TEİAŞ MİLLİ YÜK TEVZİ İŞLETME MÜDÜRLÜĞÜ

1. TEİAŞ MİLLİ YÜK TEVZİ İŞLETME MÜDÜRLÜĞÜ Temmuz 2012, Ankara

2. Sekonder FrekansKontrolunun Amacı • Sistem frekansını nominal değer olan 50 Hz’e getirmek. • Diğer ülkelerle yapılan yapılan enerji alışverişini programlanan değere getirmek.

3. Sekonder Frekans Kontrolu AGC çalışma şekilleri: • Frekans (ACE= K * Δ f) • Alışveriş (ACE= ΔP) • Frekans+Alışveriş (ACE= ΔP+K * Δ f) • Buna ek olarak, Enerji ve Zaman düzeltme yeteneği de vardır. K=1995 MW/Hz

4. Yük Frekans Kontrolü Ana Sayfası

5. Area Control

6. AGC Parametre Sayfası

7. Set Point - Base Point

8. Uluslar arası Hat Akışlarında Demir Çelik Tesislerinin Etkisi1 550 MW, 60 sn TEİAŞ_YTD_Raporlar

9. Sekonder Rezerv2 TEİAŞ_YTD_Raporlar

10. Uluslar arası Hat Akışlarında Demir Çelik Tesislerinin Etkisi3 600 MW, 90 sn TEİAŞ_YTD_Raporlar

11. Uluslar arası Hat Akışlarında Demir Çelik Tesislerinin Etkisi4 900 MW TEİAŞ_YTD_Raporlar

12. Sekonder Rezerv5 TEİAŞ_YTD_Raporlar

13. Karakaya Arızası (1347 MW)-1

14. Karakaya Arızası (1347 MW)-2

15. Karakaya Arızası (1347 MW)-3

16. Arıza Sonrası Rapor

17. Paralel Test Günlük Raporlar

18. Paralel Test Performans Değerlendirmesi-1

19. Paralel Test Performans Değerlendirmesi-2

20. Alan Kontrol Hatası(ACE),Kasım 2011 % of ACE >100 MW(15 min) ort.=2.74, 175 MW(4 sec) ort.=11.07 Kurban Bayramı 30 Kasım, EREN TES-Osmanca Hattının DC arızasından açmasından, 1200 MW üretim kaybı. ENTSO-E’den kopuş. TEİAŞ_YTD_Raporlar

21. Şubat 2012 Başarı Değerlendirmesi

22. Sekonder Frekans Kontrol Hizmeti • Katılım • Aşağıda belirtilen üretim tesisleri hariç olmak üzere kurulu gücü 100 MW ve üzerinde olan tüm üretim tesislerinin sekonder otomatik üretim kontrol sistemi tarafından gönderilecek sinyalleri alan ve işleyen teçhizat vasıtasıyla sekonder frekans kontrol hizmeti verebilme özelliğine sahip olmaları zorunludur: • Kanal veya nehir tipi hidroelektrik üretim tesisleri, • Rüzgar enerjisine dayalı üretim tesisleri, • Güneş enerjisine dayalı üretim tesisleri, • Dalga enerjisine dayalı üretim tesisleri, • Gel-git enerjisine dayalı üretim tesisleri. • Kojenerasyon tesisleri, • Jeotermal üretim tesisleri.

23. Sekonder Frekans Kontrol Hizmet Anlaşmaları Anlaşmaların Esasları Anlaşmaların İçeriği • Performans testleri sonuçlarını içerir belgeler • Rezerv miktarının sağlanacağının anlaşma süresince garanti edildiğini gösterir taahhütname, • Anlaşma kapsamındaki üretim tesislerinin teknik özellikleri ve MW cinsinden sağlayabilecekleri sekonder frekans kontrol rezerv kapasiteleri • TEİAŞ tarafından hazırlanıp Kurul tarafından onaylanan standart sekonder frekans kontrol hizmet anlaşmaları imzalanır. • Sekonder frekans kontrolüne katılmakla yükümlü her bir üretim faaliyeti gösteren tüzel kişi ile belirtilen niteliklere sahip tüm üretim tesislerini kapsayacak şekilde tek bir sekonder frekans kontrol hizmet anlaşması imzalanması esastır TEİAŞ - YTDB - Elektrik Kalite Hizmetleri Müdürlüğü - 23 -

