DİKKAT EKSİKLİĞİ HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU

1. DİKKAT EKSİKLİĞİ HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk Ruh Sağlığı ve Hastalıkları ABD Prof.Dr. Ayla Soykan Aysev 6.5.2014

2. DİKKAT EKSİKLİĞİ HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU • Aşırı hareketlilik • Dikkat sorunları • Dürtüsellik • belirtileriyle kendini gösteren gelişimsel psikiyatrik bir bozukluktur.

3. DİKKAT EKSİKLİĞİ HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU • TEMEL BELİRTİLER • 7 yaştan önce başlamış olmalı • Kalıcı ve sürekli olmalı (en az 6 aydır) • Birden fazla ortamda görülmeli ( hem ev hem okul) • Yaş ve gelişim düzeyine uygun olmayacak düzeyde olmalı

5. DEHB SIKLIĞI • İlkokul çağındaki çocukların % 3-5’inde yani her 20-30 çocuktan birisinde görülüyor. • Her sınıfta en az 1 çocukta bu sorunun bulunma olasılığı var. • Erkeklerde kızlara göre 3-4 kat daha fazla görülüyor. • Çocukluklarında DEHB bozukluğu olanların %80’i ergenlikte, %30-65’i erişkinlikte de bu belirtileri taşırlar. • Erişkinler arasında %1-2 sıklıkta görüldüğü bildiriliyor.

6. DEHB'de TANI SÜREÇLERİ • Aile ve çocukla ilk görüşme, bilgi alma • Ailenin doldurduğu ölçekler • Okul ve öğretmenden alınan bilgiler ve öğretmenin doldurduğu ölçekler • Çocuğun değerlendirilmesi • Muayene • Testler

7. YAŞAM BOYU SÜREÇ • DEHB erken çocukluk döneminde başlayıp yaşam boyu devam edebilen bir bozukluktur. • Temel belirtiler aynı olmakla birlikte her yaş döneminde farklı bir görünüm vardır. • Özellikle aşırı hareketlilik ve dürtüsellik belirtileri zaman içinde azalır.

9. IQ düzeyi • Cinsiyet • Belirtilerin sayısı ve şiddeti • Eşlik eden Durumlar

10. BEBEKLİK DÖNEMİ • Huzursuz, gergin bebek • Kolay ağlar, zor sakinleştirilir • Dış uyaranlara (ses, dokunma) aşırı tepki verir • Uyku sorunları ( az uyuma, sık sık uyanma) olabilir “Daha karnımdayken bile çok hareket ederdi” “Kucağıma aldığımda devamlı dolaşmamdan hoşlanırdı” Dikkatin çelinebilirliği (distractiblity) zamanla azalır. Bu azalmanın en hızlı olduğu dönem yaşamın ilk altı ayıdır (Ruff ve Capozzoli 2003).

11. OKUL ÖNCESİ • Devamlı hareket eder, atlar, zıplar, bir yerlere tırmanır. • İsteklerini erteleyemez, tutturmaları olur. • İlgi devamlı üzerinde olsun ister, bunu sağlayacak şeyler yapar. • Bir oyundan diğerine geçer, ilgisi çok kısadır. • Çok konuşur, sürekli soru sorar ancak yanıtı dinlemez. • Mutsuzluk, mızırdanma, ana babaya aşırı bağımlılık.

12. OKUL ÖNCESİ • Kreşte: • Etkinlikleri sürdürememe. • Kurallara uymama, sırasını bekleyememe • Yerinde duramama. • Başka çocukları itip kakma, vurma, ısırma. • Bağırıp çağırma

13. OKUL ÖNCESİ DÖNEMDE • DEHB yaygınlığı okul çağı çocuklarına benzer. • Semptom stabilitesi var. • %70 ek tanı (CD, AXY, ODD) • %25 konuşma ve dil bozukluğu var. • Okul+ev sorunları ++ güvenlik/sosyal işlevsellik sorunları • Tanı salt anababa bildirimlerine dayalı olduğunda gereksiz tanı koymak olası • Anababalarda DEHB varsa, onların tedavisi öncelikli olmalı.

