İŞ YAŞAMINDA ETİK İŞ ETİĞİ ALANINDA KULLANILAN TERİMLER

1. İŞ YAŞAMINDA ETİKİŞ ETİĞİ ALANINDA KULLANILAN TERİMLER Yrd. Doç. Dr. Meral Elçi Ders III

2. Konu başlıkları • İşletmecilik ahlakı • Meslek ahlakı • Çalışma ahlakı • Etik iklim • Etik kodlar • Kişisel ahlak felsefeleri • İdealizm • Rölativizm • Whistle-Blowing • Ombudsmanlık

3. İş ahlakını oluşturan 3 temel alan Çalışma ahlakı Work ethic Meslek ahlakı Professional ethic İşletmecilik ahlakı İş ahlakı Business Ethics

4. Çalışma, meslek ve işletmecilik ahlakları • Birbirlerinden tamamen bağımsız alanlar değildirler. • Örn: bir hekimin zamanında işe gelmesi onun çalışma ahlakınıgöstermektedir. • aynı hekimin hastalarına ilaç firmalarının istekleri doğrultusunda gereksiz yere ilaç yazmaması meslek ahlakınınbir gereğidir. • fakat bu ikisi aynı anda çalıştığı sağlık firmasının işletme ahlakıveya politikası olabilir.

5. Bir işletme örgütününkurumsal ya da örgütsel ahlakını temsil eder. İşletme içinde çalışan bireylerin tek tek kişisel ahlaki eğilim ve felsefeleri, çalışma ahlakları, meslek ahlakları olduğu gibi onlardan ayrı olarak işletmenin de kendine özgü bir ahlaki eğilimi ve felsefesi vardır. İşletmecilik ahlakı

6. Bir işletme örgütünün sahip olduğu ahlaki normlar, değerler, eğilimler ve ilkeler bütünüdür. İŞLETMELERİN ÇEŞİTLİ FONKSİYONLARI VARDIR: Üretim Pazarlama Muhasebe/Finansman İnsan kaynakları Halkla ilişkiler Araştırma-geliştirme İşletmecilik ahlakı Bu fonksiyonların her biri için ayrı ahlaki ilkeler geliştirilebilir.

7. İşletmecilik ahlakı • Sahipler, hissedarlar • Bankalar ve diğer finans kurumları • Müşteriler • Çalışanlar, yöneticiler • Tüketici hakları dernekleri • Sendikalar • Rakipler • Merkezi ve yerel hükümet organları • Siyasi örgütler • Sivil toplum kuruluşları (ÖRN:TÜSİAD, TEDMER, PERYÖN, KALDER, TOPLUMSAL ETİK DERNEĞİ ) • Medya • Doğal çevre ETKİLENENLER KİMLERDİR?

8. Meslek ahlakı • Belli bir mesleğin mensuplarının uyması gereken ahlaki ilkelerdir. • Bu ilkeler toplumsal kültür ve değerlerden bağımsızdır.

9. Meslek ahlakının 2 temel boyutu Mesleki bilgi& becerilere özen gösterilmesi Meslek ahlakı Meslek onurunun korunması

10. Meslek ahlakı ilkelerinin özellikleri • Uygulama standartlarını ortaya koyar. • Yazılı olmak zorunda değildir. • Tüm üyelerce bilinmek zorundadır. • Hukuk kuralları gibi cezai yaptırımlara sahip değildir, daha çok vicdana seslenir.

11. Meslek ahlakı ilkelerini hayata geçirebilmek için…. • Etik sorunlara yer veren örnek olaylarla zenginleştirilmiş hizmet içi programlar geliştirmek. • Etik olmayan davranışları etkin bir şekilde cezalandırma ve önlemeye çalışmak. • Etik olmayan davranışlar için verilecek cezaların çalışanlarca bilinmesini sağlamak. • Politika ve kuralları oluşturacak bir etik kurul oluşturmak. • Etik politika ve ilkeleri içeren bir liste geliştirmek

12. Çalışma ahlakı • Çalışmaya ve işe karşı geliştirilen kişisel tutum ve davranışlardır. • Bu tutum ve davranışlar, içinde yaşanılan kültürden etkilenir. • Bazı toplumlar işe yönelik olumlu tutum geliştirirken, bazıları işten çok dinlenme ve eğlenceyi ön plana alabilmektedir.