24. Sekonder Frekans Kontrol Hizmeti • MYTM’nin SFK Rezerv Oluşturması-1 • SFK için gerek duyulan rezerv Sistem İşletmecisi tarafından; • Üretim tesislerinin günlük üretim programlarından arta kalan kapasiteden, Fırsat Maliyeti bazlı Ortalama Yal Teklif Fiyatlarının en pahalısından en ucuza doğru seçerek • (KGÜP gereği 2 kodlu YAL veya YAT talimatı verilmeden sağlanabilen SFK miktarlarından)

25. Sekonder Frekans Kontrol Hizmeti • MYTM’nin SFK Rezerv Oluşturması-2 • SFK için gerek duyulan rezerv Sistem İşletmecisi tarafından; • 2) Bu üretim tesislerine ilişkin dengeleme güç piyasası kapsamında verilecek yük alma, yük atma teklifleri arasından sistem kısıtları dikkate alınarak mümkün olan en düşük maliyet sağlanacak şekilde seçim yapılarak sekonder frekans kontrol tepkisi sağlanabilecek kapasite yük alma, yük atma talimatlarıyla oluşturulur.

26. Sekonder Frekans Kontrol Hizmeti • Katılımcıların SFK Günlük Kapasitelerini Saat 16:00’a kadar bildirimi KGÜP seviyesinde sağlanabilen rezerv miktarlarının girişi sonrası listeleme ekranı

27. Sekonder Frekans Kontrol Hizmeti • SFK Hizmeti sunabilecek katılımcıların 16:00’a kadar MKÜD bildirimi Her saat için Minimum Kararlı Üretim Düzeyi listeleme ekranı

28. Sekonder Frekans Kontrol Hizmeti • SFK Hizmeti sunabilecek katılımcıların Teknik Parametrelerini bildirimi SFK Teklifi yapmak isteyen katılımcı, bu 6 veriyi PYS’ye doğru şekilde girmelidir. Teknik verilerini giriş yapmayan katılımcının teklifleri,yazılım tarafından , EAK, KGÜP ve MKÜD parametrelerinde gördüğü değerler baz alınarak otomatik hesaplanır. SFK teklifi vermek istemeyen katılımcı sadece Azami rezerv kısmına (0) sıfır girişi yapması yeterlidir.

29. Sekonder kapasite rezerv oluşturma örneği 160 158 157 155 155 145 144 140 130 129 129 128

30. Sekonder kapasite rezerv oluşturma örneği 160 158 157 155 155 145 144 140 130 129 129 128

31. Sekonder Frekans Kontrol Hizmeti • Hizmet Bedeli PFK= 0 EAK KGÜP=EAK YAT YAL MKÜD KGÜP=MKÜD • SFK hizmeti sağlanmasına ilişkin temel maliyet bileşeni “fırsat maliyeti”dir. • Yük alma, yük atma talimatları ile SFK tepkisi sağlanabilmesi için oluşturulan kapasite için, bir fırsat maliyeti oluşmaması sebebiyle, ayrıca bir fırsat maliyeti ödemesi yapılmaz.

32. Sekonder Frekans Kontrol Hizmeti • Hizmet Bedeli • İmzalanan sekonder frekans kontrol hizmet anlaşması kapsamında bulunmasına rağmen talimat almayan üretim tesisleri için sekonder frekans kontrolüne ilişkin herhangi bir ödeme yapılmaz. • Sistemin dengeleme güç piyasasında yük atma yönünde olduğu saatler için ortalama fırsat maliyeti sıfırdır.

