MALTEPE ÜNİVERSİTESİ UZAKTAN EĞİTİM BİLİMSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ DERSİ NOTLARI

1. MALTEPE ÜNİVERSİTESİUZAKTAN EĞİTİMBİLİMSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ DERSİ NOTLARI Ders Sorumlusu: Yrd.Doç.Dr. Gülseli Aygül ALAN

2. Kullanılan Kaynaklar • Uzaktan Eğitim, Bilimsel Araştırma Yöntemleri Dersine ait notların hazırlanmasında, aşağıda belirtilen kaynaklardan yararlanılmıştır. • Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri ve Teknikleri, Aysel Aziz, İstanbul:Nobel Yayınları, 2008. • Bilimsel Araştırma Yöntemi, Niyazi Karasar, Ankara: Nobel Yayınları, 2005. • Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri,SPPS Uygulamalı, Remzi Altunışık,Recai Çoşkun, Serkan Bayraktaroğlu, Engin Yıldırım, Sakarya:Sakarya Kitapevi, 2005. • Sosyal Araştırmalara Giriş: Nicel ve Nitel Yaklaşımlar, Keith F. Punch, Çev. Dursun Bayrak-H.Bader Aslan-Zeynep Akyüz. Ankara: Siyasal Kitabevi, 2005. • Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri, Ali yıldırım, Hasan Şimşek, Ankara: Seçkin yayınları, 2006.

3. BİLİMSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ DERSİ1. Hafta • Hafta Ders İçeriği • BİLGİNİN KAYNAĞI • BİLİM KAVRAMI • BİLİM YÖNTEM İLİŞKİSİ • BİLİMSEL YÖNTEMİN AŞAMALARI • BİLİMSEL ARAŞTIRMADA TEMEL KAVRAMLAR

4. BİLGİNİN KAYNAĞI • İnsanlar, sürekli olarak, kendilerini ve çevrelerini aydınlatma, tanıma, olay ve oluşumları açıklama ve karşılaştıkları problemlere güvenilir çözümler arama uğraşındadırlar. • Bu çaba için doğru bilgiye ihtiyaç duyarlar. • Bilginin kaynağının ne olduğu ise tüm düşünenleri özellikle de felsefecileri sürekli uğraştıran bir konu olmuştur.

5. BİLGİNİN KAYNAĞI • Bilginin kaynağı konusundan değişik görüşler ve düşünce akımları oluşmuştur: • Pozitivizm, materyalizm, idealizm, rasyonalizm, realizm, ampirizm gibi. • Bu ders kapsamında iki ana grup olarak rasyonalizm ve ampirizm ele alınacaktır. • Rasyonalizm (akılcılık) • Ampirizm (deneycilik)

6. BİLGİNİN KAYNAĞI Rasyonalizm (akılcılık); • Akla öncelik veren ve onu gerçek bilgi kaynağı sayan düşünce sistemidir. • Tek bilgi kaynağı akıldır bu nedenle gözleme yer verilmemektedir.

7. BİLGİNİN KAYNAĞI Ampirizm (deneycilik); • Bilginin kaynağı olarak duyu ve deneyimleri esas alır. • İdeal bilgi bilimdir ve olgusal niteliktedir. • Ampirist yaklaşımın yeni yorumcularından en etkilileri “Viyana Çevresi”dir. • Önemli temsilcilerinden Carnap ve Popper arasındaki fikir ayrılığı dikkat çekicidir.

8. BİLGİNİN KAYNAĞI Ampirizm (deneycilik); • Carnap, tümevarım mantığını benimser: önce doğrulanabilirlik, sonra pekiştirme ve sınanabilirlik mantığını savunur. • Popper ise, tümdengelim mantığını benimser: akıl ya da gözlem yoluyla geliştirilen bir genelleme (hipotez), gözlem ya da mantıksal sonuçlara bakarak yanlışlanmaya çalışılmalıdır. • Doğruya ulaşmanın yolu, yanlışların bulunup ayıklanmasıdır, görüşünü savunur.

9. BİLİM KAVRAMI • Karşılaşılan problemlerin çözümü için yararlanılan değişik dayanaklar vardır: • Önceki uygulamalar • Otorite figürleri • Kişinin kendi deneyimleri • Bilim

10. BİLİM KAVRAMI • Sistematik bilgi topluluğu olarak tanımlanan bilim daha daraltılmış haliyle; • Görgül (ampirik) ve nesnel (objektif) bir konusu olan aralarında mantıksal ve olgusal ilişki olan bilgiler bütünüdür. • Bilimin temel işlevleri anlama, açıklama ve kontroldür.