13. Max WeberAvrupa’da kapitalizmin gelişmesi ve refah düzeyinin artmasında protestan ahlakının çok önemli rol oynadığını ifade etmiştir. Weber, yaptığı gözlemler sonucunda Protestan mezhebine bağlı Hıristiyanların, Katoliklere göre daha dünyaya dönük olduklarını; sermaye sahiplerinin, işverenlerin, işçi sınıfının eğitim görmüş yüksek sınıfının hep Protestan özelliklere sahip oldukları sonucuna varır. Buradan hareketle, belirli bir dünya görüşü ile belirli bir ekonomik etkinlik biçimi arasında dinsel bir ilişki olduğu fikrini ortaya koyar. Alman sosyolog Max Weber

14. Protestanlığın özellikle Kalvinist kolu çalışmayı bir ibadet olarak kabul edip bir ruhsal kurtuluş yolu olarak yüceltmiştir. Çalışma ahlakı daha çok Anglo-Sakson ve İskandinav ülkelerinin kültürel özelliği olarak bilinir. Çalışma hayatın başlı başına bir amacıdır.

15. Yüksek Çalışma ahlakına sahip olduğu bilinen çalışanlar; • Çok çalışmaya güdümlü -ancak işkolik olup sağlıklarını kaybetmeden, • Görevinin ne olduğuna bakmaksızın • Daha uzun süre çalışıp daha çok üretebilen, • Daha az tüketen, tutumlu, sade bir yaşam süren • Öz-disiplinli • Dürüst • Dakik • Olumlu ya da olumsuz geribildirim aldığında dahi bundan etkilenmeyen, • Yüksek içsel motivasyona sahip bireylerdir.

16. Weber’in Çalışma ahlakı modeli Dini inançlar ve kişisel sofulukla beslenen çalışma ahlakı; bireyleri çok çalışmaya, zamanın kullanımı konusunda dikkatli olmaya, birikime, yeniliklere ve dürüstlüğe götürmekte, bunların varlığı da ilahi zenginliğe ulaştırmaktadır.

17. WEBER’E GÖRE… “...insan, varolmak için çalışmak yerine, çalışmak için vardır”. • “Zamanın boşa harcanması, günahların ilki ve prensipte en ölümcülüdür. • Sosyallik, boş konuşma, lüks, sağlık için gerekli olandan fazla uyumak...en büyük cezayı hak eder

18. CALVİN’E GÖRE… • Serbest zamanı, “çoğu zaman aylaklığın bir şekli” olarak değerlendirmiştir. • Kendisi, dans etmeyi, kumar ve kağıt oyunları oynamayı ahlak dışı olarak nitelendirmesine rağmen, eğlence etkinliklerinin tamamını kınamamaktadır. • Ancak Serbest zaman etkinlikleri, gücün yerine gelmesini sağlıyorsa, ya da insanı daha dinç tutuyor ve çalışmak için gerekli fiziksel ve zihinsel yeteneklerin devamın sağlıyorsa, tolere edilebilir.

19. Büyük önder Atatürk de çalışmanın ne kadar yüce bir davranış olduğunu her konuşmasında dile getirmiş , ve ‘Türk, öğün, çalış, güven. ‘ sözüyle çalışmanın önemini anlatmaya çalışmıştır. Atatürk yine başka bir söyleminde ‘Türk milleti zekidir, çalışkandır ‘ diyerek Türk milletinin çalışkanlık gibi üstün bir özelliği olduğunu ya da olması gerektiğini anlatmıştır.

20. Kanuni Sultan Süleyman • KanuniSultan Süleyman döneminde Osmanlı imp.’nun çalışma ahlakı dönemin Hollanda büyükelçisi tarafından şu şekilde anlatılmıştır. • “Onlarda muhteşem bir imparatorluğun kaynakları, zafere alışkınlık, savaşma yeteneği, sıkı çalışmaya dayanıklılık, düzen ve disiplin, tedbir, bizde ise yaygın fakirlik, bazı kesimlerde lüks ve israf, tembellik eğitimsizlik. Öyleyse bu durumdan nasıl bir sonuç bekleyebiliriz ki.”