33. Sekonder Frekans Kontrol Hizmeti • SFK ile ilgili Önemli Notlar-1 • Gerçek zamanda MYTM, sıfırdan yük aldırarak(YAL talimatı ile ) 0 kodlu tersiyer yedek amaçlı verdiği talimatlar içinden, Sekonder tutabilen santrallerden ihtiyaç olması halinde SFK yükümlülüğü isteyebilir. Böyle bir durumda ayrıca 2 kodlu Sekonder Kapasite Oluşturma talimatı verilmesi gerekmez.Bu durumda istenen SFK rezerv miktarı için ayrıca fırsat maliyeti ödenmez. • MYTM, SFK hizmeti anlaşması imzalamış ve gün öncesinden rezerv almadığı santrallerden gerçek zamanda günün herhangi bir anında ihtiyaç olması halinde DGP’ye sunmuş oldukları YAL veya YAT tekliflerini değerlendirerek SFK hizmeti talep edebilir. • 2 kodlu Sekonder Kapasite Oluşturma talimat miktarı ile SFK Rezerv miktarları aynı olmayabilir.

34. Talimatların Etiketlendirme Esasları DGP de verilen tüm talimatların listesi

35. Sekonder Frekans Kontrol Hizmeti Normal Talimatların Listelendiği ekranda SFK hizmeti için verilmiş 2 Kodlu YAL veya YAT talimatları görülebilir.Bu örnekte Atatürk HES’e 50 MW 2 kodlu YAT talimatı verilmiştir. Sekonder Talimatların Listelendiği ekranda SFK rezerv miktarları görülmektedir.Bu örnekte Atatürk HES’e + - 200 MW SFK rezerv miktarı verilmiştir.

36. Sekonder Frekans Kontrol Hizmeti • SFK ile ilgili Önemli Notlar-2 • Gün öncesinden verilmiş SFK Talimatları gerçek zamanda santralin scada bilgilerinin olmaması, bölgesel sistem kısıtları vs. veya santralin SFK tepkimesinde MYTM operatörlerinin izlemesi sonucu herhangi bir olumsuzluk tespit edilmesi halinde, santrale ait SFK rezerv miktarları ve verilmiş ise 2 kodlu YAL veya YAT talimatları silinir. • MYTM, SFK rezerv yedeğinin yeterli olması durumunda santralin SFK teklif miktarlarının tamamını veya bir kısmını talimatlandırmayabilir. • Örnek: SFK Teklif miktarı :+- 90 MW SFK • Talimatlandırılan miktar:+- 50 MW SFK

37. Sekonder Frekans Kontrol Hizmeti • SFK ile ilgili Önemli Notlar-3 • MYTM, SFK Hizmeti sağlayacak üretim tesislerini seçerken, Yan Hizmetler Yönetmeliği Madde 21- (3)(a) uyarınca sistemin kısıtlarını dikkate alarak , uluslar arası hatlardaki yük akış salınımlarına ve demir-çelik tesislerinden kaynaklanan ani yük alıp-atmalara cevap verebilecek hızlı rezervleri olan santrallere öncelik verebilmektedir. Bu kapsamda santrallerin; • Hızlı rezerv miktarları, • MW / dk oranları( Hızlanma eğrileri), • Hidrolik veya Termik santral olması, • Tepkime gecikme süreleri, • Entegrasyon süreleri, • dikkate alınarak mümkün olan en düşük maliyet sağlanacak şekilde • seçimler yapılabilmektedir.