11. BİLİM KAVRAMI Temel iki grupta ele alınabilir: • Aksiyomatik Bilimler • Matematik • Mantık • Pozitif Bilimler • Doğa Bilimleri • Toplum Bilimleri (İnsan Bilimleri)

12. BİLİM KAVRAMI • Aksiyomatik Bilimler: a.Matematik, b.Mantık • Önceden doğru sayılan bilgilerden yola çıkarak tümdengelim yöntemi ile bilgi üretme olan aksiyomatik bilimleirn ilkini matematik oluşturur. • Matematik bilimlerinde kesinlik vardır ancak soyut önermelerdir. • Mantık ise tümdengelim yöntemiyle kıyas yoluyla çıkarımlar yapar. Sözcükler ve dilsel deyişler arsındaki ilişkileri açıklar.

13. BİLİM KAVRAMI • Pozitif Bilimler Tümevarım yöntemiyle tek tek olgular arasındaki ilişkileri inceleyerek genellemelere ulaşır, yeni çıkarımlarda bulunur.

14. BİLİM KAVRAMI • Doğa Bilimleri • Dünyadaki canlı ve cansız varlıkları ve bunlarla ilgili olayları kendine konu alan fizik, kimya, biyoloji, jeoloji, fiziki antropoloji, astronomi gibi bilimleri ifade eder.

15. BİLİM KAVRAMI b. Toplum Bilimleri (İnsan Bilimleri) • Toplumsal nitelikli olayları incelemeyi hedefleyen sosyoloji, psikoloji, tarih, etnoloji, siyaset bilimi, ekonomi bilimi, hukuk gibi bilim dallarını içerir. • Doğa bilimleri ile arasındaki temel ayrım, içeriklerinin kontrol ve incelenebilme düzeylerindeki farktır. Biri mutlak diğeri görelidir.

16. BİLİM YÖNTEM İLİŞKİSİ • Bilim, ilk görünüşte dağınık ve ilişkisizmiş gibi görünen bir dizi olguyu bir sistem ve bütünlük içinde açıklamaya çalışır. Akla uygun, genellemeler içerir, evrenseldir. • Ünlü düşünür Russell’ın dediği gibi bilimde varılan her aşama uzun bir yolculuktaki konaklama yerleri olarak algılanmalıdır.

17. BİLİM YÖNTEM İLİŞKİSİ • Bilimsel yöntemde tümevarım ve tümdengelim yaklaşımları vardır. • Gözlemler sonucunda yapılan genellemeler (tümevarım) ya da genellemelerden yapılan tekil akıl yürütmelerdeki (tümdengelim) ifadeler “hipotez” olarak adlandırılır.

18. BİLİM YÖNTEM İLİŞKİSİ • Sistematik bilgi topluluğu olan bilimin akılcı ve genellenebilir olması için kullanılan yönteminde evrensel olması gerekmektedir. • Bilimsel yöntem, temelinde deneme süreci olmakla birlikte onlarla sınırlı değildir. • Neyi aradığını ya da sınadığını bilmek aslında bir deneme yapmaktır.

19. BİLİMSEL YÖNTEMİN AŞAMALARI • Karasar, John Dewey’in bilimsel basamaklarını esas almış ve son basamak olarak raporlamayı kendisi önermiştir. • Güçlüğün sezilmesi • Problemin tanımlanması • Çözümün tahmin edilmesi • Gözlenebilir sınayıcıların belirlenmesi • Deneme ve değerlendirmenin yapılması • Raporlaştırma

20. BİLİMSEL YÖNTEMİN AŞAMALARI • Bilimsel yöntem, açıktır, denetlenebilir, tarafsızdır, eleştiricidir, deneyicidir, seçicidir, akılcıdır, en güvenli problem çözme yöntemidir. • Ölçme ve istatistik bilimlerinden yararlanır. • Bilimsel yöntem tüm güvenirliliğine karşın kanıtlanmamış ya da kanıtlanamayan önemli varsayımlara dayalıdır.

21. BİLİMSEL YÖNTEMİN AŞAMALARI • Bu varsayımların bazıları şöyledir; • Olaylar arasında sistemli neden-sonuç ilişkileri vardır. • Olaylar eşya gibi incelenebilir. • Tümevarım ve tümdengelim sentezi ile geçerli ve güvenilir bilgi toplanabilir ki bu yolla elde edilen bilgiler denetlenebilir. • Sosyal olayları anlayabilmek için nihai ya da ilk sebeplerini bilme zorunluluğu yoktur.