14. İLKÖĞRETİM • En sık bu dönemde tanı konulur. • Sakin ve sessizce sırada oturamaz. • Dersi dikkatle dinleyemez, etrafı ile daha çok ilgilidir. • Sorulan sorulara sonunu beklemeden, söz istemeden yanıt verir. • Verilen görevleri tam olarak yerine getirmez.

15. İLKÖĞRETİM • Diğer çocuklarla ilişki sorunları olabilir. • Kendisine benzer çocuklarla arkadaşlık kurar. • Eşyalarını tam olarak getirmez, kaybeder, dağınıktır. • Ev ödevlerini almaz, evde ödev yapmak sorun olur. • Akademik başarısı kapasitesiyle orantılı değildir.

16. ERGENLİK DÖNEMİ • Hiperaktivitede azalma olur ama kıpır kıpırlık devam eder. • Ders dinleyemez, uykulu bir hali olabilir ya da kalem çevirme, resim yapma gibi şeylerle uğraşır. • Akademik başarı daha ciddi düzeyde sorun olmaya başlar. • Öğretmenlerle ilişkilerde sorunlar yaşanır, karşılık verir, saygısız, ilgisiz bir öğrenci olarak nitelendirilir.

17. ERGENLİK DÖNEMİ • Aile ve arkadaş ilişkilerinde sorunlar olabilir. • Benlik saygısında azalma, depresyon görülebilir, duygudurumu değişkendir, aniden öfkelenebilir. • Sigara, alkol madde kullanımı başlayabilir. • Yasal sorunlara neden olabilecek, riskli, tehlikeli davranışları olabilir.

18. ERİŞKİNLİK • Yerinde duramama, uzun süre gazete, kitap okuyamama, TV izleyememe. • Dikkat dağınıklığı, konuşulanları, günlük işleri akılda tutamama, eşyaları kaybetme. • Duygulanımda değişkenlik. • İşleri düzenlemekte ve bitirmede yetersizlik, bir işi bitirmeden diğerine başlama. • Sorun çözme ve zamanını kullanmada güçlük. • Düşünmeden kolay, hızlı karar verme, sık iş değişikliği, ilişkileri ani olarak başlatma ve bitirme. • Yeterli düzeyde başarılı olamadığını, hedeflerine ulaşamadığını düşünme.

19. DEHB KARŞI GELME BOZUKLUĞU (%35-65) DAVRANIM BOZUKLUĞU (%20-45) ÖZEL ÖĞRENME BOZUKLUĞU (%20-35) DEPRESYON (%3-75) DEHB’ye EŞLİK EDEBİLECEK BOZUKLUKLAR ANKSİYETE BOZUKLUĞU (%15-35)

20. Öğrenme bozuklukları Karşı olma karşı gelme bozukluğu Anksiyete bozuklukları Depresif ve bipolar bozukluklar Madde kullanım bozuklukları DEHB’na benzer belirtilerle giden psikiyatrik sorunlar

21. DEHB’na benzer belirtilerle giden tıbbi sorunlar • Tiroid hastalıkları • Beyinde yapısal bozukluklar • Bazı ilaçların yan etkileri ( epilepsi, kalp, astım ilaçlarının bazıları) • Bazı nörolojik bozukluklar (epilepsi, Sydenham koresi) • Frajil-X sendromu • Kurşun zehirlenmesi • Anemi, uyku apnesi

22. DEHB ve Öğrenme Bozuklukları: • Okuma (disleksi), yazma (disgrafi) ve aritmetik (diskalkuli) becerileri ile ilgili problemler yaşamaktadırlar. • Ülkemizde; öğrenme bozukluğu olan çocukların % 28.7’sinde DEHB görülmektedir.

23. Dislektik ana babaların çocuklarında okuma bozukluğu riski erkek çocuklarda % 30 -40, kız çocuklarda ise % 17 -18’dir. • Ülkemizde erkeklerde, kızlara oranla 3:1 / 5:1 oranında görülmekte iken son yıllarda kızlarda da erkeklerinkine yakın görüldüğü bildirilmektedir. • Ülkemizde ana babalar tarafından fark edilme yaşı 6.9; tanının konulduğu yaş 7.11’dir.

