اما چون رصدخانه سمرقند پس از مدتی مانند رصدخانه مراغه ساخته شده و باستان شناسان شوروی پس از بررسی ویرانه های رصدخانه سمرقند نقشه اصلی بنای آن‌را دریافته اند تصور و ترسیم طرح بنای رصدخانه مراغه تا اندازه ای امکان‌پذیر می‌شود. کار رصدخانه مراغه و تالیف زیج ایلخانی ناتمام بود که هلاکو در‌گذشت. و نوبت سلطنت آقاخان رسید. بعد از خواجه کار رصدخانه به دست پسرش اصیل الدین (پسر خواجه) افتاد که بسیار خوب اداره کرد.سپس پس از مدتی آن رصدخانه دایر بود و کم کم از رونق افتاد و به خرابی انجامید.

16. با تشکر فراوان از صبر شکیبایتان