21. THE DETERMINANTS OF WORK-ETHIC IN KOCAELİ RESULTS AND IMPLICATIONS • Religiosity is a factor that has a positive impact on the morality and hardworking • Married people have a significantly higher level of morality and hardworking. • People born in the Black Sea Region have a significantly higher amount of hardworking. • People born in the South Eastern AnatoliaRegion have a significantly higher amount of external locus of control.

22. “Etik sorunlarla nasıl başa çıkılacağı ve etik açıdan doğru davranışın ne olduğu konusunda ortakalgılamalardır” (Victor & Cullen, 1988, s.101). Örgütsel bir kavramdır ve çalışanları içinde bulundukları örgütün etik değerlerine uymaya zorlar. ETİK İKLİM(ETHICAL CLIMATE)

23. İklim ve kültür farklı kavramlardır: • İklim psikolojik bir yapıyken, kültür antropolojik bir yapıdır. • İklim nicel olarak ölçülebilirken, kültür farklı düzeylerde hem nitel hem de nicel yöntemleri gerektirir. • İklim, örgütsel kültürün bir sonucu ya da göstergesiyken, kültür iklimi kapsar.

24. Ödül/Ceza ve Etik iklim • Ödül/Ceza Uygun bir biçimde uygulandığında disiplin yaratarak,davranışları düzeltir(Podsakoff, 1982; Trevino, 1986, Schwepker, 2001). • Cezanın ve ödülün yokluğu, etik olmayan davranışın oluşmasına fırsat sağlayabilir.

25. Üst düzey yönetim ve etik iklim • Üst düzey yönetim, bir firmanın Etik İkliminin oluşturulması, değiştirilmesi ve idame ettirilmesindekritik rol oynar” (Schein, 1985). • İşyerinde etik olmayan davranışları azaltmanın ilk adımı, örgütün o anki Etik İklimi hakkında bilgi toplamaktır” (Peterson, 2002).

26. Etik İklim • Müdahaleci bir değişkendir–çalışan davranışını etkileyen örgütsel işleyişin bir fonksiyonudur. • Çok boyutludur. • Aynı şirkette, farklı Etik İklimler ortaya çıkabilir. • Kurumun Etik İklimini değiştirmek mümkündür.

28. a) Egoist İklimler:Esas olarak kendine dönük çıkarların en çoklaştırılmasına dayanır. Karar alıcı genellikle kendi çıkarlarını en çoklayan alternatiflerin neler olduğunu arar, bunu yaparken başkalarının çıkarlarını göz ardı eder. Egoizm sonuçları açısından bireyin kendisi için en fazla yararı olan faaliyeti yapması gerektiğini söyler. Aynı birim ya da örgüt içindeki başkalarının ihtiyaçları ve çıkarları çok daha az ilgi görür. Bireylerin başkalarının çıkarını ve refahını düşünmesi beklenmez (Victor and Cullen, 1988). Bu şartlar altında, bencilliğin örgütsel bağlılığı geliştirmesi, tesis etmesi beklenemez. Bir örgüt bencil ve çıkarcı davranışları telkin ediyorsa ki bu davranışlara yalan söylemek, dedikodu yapmak ve çalmak da eklenebilir, bu durumda çalışanlar, bir bütün olarak örgüte ve örgütte yer alan başkalarına karşı daha ilgisiz ve umursamaz olacaklardır.

29. b) İyiliksever İklimler:İyilikseverlik başkalarına dönük ilgiye dayanır. Karar alıcı bireysel ihtiyacın tatminini azaltacak olsa bile ortak çıkarın en çoklanacağı alternatifi bulmaya çalışır (Weber, 1995). Bir kimsenin iyiliksever iklim algılaması, kararların alınmasında en çok sayıda kişinin çıkarlarının en çok düzeyde tatmin edilmesidir. Bu bireyler örgütlerini, başkalarının çıkarlarına özen gösteren niteliği ile görürler (Wimbush ve Shepard, 1994). Bir iyiliksever iklimde beklenti, birim elemanlarının, örgüt içindeki ve örgüt dışındakilerin her birinin refahına özen gösterilmesidir. Örgüt içindeki bu olumlu etki, davranışlar açısından örgüte ilişkin iyi bilgilerin ve iyi niyetin yayılması ile ve hatta örgütün işleyişine yönelik tehditlerden koruyucu düzelmelerle sonuçlanabilir. Bu davranışların tümü yükselen ÖB göstergeleridir. Ayrıca iyiliksever etik iklimde, örgüt üyeleri arasında birliğin oluşması, üyelerin birbirlerine karşı daha hassas ve yardıma istekli olmaları gözlenebilir.

