Dariusz Mikułowski

Funkcjonowanie i kształcenie się osób niewidomych i słabowidzących - problemy i techniki wspomagające Dariusz Mikułowski

Plan wykładu • Ogólne wprowadzenie – trudności i sposoby ich pokonywania. • Środki techniczne - sprzęt i oprogramowanie wspomagające informacje o sprzęcie, oprogramowaniu i jego wykorzystaniu. • Znaczenie książki słuchowiska i filmu w rehabilitacji osób niewidomych i słabowidzących • Nauczanie, kultura i sport jako doskonałe środki integrujące i aktywizujące osoby z dysfunkcją wzroku.

Najważniejsze skutki wystąpienia dysfunkcji wzroku • ograniczenia zdolności do wykonywania czynności codziennych • ograniczenia w samodzielnym poruszaniu się • ograniczenia w rozpoznawaniu osób i miejsc • ograniczenia w dostępie do informacji drukowanej i graficznej

Niewidomi a słabowidzący –dwie różne metody spostrzegania świata • Osoby niewidome • Brak wzroku kompensują słuchem, dotykiem, węchem i innymi zmysłami. • Słyszą dźwięk odbity od przeszkód i rozmiar pomieszczeń. • Pamięciowo opanowują rozkład mieszkania, rozmieszczenie ulic i budynków w mieście. • Zapamiętują orientacyjne znaki szczególne takie jak słupy, trawniki, schodki do budynków, barierki, żywopłoty. • Biała laska, atrybut niewidomego.

Niewidomi a słabowidzący –dwie różne metody spostrzegania świata • Osoby słabowidzące • wady wzroku mają bardzo zróżnicowany charakter - dlatego pomoc dla osób słabowidzących powinna być dużo bardziej zindywidualizowana jak w przypadku całkowicie niewidomych. • Starają się za wszelką cenę wykorzystać resztki wzroku w czym należy im pomagać przez odpowiednie ćwiczenia. • Często ukrywają swoją wadę wzroku bo chcą być traktowani jak pełnosprawni, ale napotykają wówczas na trudności techniczne.

Niewidomi a słabowidzący –dwie różne metody spostrzegania świata • Osoby słabowidzące • Nie mają kłopotu z poruszaniem się w otwartym terenie (nie wpadają na osoby i przeszkody), ale mają trudności w rozpoznawaniu twarzy osób i dokładnych lokalizacji miejsc. • Często mają bariery psychologiczne w korzystaniu ze środków przeznaczonych dla całkowicie niewidomych (nie chcą używać białej laski, alfabetu brajla itp.). • Mają trudności w czytaniu. W celu ich pokonania powinni stosować tzw. techniki wzrokowo-słuchowe lub słuchowo-wzrokowe (praca przy komputerze ze wspomaganiem mową syntetyczną).

Wspomaganie orientacji przestrzennej niewidomych • metody tradycyjne • biała laska • pies przewodnik • wypukłe mapy, rysunki i plany brajlowskie

Wspomaganie orientacji przestrzennej niewidomych • metody nowoczesne • elektroniczne białe laski • C5 Laser Cane- urządzenie laserowe wyposażone w 3 nadajniki i 3 odbiorniki, diody oraz słuchawki. Lasery rozpoznają przeszkody, a użytkownik jest o nich informowany dźwiękiem. • polski produkt "okulary dla niewidomych” opracowane w Instytucie Biocybernetyki w Poznaniu. • eksperymenty prowadzone na Akademii Podlaskiej w wykorzystaniu mówiących telefonów komórkowych, system blind-ent (w 2004 r.)

Wspomaganie orientacji przestrzennej niewidomych • Urządzenia i programy GPS • Urządzenie nawigator http://www.migraf.pl • Mówiące telefony komórkowe wyposażone w odbiorniki GPS i oprogramowanie nawigacyjne dla niewidomych - zamiast „Automapy” dedykowany dla niewidomych program LoadStone. • Telefony dotykowe z systemem Android np. HTC, Samsung SIII (android v4.1 i wyżej) z programem udźwiękawiającym TalkBack. • Ipady firmy Apple z wbudowanym fabrycznie programem mówiącym (również po polsku). • Ciekawostka! • Zapowiedzi pociągów na odnowionym dworcu Wschodnim w Warszawie są automatyczne (syntezator mowy Ania), • Autobusy mówiące numer linii i kierunek przy wjeździe na przystanek (MPK Siedlce), • Mówiące bankomaty np. Bank spółdzielczy dostępne tylko częściowo za granicą np. we Francji całkowicie udźwiękowione.