24. DEHB ve Öğrenme Bozuklukları: • Zeka düzeyleri normal ya da normalin üzerindedir. • Akademik başarıları; düşüktür ya da iniş çıkışlıdır. • Okuma becerileri; harf – ses ilişkisi kurmakta zorlanır (bazı harflerin seslerini öğrenemezler). • Harf karıştırma: b-d, b-p, m-n, b-m, 6-9 gibi.

25. DEHB ve Öğrenme Bozuklukları: • Okuma yaparken; • Sözcükleri hecelerine ayırmada güçlük yaşarlar, • Sözcük, ses, hece, satır atlarlar, ters okurlar ya da uydururlar, • Okuduğunu anlamakta ve anlatmakta güçlük yaşarlar.

26. DEHB ve Öğrenme Bozuklukları: • Yazı yazarken; • Harf karıştırma, ters yazma: b-d, b-p, m-n, b-m, z-s, d-t, f-v, ğ-g-y-l-r-n, 6-9, 2-5 gibi, • Satırı ve sayfayı iyi kullanamadıkları için defterleri düzensizdir. • El- göz koodinasyonları bozuktur, kalemi doğru tutamazlar.

27. DEHB ve Öğrenme Bozuklukları: • Aritmetik beceriler; • Sayı kavramlarını (5 mi büyüktü 1 mi?), sembolleri (+ yerine x), sayıları (6-9, 4-7, 2-5, 12-21) öğrenmede güçlük çekerler. • İşleme sağdan değil soldan başlarlar, • Çıkarma işlemlerinde eldeyi unuturlar, • Problemi çözüme götürecek işleme karar veremezler.

28. DEHB ve Öğrenme Bozuklukları: • Sıraya koyma; • Haftanın günlerini, aylarını, mevsimlerin, sayıların, alfabenin harflerinin sırasını karıştırır, • Dinlediği bir öyküyü anlatırken, öykünün başını ve sonunu karıştırırlar. • Sözlü ya da yazılı olarak düşüncelerini ifade etmede güçlük yaşarlar.

29. DEHB ve Öğrenme Bozuklukları: • Algı sorunları; • Görsel ve işitsel algı (figür-zemin, ayrımlaştırma, hafıza alanlarında) sorunları yaşarlar. • Dokunsal ayrımlaştırma ve tanımada, dans etme, ip atlamada güçlük yaşarlar. • Yön bulmada zorluk yaşarlar.

30. DEHB ve Öğrenme Bozuklukları: • Dikkat – hareket sorunları; • Dikkatin kısa süreli olması, kolayca dağılması, konsantrasyon güçlüğü, • Aşırı hareketlilik, kıpır kıpır olma, yerinde oturamama, • Bazıları ise hipoaktiftir; çok yavaş hareket eder ve yavaş konuşurlar.

31. DEHB ve Öğrenme Bozuklukları: • Sosyal – duygusal sorunlar; • Akranlarına göre çocuksudurlar, düşünmeden aklına geldiği gibi hareket ederler. • Eleştirildiğinde aşırı tepki gösterirler, öfkelenirler ya da dikkate almazlar. • Jest – mimik algılamada güçlük yaşarlar. • Arkadaş ilişkilerinde (ilişki kurmakta ve sürdürmekte) zorluklar yaşarlar.

32. DEHB ve Öğrenme Bozuklukları: • Çalışma Alışkanlıkları; • Ödevlerini alamaz ya da eksik alırlar, • Ev ödevlerini yaparken yavaş ve verimsizdirler, çabuk sıkılırlar, • Ders çalışırken sık sık ara verirler, okuma- yazma faaliyetlerini sevmezler, • Başkalarının desteğine gereksinim duyarlar.

33. Erken tanı için uyarıcı belirtiler • Okulu sevmeme, okula giderken mutsuz olmak. • Kendini yetersiz hissetmek. “Ben matematikte ve okumada iyi değilim” • Endişeli olmak- özellikle sosyal ortamlarda, arkadaş ilişkilerinde (arkadaş edinememe veya sürdürememek). • Ev ödevini yapmak için anne-baba yardımını istemek ve konsantre olmak için birisinin yönlendiriciliğine ihtiyaç duymak. • Öğretmenlerin faaliyetlere katılmadığını, ödevlerini tamamlamadığını bildirmesi. • Bunlara karşın video oyunlarını oynayabilmesi.