22. BİLİMSEL ARAŞTIRMADA TEMEL KAVRAMLAR • Yöntem ve Teknik:İki terim zaman zaman birbirinin yerine kullanılır. • Yöntem; bir diğer ifadeyle method. “…Bir amaca ulaşmak için tutulan düzenli yol…”, “…belli ilkelere bağlı kalarak bir şey söyleme biçimi…”, “…gereken tekniklerin seçilmesi…” gibi farklı ifadelerle tanımlanabilir. • Tekil kullanılıyorsa bilimsel düşünme yöntemi, çoğul kullanılıyorsa bilimsel araştırmada kullanılan yaklaşımlar anlamına gelmektedir.

23. BİLİMSEL ARAŞTIRMADA TEMEL KAVRAMLAR • Teknik; Belli bir sonucu elde etmek için kullanılan araç olarak tanımlanır. Her bilim dalının kullandığı farklı teknikler vardır bunlar daha sonra ortak kullanılmaya başlanmıştır: örneğin toplumbilimlerinde sıkça kullanılan “anket”.

24. BİLİMSEL ARAŞTIRMADA TEMEL KAVRAMLAR • Yöntem ve teknik arasındaki ortak nokta; bir amaca ulaşmaktır. • Bir başka ifadeyle, yöntem kavramı teknik kavramına dayanan ve onu kapsamına alan geniş bir kavramdır.

25. BİLİMSEL ARAŞTIRMADA TEMEL KAVRAMLAR • Olgu (Vaka);Sözlük anlamı olara “…yapılan ya da olan iş, olay…” demektir. • Bilimsel açıdan, “… yaşam boyunca doğrudan gözlemlenebilen ya da algılanabilen nesnel şeyler…” olarak tanımlanabilir. • Buradan da anlaşılacağı üzere olgular nesnel ya da öznel olabilir.

26. BİLİMSEL ARAŞTIRMADA TEMEL KAVRAMLAR • Olgular; • Gözlemsel • Algısal • Çıkarımsal olarak üçe ayrılır • Gözlemsel olgular; nesnel olup, nicel çözümlemeye uygundur. • Araştırma ilerledikçe daha karmaşık algısal ve çıkarımsal olgular incelemeye alınabilir.

27. BİLİMSEL ARAŞTIRMADA TEMEL KAVRAMLAR • Veri (Data); sözcük anlamı olarak, “… bir sonuca varabilmek için gerekli olan ilk bilgi…” demektir. • Bilimsel açıdan, “… anlam çıkarmada ya da sonuca varmada kullanılan nicelikler, olaylar, kanıtlar ya da sayı kümeleridir”. • Veri, henüz işlenmemiş kanıtlardır. • Araştırma için gerekli olan hertürlü gözlem, kaydedilen şey “veri”yi oluşturur.

28. BİLİMSEL ARAŞTIRMADA TEMEL KAVRAMLAR • Veriler, ikiye ayrılarak incelenebilir: • Olgusal veriler; bir diğer deyişle objektif veriler, kişisel yargılardan bağımsız, herkesin üzerinde anlaşabileceği türden gözlenebilir ölçütleri olan gerçeklerdir. • Yargısal veriler; bir diğer adıyla subjetik veriler, özellikle sosyoloji ve psikolojide sıkça rastlanır. Tutum, görüş, başarı, kişilik konuları ile ilgili yargısal verilerdir.

29. BİLİMSEL ARAŞTIRMADA TEMEL KAVRAMLAR • Bulgu; Bir araştırmada verilerin işlenmesi, nesnel araştırma tekniklerinin kullanılmasından sonra ortaya çıkan bilgilerdir. • Varsayım (Hipotez); “… doğruluğu test edilmek üzere ortaya atılan gözlemsel ya da algısal önermeler, genellemeler…”dir.

30. BİLİMSEL ARAŞTIRMADA TEMEL KAVRAMLAR • Değişken; birden çok değer alan, değişebilen her şeye değişken denir. Araştırmanın önemli öğelerindendir. • Araştırılacak konuyu oluşturan olgular, genel olarak yöntembilimsel açıdan “değişken” adını alır.

31. BİLİMSEL ARAŞTIRMADA TEMEL KAVRAMLAR • Kuram (Teori); kısmen doğrulanmış ancak tümü ile kesinleşmemiş varsayımlar dizgesidir. • Kuram, bilgi alanının soyut ve simgesel bir boyutudur. • Kuram, varsayımların oluşturulmasında yol gösteren genel bir önermedir. • Kuramsal düzey olduğu gibi kabul edilirken, olgusal kuram test edilerek genellemelere varılabilir.