Charakterystyka populacji osób z uszkodzonym wzrokiem • Ok. 10% społeczeństwa ma kłopoty ze wzrokiem • 85 do 90% ludzi posiadających problemy ze wzrokiem to słabowidzący, a tylko 10 do 15% to całkowicie niewidomi. • Jest coraz mniej niewidomych, coraz więcej osób tracących wzrok, • Rodzi się coraz więcej dzieci niewidomych z dodatkowymi niepełnosprawnościami. • Największą organizacją niewidomych i słabowidzących jest Polski Związek Niewidomych (główna siedziba w Warszawie przy ul. Konwiktorskiej 7/9). Posiada on okręgi w województwach i koła terenowe w miastach powiatowych: • Siedlce ul. Błonie 11, • Garwolin ul. Kościuszki 28, • Sokołów Podlaski ul. Wolności 21, • Mińsk Maz. ul. Piłsudskiego 27 (PCK), • Są też inne organizacje działające dla niewidomych: Fundacja Trakt, Fundacja Szansa dla niewidomych, Fundacja Vis Major, Wielkopolskie Stowarzyszenie Niewidomych, Stowarzyszenie Przyjaciół Niewidomych i Słabowidzących w Poznaniu, Stowarzyszenie Rodziców i Przyjaciół Dzieci Niewidomych i Słabowidzących "Tęcza„, Stowarzyszenie Kultury Fizycznej, Sportu i Turystyki CROSS, Stowarzyszenie na rzecz Rehabilitacji Niewidomych i Słabowidzących RNIS, Stowarzyszenie Rodziców i Przyjaciół Dzieci niewidomych i słabowidzących „Nadzieja”.

Charakterystyka populacji osób z uszkodzonym wzrokiem • Zgodnie z informacjami PZN na grudzień 2011 - do związku należało 62337 osób w tym dorośli 57091 + dzieci 5246. • Członkowie zwyczajni stopień znaczny (niewidomi) - 31706, stopień umiarkowany (słabowidzący) 25385 • W szkołach ogólnodostępnych (podstawowe, gimnazja, zasadnicze, średnie) uczy się 3386 dzieci z dysfunkcją wzroku w tym w szkołach specjalnych 1240 + 225 nauczanie indywidualne. • Wg. PZN ok. 40% ogólnej liczby młodzieży niewidomej w wieku od 16 do 25 lat nie uczy się i nie pracuje a zatrudnionych jest tylko 6174 osoby czyli ok. 10% wszystkich niewidomych i słabowidzących. • Pozytywnym zjawiskiem jest wzrastająca liczba studiującej młodzieży niewidomej (ok. 10%).

Decydująca rola wczesnej interwencji i wychowania w rodzinie • Ważne dla rodziców dzieci niewidomych jest zdobycie informacji o możliwościach pomocy dla ich dziecka takich jak: • istniejące na ich terenie szkoły integracyjne, • programy PFRON i PCPR z których mogą skorzystać, • działania PZN i innych organizacji, • powinni też otrzymać wsparcie psychologiczne od specjalistów, • Cenne jest też wsparcie od niepełnosprawnych, którzy osiągnęli sukcesy zawodowe i społeczne w życiu. • Przy 8 okręgach PZN działają kluby rodziców dzieci niewidomych i słabowidzących, • Związek Niewidomych wypracował też standardowe zasady wczesnej rewalidacji i standardy dokształcania nauczycieli ze szkół ogólnodostępnych.

Szkoły integracyjne, a szkoły specjalne - zalety i wady • szkoły specjalne • Zalety: • fachowe przygotowanie personelu. • większa samodzielność dziecka. • Wady: • wczesna i długotrwała rozłąka z rodzicami może wpływać ujemnie na rozwój psychofizyczny dziecka. • ograniczony kontakt z "normalnym" społeczeństwem.