34. DEHB’na benzer belirtilerle giden psikolojik sorunlar • Aile içinde çatışma ve gerginlikler • Uygun olmayan ya da yetersiz disiplin yöntemleri • Çocuk/gencin fiziksel, duygusal ya da cinsel istismarı • Yaşanmış ya da halen devam eden belirli stresler (boşanma, göç, bir yakının kaybı, kronik hastalığı vb)

35. Tedavi • Çocuk, aile, öğretmen ve doktor işbirliği • Bilgilendirilme • Davranış değişimi, anne baba eğitimi, aile terapisi, sosyal beceri eğitimi,akademik beceri eğitimi, bireysel psikoterapi, kognitif davranışçı terapi • İlaç tedavisi; Stimulanlar, antidepressifler • Nöroleptikler,sedatif ve diğer ilaçlar

36. Duygusal iyileşme Ailesinden,öğretmenlerin-den ve arkadaşlarından olumlu mesajlar almak Çocuğun kendisini mutlu hissetmesine ve daha uyumlu yaşamasına neden olur Sosyal ilişkilerde iyileşme Aile,arkadaş ve okul ilişkileri Oyunlara katılımı ve uyum Öğrenmede artış Dikkat dağınıklığı Konsantrasyon güçlüğü Beceriksizlik Organize olamama Davranışlarda düzelme Aşırı hareketlilik Dürtüsellik Yıkıcı saldırgan davranışlar 0,3-0,7 mg/kg Metilfenidat

37. Yan Etkiler • Tedavinin başlangıcında bulantı, kusma görülebilir. • Sinirlilik, iştahsızlık, kilo kaybı, uykusuzluk, karın ağrısı, baş ağrısı, seyrek olarak tik görülebilir. • Kolay kızma, sinirlilik, sebepsiz ağlamalar görülebilir. • Geri çekilme belirtileri gösterebilir.

38. Uzun dönemli kaygı yaratan durumlar • Büyüme üzerine etkileri olumsuz etkileri olduğu. • Bağımlılık yapacağı, madde kullanımına neden olacağı kaygıları.

39. ÖĞRETMENLERE ÖNERİLER • DEHB hakkında mümkün olduğu kadar çok bilgi sahibi olun , bildiğiniz bir sorunun üstesinden gelmek daha kolay olacaktır. • Olumlu davranışlar, siz öğrencinin güçlü ve sevdiğiniz yanlarına odaklandığınız zaman daha kolay ortaya çıkacaktır.

40. Yapamadıkları değil yapabildikleri üzerinde durmanız hem sizin hem de onun için hayatı kolaylaştıracak, yapamadıklarının üstesinden gelebilmesi için daha motive edici olacaktır. • DEHB’nin ailenin disiplin biçimi, tutumları ya da çocuğun karakteri ile ilgili bir durum olmadığını, yapısal bir bozukluk olduğunu aklınızdan çıkarmayın, bunu bilmeniz hem aileye hem de çocuğa karşı suçlayıcı olmanızı engelleyecektir.

41. Öğrencinizin çoğu zaman • “hep yanlışlar yapıyorum”, “her şey benim hatam” gibi suçluluk, umutsuzluk duyguları olabilir, • Kendini okulda ya da evde “günah keçisi” gibi hissedebilir. • Bunlarla baş edebilmesi için ailesiyle işbirliği içerisinde olmanız, okulda destekleyici bir ortam sağlamanız çok önemlidir.

42. Bu çocuklar davranışlarından dolayı sosyal ve akademik alanlarda sorunlar yaşarlar • Olumsuz geri bildirimlerle karşılaşmaya daha açıktırlar. • DEHB olan çocuklar da güvensizlik, kendini suçlama, umutsuzluk gibi duygular daha fazla görülür.