30. c) İlkelilik İklimleri:ilkelilik etiksel kriteryası, bir sosyal birimdeki, normatif beklentiler içerisindeki standartlar, yasalar ve kuralların yorumlaması ya da uygulamasını somutlaştırmaktadır. Genel olarak, bir etiksel dilemma ile karşılaşıldığında, örgütsel normlar ya da grup normları, karar alıcıya, kararlarında, kurallara ya da kodlara bağlı kalmasını önerir. Meslek çalışanlarından, meslekî ilkelerini örgütsel normların üzerinde tutmaları beklenir. Böyle olduğunda, örgütler ilkesel normlar ve değerlerle uyumlu bir ilkelilik-dürüst etiksel iklim geliştirdiklerinde, daha yüksek düzeyde ÖB görülecektir.

31. Arttırır • Örgütün etkinliği ve verimliliği • Firma performansı • Örgütsel performans • Çalışanların • iş Tatmini • örgütsel bağlılığı • sosyal sorumluluk düzeyleri • Etik sorunlarla başa çıkmada başarı Güçlü Etik iklimler Azaltır • Önemli etik sorunlar • İşten ayrılma niyeti • Devamsızlık

32. İşgören Bağlılığı ve Güveni Yatırımcı Sadakati ve Güveni Etik İklim Kârlar Kaynak: O.C. Ferrell, John Fraedrich, Linda Ferrell; Business Ethics, Ethical Decision Making, Sixth Ed., Houghton Mifflin Company, Boston New York, 2005, s.14. Müşteri Tatmini ve Güveni Örgütsel Etiğin Performans Üzerindeki Rolü

33. ARAŞTIRMANIN MODELİ • ETİK İKLİM • Kişisel Çıkar • Kurum Çıkarı • Verimlilik • Arkadaşlık • Takım Çıkarı • Sosyal Sorumluluk • Kişisel Ahlak Kuralları • Kurumsal Ahlak Kuralları • Kanunlar ve Mesleki Ahlak Kuralları H6 H2, 3, 4 • ÖRGÜTSEL VATANDAŞLIK DAVRANIŞLARI • Diğerlerini Düşünme • Nezaket Tabanlı Bilgilendirme • Gönüllülük ve Centilmenlik • İleri Görev Bilinci • Örgütün Gelişimine Destek Verme • ÖRGÜTSEL PERFORMANS • Nitel Performans • Nicel Performans H8 H1 H5 • KİŞİSEL AHLAK FELSEFELERİ • Rölativizm • İdealizm H7

34. + Nitel Performans İdealizm Nicel Performans + **p<,01 ; *p<,05 Örgütsel Performansa Kişisel Ahlak Felsefelerinin Etkisi

35. - Kişisel Çıkar + Takım Çıkarı Nicel Performans Nitel Performans Kurumsal Ahlak Kuralları + Kanunlar ve Mesleki Ahlak Kuralları + **p<,01 ; *p<,05 Nicel Performansa Etik İklim Boyutlarının Etkisi

36. Demografik verilerle Etik İklim Arasındaki İlişkiler • Kadınlar, erkeklerden daha fazla etik tercih yapmaya, • Erkekler ise kanun ve bireysel hakların üzerinde durup “Adaletin etiğine” bağlı olmaya daha eğilimli iken, • Kadınlar, ilişkiler ve şefkat üzerinde durup “Başkalarının İyiliğini İstemeye”(Arkadaşlık, Takım Çıkarı) daha yatkındırlar ve daha fazla insancıl kararlar alırlar.

37. Genel olarak, kadınlar daha toplumsal ve uzlaşmacı, arkadaş canlısı, empati kurabilen ve sorumluluk alabilen bir görünüm sergilerlerken (Eagly, 1987; Eagly ve Wood, 1991; Feingold, 1994) • Erkekler, daha başına buyruk, bağımsız, iddialı, hakkını sonuna kadar savunan, sonuca yönelik bir yapı içerisindedirler (Eagly ve Wood, 1991, Berkman, 2009).