Szkoły integracyjne, a szkoły specjalne - zalety i wady • szkoły integracyjne • Zalety: • dziecko jest cały czas z rodziną, • dobrze zorientowani rodzice mogą pomóc w osiągnięciu wysokiego poziomu wiedzy. • Wady: • nauczyciele są niedostatecznie wykwalifikowani, nie mają motywacji (również finansowej) do wzmożonej pracy z dzieckiem niepełnosprawnym, • rodzice i nauczyciele są często niedoinformowani, • częste stosowanie tzw. "taryfy ulgowej" wobec uczniów niewidomych przez nauczycieli, • nadopiekuńczość rodziców przejawiająca się w wyręczaniu i ograniczaniu samodzielności dziecka.

Szkoły specjalne dla niewidomych i słabowidzących • Ośrodek Szkolno-Wychowawczy nr 1 im Louisa Braille’a w Bydgoszczy, • Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Młodzieży Niewidomej i Słabowidzącej w Chorzowie, • Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci Słabowidzących i Niewidomych w Dąbrowie Górniczej, • Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci Niewidomych i Słabowidzących w Krakowie, • Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci Niewidomych im. Róży Czackiej w Laskach, • Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci i Młodzieży Słabowidzącej w Lublinie, • Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci Słabowidzących i Niewidomych w Łodzi, • Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci Niewidomych w Owińskach, • Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci Niewidomych i Słabowidzących w Radomiu, • Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci Słabowidzących im. dr Zofii Galewskiej w Warszawie, • Zespół Ośrodków dla Dzieci i Młodzieży Niewidomej i Słabowidzącej ze Sprzężonymi Niepełnosprawnościami w Warszawie, • Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy Dzieci Niewidomych im. Marii Grzegorzewskiej we Wrocławiu, • Ośrodek Wychowawczo-Rewalidacyjny dla Dzieci i Młodzieży Niewidomej i Słabowidzącej w Częstochowie, • Medyczne Studium Masażu Leczniczego w Krakowie, • Medyczne Studium Zawodowe w Lublinie, • Zespół Szkół nr 3 w Lublinie.

Przykład szkoły specjalnej dla niewidomych i słabowidzących • Przykład szkoły specjalnej Ośrodek szkolno-wychowawczy dla dzieci niewidomych w Laskach pod Warszawą • Ośrodek jest kompleksem złożonym z przedszkola, szkoły, podstawowej, gimnazjum, liceum, szkoły zawodowej oraz 4 internatów. • Wychowują i kształcą one uczniów przygotowując ich do samodzielnego życia w społeczeństwie. • Uczniowie uczą się zawodów masażysty, tłumacza j. angielskiego, pracownika biurowego, ślusarza, dziewiarza, technika elektromontażu i technika tyfloinformatyki. • Uczniowie mogą rozwijać swoje zainteresowania dzięki działającym na terenie ośrodka szkole muzycznej, basenowi, pracowniom drzewa, ślusarskiej i tyfloinformatycznej oraz małej stadninie koni.

Urządzenia i środki przekazupowszechnego użytku o szczególnym znaczeniu • radio (obecnie również satelitarne i internetowe); specjalne programy do słuchania radia w Internecie np. http://www.screamerradio.com • magnetofon – obecnie specjalnie udźwiękowione odtwarzacze i dyktafony cyfrowe np. Olympus, Milestone, plextalk. • teatr, • koncerty, • muzea z dodatkową audiodeskrypcją np. Gród Biskupin, Panorama Racławicka, • Internet, - dostępny przy pomocy oprogramowania mówiącego (screenreader) • Tyflofilmy i kina z autodeskrypcją filmów (kilka razy w miesiącu wyświetlane w tyflogalerii w budynku PZN ul. Konwiktorska 7 w Warszawie, audiodeskrypcja na Stadionie Narodowym. • dla słabowidzących również telewizja. • niektóre programy z audiodeskrypcją w tv np.. Ostatni mecz Polska-Ukraina, • Filmy z audiodeskrypcją w niektórych kinach obecnie film Imagine w multikinie w Gdańsku.

Pomoce optyczne i inne rozwiązania usprawniające słaby wzrok • lupy elektroniczne, powiększalniki telewizyjne, • programy komputerowe powiększające znaki i grafikę na ekranie, - Magic, Supernova, • różne barwnowypukłe oznaczenia przeszkód.

Pomoce optyczne i inne rozwiązania usprawniające słaby wzrok .