38. Sekonder Frekans Kontrol Hizmeti • Süreç TEİAŞ Gerçekleşen ortalama fırsat maliyetinin hesaplanarak bildirilmesi sekonder frekans kontrol hizmet anlaşmaları Ertesi Gün Saat 15.00 TEİAŞ ÜFGTK* ile sekonder frekans kontrol hizmet anlaşmaları imzalanması Günlük olarak tekrarlanan işlemler Saat 16.00 Gerçek zamanda sürekli ÜFGTK ÜFGTK Sekonder frekans kontrolü tepkisi verilmesi GÜP, YAL, YAT ve primer rezerv miktarının bildirilmesi TEİAŞ Sekonder kontrol yedeğinin belirlenmesi Evet Saat 17.00 Saat 18.30 TEİAŞ TEİAŞ TEİAŞ Sekonder kontrol yedeği karşılandı mı? Bildirimlerin kontrol edilmesi Sekonder frekans kontrol sağlayacak tesislerin seçilmesi YAL, YAT talimatlarıyla yeterli kapasite oluşturulması *ÜFGTK = Üretim Faaliyeti Gösteren Tüzel Kişi Hayır

39. Sekonder Frekans Kontrol Hizmeti • Sekonder Kapasite Oluşturma Saat 17:00-18:30 arası gün öncesinde MYTM tarafından Sekonder kapasite oluşturulur.

40. Sekonder Frekans Kontrol Hizmeti • Örnek 1 PFK+SFK Hizmeti Sunan PK’nın Örnek Teklif Yapısı PFK dahil PFK hariç +10 PFK dahil PFK hariç -10 (EAK- KGÜP) ve (KGÜP-MKÜD) küçük olanı (EAK- MKÜD) / 2 MKÜD+(EAK- MKÜD) /2-KGÜP

41. Sekonder Frekans Kontrol Hizmeti • Örnek 1 Rezerv Oluşturma 280MW • PFK: 0 250MW +20MW YAL 230MW 10MW 220MW GrkTlmt [MW] EAK [MW] MKÜD [MW] KGÜP [MW] Sek Kap [MW] MaxRzv [MW] +20 280 220 230 ±10 ±30 Fırsat Maliyeti = 10 MW x (SMF – Ort. YAL Teklif Bedeli) x (Katılım Süresi)

42. Yan Hizmetlerin Tedarik Edilmesi EPŞY Md. 125 gereği, Primer frekans kontrol, Sekonder frekans kontrol ve tersiyer kontrol hizmetlerini bir arada sunan bir ünite için Primer frekans kontrol rezerv miktarının, Sekonder frekans kontrol rezerv miktarının ve Tersiyer kontrol rezerv miktarının dağılımı aşağıdaki şekilde gösterildiği gibidir. Primer rezerv miktarı: + - 10 MW Primer rezerv dahil santralin üretebileceği maksimum güç SFK rezerv miktarı: + - 50 MW 310 MW +10 MW +10 MW PYS’de DGP’ye sunulabilen emre amade kapasite noktası 300 MW +50 MW +50 MW Sekonder tutabilmesi için DGP’den alabileceği YAL talimat kapasitesi 250 MW SFK Max C +50 MW +50 MW Santral KGÜP seviyesi 200 MW -50 MW -50 MW SFK Min C 150 MW Sekonder tutabilmesi için DGP’den alabileceği YAT talimat kapasitesi -50 MW -50 MW 100 MW Santral MKÜD seviyesi -10 MW -10 MW 90 MW

43. Sekonder Frekans Kontrolüne Katılan Üretim Tesisleri için Dengesizlik Geri Ödeme Mekanizması( DGÖ ) 01.12.2011 tarihinde İkili Fiyat uygulaması ile birlikte pozitif dengesizlikler için daha düşük olan fiyat, negatif dengesizlikler için daha yüksek olan fiyat uygulanmaktaydı. Yan Hizmetler Yönetmeliği’nde 17.12.2011 tarihinde DGÖ Mekanizması yürürlüğe konularak bu zarar ortadan kaldırılmıştır. Sistem Yönü: YAL Sistem Yönü: YAT SMF>SGÖF SMF<SGÖF Üretim Tesisi* Dengesizliği Üretim Tesisi* Dengesizliği SGÖF SGÖF SMF SMF Portföy Dengesizliği Portföy Dengesizliği SMF SMF SGÖF SGÖF Dengesizliğin SMF üzerinden ücretlendirildiği durumlarda ilgili tüzel kişinin gün öncesi alış/satış fiyatlarına göre zarar etmesi ihtimali bulunmaktaydı. * Sekonder Frekans Kontrolü kapsamındaki üretim tesisi