38. Daha yüksek öğrenim görmüş bireyler, • daha fazla etik davranış sergilerler (Trevino, 1986 ; Wimbuchvd., 1997).

39. ETİK KODLAR • Yasalarca belirlenmese bile, bir mesleğin icrası sırasında uyulması gereken kurallar manzumesidir. • Hukuki yasalar kişileri “zorunlu” kılar, etikkodlar ise “gereklilik” yaratır. • Bu alanda “Hipokrat Andı” bilinen en eski etik kodlardan biridir. • Bugün, birçok örgütte etik kodlar yazılı olarak insan kaynakları bölümlerince çalışanlara dağıtılmaktadır.

40. Etik kodların varlığı, etik İklimi destekler. • Etik kodlara sahip olmayan ve etik iklime aykırı davranışları denetleme, cezalandırma ve düzeltme sistemleri bulunmayan örgütlerde etik dışı davranışların daha baskın olduğu görülmüştür* *(Ferrell ve Gresham, 1985; Ferrell ve Skinner, 1988; Weeks ve Nantel, 1992 ).

41. Etik kodların varlığının önemi semboliktir. • Özellikle bir etik kodun yokluğu çalışana, yönetimin etikle ilgisinin olmadığı mesajını verir. • Çalışan içeriğinden haberdar olmasa da, etik kodlar, algılanan etik iklimietkileyebilir. • Etik İklimin güçlendirilmesi için, etik kodların varlığı gerekli fakat yeterli değildir (Simpson vd., 1994; Falkenberg ve Herremans, 1995; Stevens, 1999).

42. (4) ETİK EĞİTİMİ (1) ÜST YÖNETİMİN ETİK YÖNETİMİ PLANLAMASI VE STRATEJİ OLUŞTURMASI (3) ETİK KODUN UYGULANMASI (5) İK UYGULAMALARI (2) ETİK KOD HAZIRLANMASI (6) İŞLETMENİN KARAR VE UYGULAMALARI (7) ETİK KURUL VE GÖREVLİLER Geri bildirim (8) ETİK DENETİM VE DEĞERLENDİRME ETİĞİN KURUMSALLAŞMASI

43. Örnek:Etik kod

47. Kişisel Ahlak Felsefeleri • Ahlaki yargıları incelerken, bireysel farklılıkları da hesaba katmak gerekir. • Söz konusu bireysel farklılıkları açıklayan çok çeşitli yaklaşımlar olmasına rağmen, bireysel farklılıkları açıklayan iki temelahlaki düşünce olduğunu açıklamışlardır: Rölativizm & İdealizm

48. Rölativizm Herkes için her yerde geçerli olan evrensel kanunlar olmadığı inancıdır. Etik kanunlar belirli bir kültüre ilişkindir ve kültürden kültüre değişebilir (Forsyth, 1980, 1992; Loo, 2002) Septisizme dayalıdır. İdealizm Rölativistlerin tersine idealistler, etik kural, norm ve ilkelere göre hareket ederler. Birey, başkalarının refahını önemser. Doğru hareketler her zaman istenen sonuçları verir (Kleiser & diğ., 2003).

49. Demografik verilerle Kişisel Ahlak Felsefeleri Arasındaki İlişkiler • Kadınlar, erkeklere oranla daha fazla • idealist ve daha az rölativisttir(Gilligan, 1982; Forsyth vd., 1988, s.244; Bass, Barnett ve Brawn, 1998; Singhapakdi, Vitell ve Franke, 1999). • Yaşça daha büyükbireyler, • yüksek idealizm ve düşük Rölativizm sergilemektedirler (Singhapakdi vd., 1999; Kim ve Choi, 2003; Pratt, 1991).

50. Tecrübe arttıkça, etik problemlere ahlaki çözümler bulma olanağı • artar (Singhapakdi vd., 1999, s.24). • Eğitim ile İdealizm arasında • negatif bir ilişki bulunmaktadır (Hoo, Vitell, Barness ve Desborde, 1997; Singhapakdi, Vitell ve Franke, 1999, s.46).