Pomoce tradycyjne wykorzystujące dotyk • pismo Ludwika Braille"a wynalezione w 1824 r., • książki i czasopisma brajlowskie, • tradycyjne urządzenia do pisania - tabliczka i maszyna brajlowska, • pomoce matematyczne - kubarytmy, rysownica, model układu współrzędnych, figury wycinane z drewna i papieru, rysunki brajlowskie i wykonywane innymi technikami, • inne pomoce - zegarki brajlowskie, taśma wypukła,

Pomoce tradycyjne wykorzystujące dotykAlfabet Brajlle’a

Nowoczesne urządzenia wykorzystujące dotyk • Notatniki mówiące z klawiaturą brajlowską - Kajetek • notatniki z wyświetlaczem brajlowskim z klawiaturą qwerty lub brajlowską i mową: - Braillelite, Pacmate, Pronto, Braillesense. • Monitory brajlowskie podłączane do komputera – handytech, focus, thymus. • Drukarki brajlowskie - Index Everest, Tiger View plus. • Nagrzewarka do pęczniejącego papieru – do uzyskiwania wypukłej grafiki. • Planowane badania nad wykorzystaniem drukarek 3d do tworzenia wypukłych rysunków i 3wymiarowych modeli.

Nowoczesne oprogramowanie wykorzystujące dotyk Programy służące do drukowania tekstów i grafiki brajlowskiej • Brajl - działa pod systemem operacyjnym DOS (nadal używany), • Winbraille oraz Duxbury - przetwarzają do postaci brajlowskiej teksty przygotowane w Microsoft Word, • Drukarki View plus Tiger – potrafią drukować teksty wraz z grafikami z programu Word na tej samej kartce jednocześnie w brajlu i w czarnym druku • Translator - program do drukowania brajlowskich tekstów matematycznych, • TGD Qiktac - program do tworzenia rysunków brajlowskich dla drukarek typu Index. • Program Tiger Designer do tworzenia rysunków brajlowskich dla drukarek View plus. • Kombrajl - program autorstwa D. Kocielińskiego i D. Mikułowskiego do edycji i drukowania „zwykłych” i matematycznych tekstów brajlowskich.

Urządzenia wykorzystujące słuch • kalkulatory mówiące, • dyktafony i czytniki Daisy, • zegarki mówiące, • notatniki mówiące, • termometry i termostaty mówiące, • glukometry mówiące, • wagi i miarki mówiące, • syntezatory mowy współpracujące z komputerem, • windy z modułem mówiącym, • mówiące testery kolorów, • dźwiękowa sygnalizacja świetlna, • dźwiękowe systemy komunikacyjne - mówiące autobusy • Mówiące bankomaty

Oprogramowanie wykorzystujące słuch i dotyk • Programy typu Screenreader • Jaws - Freedom Scientific • Hal - Dolphin oceanic ltd • Window Eyes - Gw-micro • NVDA - darmowy program odczytu ekranu, • z programami czytającymi wspułpracują programowe syntezatory mowy czyli generowane głosy takie jak: Scansoft Agata, Iwona, Speak, • Talks – Nuance Communication i Mobile Speak – Code Factory – programy mówiące i powiększające do telefonów komórkowych z systemem Symbian takich jak np. NokiaE52, • TalkBack – program mówiący do telefonów komórkowych i palmtopów z systemem Android • głosy i funkcje odczytu ekranu (również polskie) są automatycznie wbudowane w system MacOS w Ipodach firmy Apple • Dźwiękowe funkcje lektora do odczytywania napisów w filmach obcojęzycznych (program Unispiker z głosem Iwona + standardowy odtwarzacz filmów Allplayer).