44. Sekonder Frekans Kontrolüne Katılan Üretim Tesisleri için Dengesizlik Geri Ödeme Mekanizması( DGÖ ) Dengeleme Güç Piyasasında sistem yönünün aksi yönünde portföy dengesizliği bulunması durumunda ilgili tüzel kişi için zarar ettiren durumlar oluşabilmekteydi. Sistem Yönü: YAL Sistem Yönü: YAT SMF>SGÖF SMF<SGÖF Portföy Dengesizliği Portföy Dengesizliği SMF Ü.T.D. P.D. SMF P.D. Ü.T.D. SFK’ya katılım dengesizlik zararını arttırmaktadır. SFK’ya katılım dengesizlik zararını azaltmaktadır.   Üretim Tesisi Dengesizliği Üretim Tesisi Dengesizliği Ü.T.D. P.D. P.D. SMF Ü.T.D. SMF SFK’ya katılım dengesizlik zararını azalmaktadır. SFK’ya katılım dengesizlik zararını arttırmaktadır.  

45. Sekonder Frekans Kontrolüne Katılan Üretim Tesisleri için Dengesizlik Geri Ödeme Mekanizması( DGÖ ) Sekonder Frekans Kontrolüne katılım nedeniyle gün öncesi piyasasında yapılan ticarete göre zarar eden piyasa katılımcılarının zararı «Dengesizlik Geri Ödemesi» ile karşılanmaktadır. Sistem Yönü: YAL Sistem Yönü: YAT SMF>SGÖF SMF<SGÖF Portföy Dengesizliği Portföy Dengesizliği Üretim Tesisi Dengesizliği Üretim Tesisi Dengesizliği P.D. (SGÖF – SMF) Ü.T.D. (SMF- SGÖF) Ü.T.D. P.D. Dengesizlik Geri Ödemesi SGÖF’e Kıyasla Uğranan Birim Zarar Dengesizlik Miktarı Ödeme Yapılacak Durumları Belirleyen Dengesizlik Katsayısı

46. MYTM’deki AGC sistemine( SFK’ya) Katılım Şartları • Santralın SFK Hizmetini sunması ve SCADA-AGC Sistemine katılımı için ; • RTU (Remote Terminal Unit) bilgilerinin doğru olması, • Kesici bilgilerinin doğru olması, • Ünite çıkış güç ve yönlerinin doğru olması, • İletişim Linkleri sağlam olması, • Power Demand Validity(Güç Talep Geçerliliği) Sinyalinin aktif (1) konumda olması, • MYTM’deki AGC sisteminden santrale set-point(Hedef noktası) değerinin ulaşıyor olması, • Santral tarafından Operate (Min C- Maks C) değerlerinin doğru olarak giriş yapılması, • Yukarıda belirtilen şartlar sağlanmışsa son olarak santralin Local(L) pozisyondan Remote (R) pozisyonuna geçmesi gerekmektedir.

47. Sekonder Frekans Kontrolüne Katılım Şartları İletişim Linkleri RTU bilgileri Kesici bilgileri Ünite çıkış güç ve yön bilgileri

48. Sekonder Frekans Kontrolüne Katılım Şartları PowerDemandValidity (Güç Talep Geçerliliği ) Sinyali aktif konumda olmalı

49. Sekonder Frekans Kontrolüne Katılım Şartları Santrale MYTM’den set-point gönderildi ve santral Local (L) konumda SFK’ya bağlanmak için Min C ve Maks C operate değerlerini girebilir

50. Sekonder Frekans Kontrolüne Katılım Şartları Santralin girmiş olduğu Min C ve Maks C (operate) değerlerinin limit hatalarına yol açmaması gerekir. Ayrıca limitleri sınırlayan diğer değerlerin de kontrol edilmesi gerekmektedir. Santral bu hata sinyali olduğu sürece SFK’ya bağlanamaz. Χ