43. Sınıf ortamınızda kuralların açık ve net olması. İstenilen ve beğenilen davranışların tutarlı olarak desteklenmesi gerekir. • “Başkalarına zarar vermek, vurmak yok” ya da “başkasına ait bir şeyi almadan önce mutlaka izin istenir” . • Bu kuralların çocuklar tarafından net olarak anlaşıldığından emin olun. • Kurallar ve kuraların uygulanması konusunda tutarlı olmanız en önemli noktadır.

44. Bütün öğrencileriniz aynı özelliklere sahip olamaz. • Bireysel farkları göz önüne alarak eğitin. • Çocuğun dikkati çok kolay dağılıyor, devamlı hareket halinde, eli-ayağı durmuyor, diğer çocukların ders dinlemesine ve yaptıklarına mani oluyorsa Sık sık araya giriyorsanız işiniz zor.

45. DEHB hakkında bilgi sahibi olun, kulaktan dolma bilgilerle hareket etmeyin • Sınıfın daima organize ve yapılandırılmış bir ortamı olmasına dikkat edin; belli kuralları olan, düzenli ve sakin bir ortam sağlayın • Sınıfın kurallarını, ödüllerini, cezalarını net biçimde belirtin, yazıp asın ve tutarlı olarak uygulayın • Olumlu davranışları ödüllendirmek için olumlu pekiştireçler (ödüller, izinler, çizelgeler) kullanın • Yönergelerinizi mümkün olduğu kadar tahtaya yazarak verin • Çocuğu görebileceğinizi ve kolayca göz teması kurabileceğiniz, kendisine iyi örnek olabilecek bir arkadaşının yanında bir yere oturtun • Uzun vadeli işleri küçük parçaları bölerek verip bunları sırayla tamamlamasını bekleyin • Dikkatinin dağıldığını ya da uygun olmayan başka işlerle uğraştığını farkederseniz hemen ikaz etmeyin, kendi aranızda özel anlamı olan işaretlerle bunu anlatmaya çalışın (ör: gidip elinizi omzuna koymak); bu şekilde başkalarının dikkatinin ona yönelmesini ve utanmasını engellemiş olursunuz • Yerinde duramadığını ya da dikkatini veremediğini hissettiğiniz zaman ufak işler (ör: tahtayı silmek, kısa bir okuma parçası okutturmak...vs) verin ve tamamladığında sözel olarak olumlu geri bildirimlerde bulunun

46. Dikkatsizlik • Size yakın bir sıraya oturtun. Cam kenarı, çok ses geçiren bir duvar kenarı ya da arka sıralara oturtmaktan kaçının. • İsteklerinizi açık ve net şekilde belirtin, ayrıntıları azaltın. • Size kulak verdiğinden emin olun. • Yavaş ve anlaşılır konuşun.

47. Her adımı ayrı ayrı isteyin. • Örneğin, “matematik kitabını aç, beşinci sayfayı çevir, birinci sütunu çöz”. • Her adımı tek tek söyleyin ve bir öncekini uyguladıktan sonra bir sonrakine geçin. yönerge

48. Dikkatini toplayabilmek için için yeni, farklı, ilgi çekici uyaranlara ihtiyaç vardır. • Dikkat gerektiren bir görevi daha kolay, daha az talep edici bir etkinliğin izlemesine özen gösterin. • Yer değişikliği yaparak ya da hareket ile öğrencinin dağılan dikkatini yeniden toplamaya çalışın.

49. Hiperaktivite • Fiziksel hareket için öğrencinize gün boyu fırsat verin; • tahtayı silmek, diğer öğretmene not götürmek • Tüm sınıfın da hareket edebilmesi için fırsatlar sunun, • Zaman zaman ders işlemeye ara verin, örneğin bir takım egzersiz hareketleri yaptırabilirsiniz • Hep beraber ayağa kalkıyoruz kollarımızı uzatıp gökyüzüne uzanmaya çalışıyoruz ayak uçlarımıza dokunacağız

50. Ufak tefek hareketlerine izin verin • arada ayağa kalkmak, • ayaklarını sallamak, • sandalyesini öne-arkaya sallamak • parmaklarını sıraya vurma, • küçük nesnelerle oynama, • karalama yapma gibi).