Oprogramowanie wykorzystujące resztki wzroku • Programy typu screen Magnifier • Lunar plus - Dolphin oceanic LTD • Magic - Freedom scientific • Supernova - Dolphin Oceanic LTD (jest to program mówiąco-powiększający • Talks and zoom – Nuance Communication i Mobile Magnifier – Code Factory- programy powiększająco-mówiące dla telefonów komórkowych z systemem Symbian np. NokiaE52 • funkcje powiększania wbudowane w Ipody firmy Apple i w systemach Android na Iphonach

Urządzenia wykorzystujące resztki wzroku • Powiększalniki telewizyjne, • Lupy elektroniczne, • Przenośne lupy • Monookulary

Komputerowe stanowisko pracy • komputer • drukarka czarnodrukowa • drukarka brajlowska • skaner • oprogramowanie screenreader lub screenmagnifier. • syntezator mowy • monitor brajlowski • oprogramowanie OCR • inne standardowe programy

Komputerowe stanowisko pracy Sprzętowy syntezator mowy Monitor brajlowski Drukarka czarnodrukowa Oprogramowanie screenreader KOMPUTER Drukarka brajlowska Programowy syntezator mowy Program Brajl Skaner Ms Word Oprogramowanie OCR Monitor Oprogramowanie magnifier

Tradycyjne formy dostępu do kultury, rozrywki i wiedzy • Książka mówiona nagrywana na kasety - działalność biblioteki centralnej • Książka pisana drukiem powiększonym • Książka brajlowska • Nutowe wydawnictwa brajlowskie (Stowarzyszenie im. Edwina Kowalika)

Nowoczesne formy dostępu do kultury i wiedzy • internetowe biblioteki cyfrowe, można pobierać książki w formatach txt, doc oraz audiobooki w mp3 • multimedia dostępne dla niewidomych i słabowidzących – filmy, podcasty, książka cyfrowa, radio internetowe i satelitarne • tyflofilmy – filmy z audiodeskrypcją czyli dodatkową ścieżką dźwiękową z opisem scen, • cyfrowa książka mówiona tworzona w systemie Daisy (mp3 + dodatkowa nawigacja po nagraniu możliwość przechodzenia po stronach, rozdziałach, zdaniach itd.) • Ekiosk – prasa, miesięczniki i tygodniki nagrane w postaci MP3 do kupienia http://ekiosk2.defacto.org.pl/

Nowoczesne formy dostępu do kultury i wiedzy

Książka skanowana – najpopularniejsza forma dostępu do literatury • Przygotowanie książki do czytania przez niewidomego • - użycie skanera i programu OCR • Skanujemy obraz stron książki do komputera przy pomocy programu OCR np. Finereader • Uruchamiamy rozpoznawanie tekstu czyli przetwarzanie obrazu zeskanowanych stron na tekst • Zapisujemy tekst do pliku tekstowego lub do dokumentu Word • Oczyszczamy tekst ze zbędnych informacji (źle rozpoznanych znaków, pozostałości po grafice itp.) i poprawiamy go • Przygotowana książka może być odczytana głosem syntetycznym przy pomocy programu typu screenreader i syntezatora mowy • Można ją też przekształcić na format mp3 przy pomocy programu DSpeech lub Express Ivo, a potem słuchać w dyktafonie cyfrowym lub telefonie. • Stacjonarne i przenośne urządzenia lektorskie dla osób nie posługujących się komputerem – multilektor, autolektor,

Problemy początkujących osób słabowidzących w pracy z komputerem • Trudności w opanowaniu techniki poruszania wskaźnikiem myszki. Należy wspomagać ćwiczeniami od najłatwiejszych operacji do trudniejszych oraz technikami skrótów klawiszowych. • Trudności w odczytywaniu zbyt małych liter – należy wspomagać technikami słuchowo-wzrokowymi (używanie syntezatora mowy). • Trudności w dostrzeganiu znaków i grafiki, często wyświetlanych w nieodpowiednim kolorze – należy wspomagać odpowiednim ustawieniem parametrów programu powiększającego.

Problemy początkujących osób niewidomych w pracy z komputerem • Trudności w zrozumieniu tego, czym są okienka i jak działają – należy wspomagać brajlowskimi rysunkami okienek i przykładami działającymi na wyobraźnię (przesuwanie figur na biurku, odkrywanie i przykrywanie kartek itd.). • Trudności w wydobyciu potrzebnych danych z dużej ilości niepotrzebnych informacji wyświetlanych na ekranie i wypowiadanych przez program mówiący – należy wspomagać dostosowaniem ustawień programów czytających. • Niemożliwość wykonania operacji, które mogą być wykonane tylko za pomocą myszki – programy czytające posiadają funkcje „udawania myszki z klawiatury”, jest to trudne ale możliwe po wielu ćwiczeniach. • Trudności w poruszaniu się po internecie – nauka różnych przydatnych skrótów klawiszowych ułatwiających nawigację po dużej stronie

Gdzie i jak można kupić oprogramowanie specjalistyczne i sprzęt? • Rozprowadzaniem oprogramowania specjalistycznego dla niewidomych i słabowidzących zajmuje się w Polsce kilka firm. • Niektóre z nich to: • Altix SP ZOO – Warszawa • ECE Konrad Łukaszewicz - Grodzisk Mazowiecki • Harpo - Poznań • Medison Wojciech Maj - Kielce • PHU Impuls - Lublin

Programy rządowe i pozarządowe wspierające rehabilitację osób z uszkodzonym wzrokiem • PFRON – program „Komputer Dla Homera” - zakup sprzętu komputerowego i oprogramowania dla niewidomych i słabowidzących. Obecnie zamieniony na program „Aktywny Samorząd” na gorszych warunkach finansowych realizowany w centrach PCPR. • PFRON – program „Student” – pożyczka na zakup drobnego sprzętu, opłacenie lektora, przewodnika, korepetycji, akademika itd. Przeznaczony Dla studentów niepełnosprawnych. • PCPR – program „Likwidacja barier komunikacyjnych i architektonicznych” – częściowy zwrot kosztów zakupu urządzeń do komunikacji lub ułatwień instalowanych w mieszkaniach przeznaczony dla osób niepełnosprawnych.

Tradycyjne formy dostępu do kultury, rozrywki i wiedzySport • Uprawianie turystyki pieszej, rowerowej, kajakowej, żeglarstwa. Projekt „Zobaczyć morze” - od kilku lat z inicjatywy prywatnej niewidomych są organizowane rejsy dalekomorskie dla niewidomych na statku szkoleniowym „Zawisza”, który został przystosowany przez zamontowanie udźwiękowienia do jego przyrządów nawigacyjnych. • Uprawianie sportu: gimnastyka, pływanie, kręgle, lekka atletyka: • Istnieją kluby sportowe i organizacje takie jak: Kros, (oddziały w całej Polsce) Start,(w Warszawie) Klub rowerowy Hetman (w Lublinie), również PZN. Organizują one imprezy sportowe i turystyczne. • Uprawianie sportów rekreacyjnych łyżwiarstwo, jazda na rolkach, narciarstwo. W Polsce istnieje jedna szkółka narciarska dla niewidomych, natomiast w innych krajach takich jak USA : uprawianie takich sportów przez niewidomych jest rzeczą normalną.

Tradycyjne formy dostępu do kultury, rozrywki i wiedzySpektakularne wyczyny sportowe • Trzej Hiszpanie: niewidomy Eryk, Xavier, który nie ma nogi i Jesus, który stracił w wypadku rękę 21 stycznia 2008 zdobyli biegun południowy. • Niewidomy student informatyki z Gdańska Paweł Urbański zdobywa kolejne szczyty Kilimandżaro, ostatnio Górę Kościuszki w Australii.

Formy dostępu do rozrywki i kultury - sport

Tradycyjne formy dostępu do kultury, rozrywki i wiedzy Niewidomi muzycy Amadou & Mariam

Tradycyjne formy dostępu do kultury, rozrywki i wiedzy Niewidomi muzycy

Literatura [1] Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu „Uczeń niewidomy i słabo widzący w ogólnodostępnej szkole średniej” - poradnik dla nauczycieli pod red. dr Stanisława Jakubowskiego. [2] Ministerstwo Edukacji Narodowej, Poradnik Dydaktyczny dla nauczycieli realizujących podstawę programową w zakresie szkoły podstawowej i gimnazjum z uczniami niewidomymi i słabo widzącymi - praca pod red Stanisława Jakubowskiego Warszawa 2001. [3] Niniejszą prezentację oraz inne materiały można znaleźć na stronie: http://darek.ii.uph.edu.pl pod linkiem Informacje dla studentów -> WSCDN Kurs [4] Shoval, S., Ulrich, I., and Borenstein, J., “Computerized Obstacle Avoidance Systems for the Blind and Visually Impaired.” Invited chapter in "Intelligent Systems and Technologies in Rehabilitation Engineering” 12/26/00, pp. 414-448. [5] Web accessibility Initiative. Obejmują one np. umieszczanie obok grafiki także jej opisów.

Dariusz Mikułowski