32. BİLİMSEL ARAŞTIRMADA TEMEL KAVRAMLAR • Kanun; “… bilimsel bir çalışma ile gözlem ya da deney sonucu doğruluğu kanıtlanmış kuramlar…” olarak tanımlanabilir. • Kesinlik sırlamasına göre; önhipotez varsayım kuram kanun

33. BİLİMSEL ARAŞTIRMADA TEMEL KAVRAMLAR • Model; bir düzenin, ideal olanın temsilcisidir. Toplumbilimlerinde model, en genel anlamıyla parçalardan oluşan bir bütünün iki ya da daha salt kavramsal bir biçimde simgesel olarak açıklanmasıdır. • İkiye ayrılır: • Kuramsal modeller; betimleyici ve açıklayıcı, ölçülemez ve sayısal olarak açıklanamaz. • Ampirik modeller; ölçülebilir ve sayısal olarak ifade edilebilir.

34. BİLİMSEL ARAŞTIRMADA TEMEL KAVRAMLAR • Paradigma; “… toplumbilimlerinde bir dizi kavramları ve önhipotezleri içine alan sayısal olayları gözlemek için bakış açısı”dır. • Araştırmacını dünyayı gördüğü zihinsel penceredir, her paradigmanın kendine özgü kavram ve jargonu vardır.

35. BİLİMSEL ARAŞTIRMADA TEMEL KAVRAMLAR • Evren; Bir araştırmada bilgi sağlamak üzere, gözlem yapılacak birey ve objelerin tümüdür. • Araştırmada verilerin kaynağıdır ve her araştırmada evrenin büyüklüğü farklıdır. • Örnekleme; araştırma evreninin temsilidir. • Parametre; evreni ele alan değişken ile karakterize eden değerlere denir. Aritmetik ortalama, standart sapma, varyans birer parametredir.

36. BİLİMSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ DERSİ2. Hafta 2. Hafta Ders İçeriği • ARAŞTIRMA • ARAŞTIRMA TÜRLERİ • ARAŞTIRMADA NİTELİKLER VE TUTUMLAR

37. ARAŞTIRMA • Araştırma kısaca bir aydınlanma sürecidir. • Karasar’ın aktarımıyla, “problemlere güvenilir çözümler aramak amacı ile planlı ve sistematik olarak, verilerin toplanması, çözümlenmesi, yorumlanarak değerlendirilmesi ve rapor edilmesi sürecidir”.

38. ARAŞTIRMA • Başka bir tanımla, “bir şeyin eleştirel bir biçimde incelenmesi sonucunda yeni gerçekleri keşfetmek ve yeni ilişkiler ve sonuçlara ulaşmak adına yapılan arayış ve sorgulamalar bütünüdür”. • Kuramsal bir katkı ya da uygulamada karşılaşılan bir probleme çözüm aramak amacıyla yapılır.

39. ARAŞTIRMA • Örneğin, belli bir hastalık, başarısızlık vb. nedenleri araştırmak yanında iki asır önce yaşamış bir kavmin yaşam biçiminin öğrenilmek istenmesi veya elektrik akımının oluş biçiminin merak edilmesi, yeni bir araç geliştirme de araştırmaya konu olabilir.

40. ARAŞTIRMA TÜRLERİ • Temel ve uygulamalı araştırmalar olarak iki türe ayrılabilir. Araştırma Tür ve Düzeyleri UYGULAMALI Ürün ve Uygulama Geliştirme – İyileştirme (AR-GE) AÇIKLAMA Kuram geliştirme KONTROL Nedeni Saptama Ayrıntı Saptama (AKSİYON) ANLAMA Açımlama TEMEL Kaynak: Bilimsel Araştırma Yöntemi, Niyazi Karasar, Ankara: Nobel Yayınları, 2005, s.24.

41. ARAŞTIRMA TÜRLERİ • Temel Araştırmalar: • “Bilgi bilgi içindir” anlayışının egemen olduğu araştırmalardır. Bilgi kuram düzeyi ile sınırlıdır.

42. ARAŞTIRMA TÜRLERİTemel Araştırmalar Düzeyleri; • Anlama (açımlama ayrıntılı tekil ve ilişkisel betimleme) • Açıklama (nedensel ilişki belirtme) • Kuram geliştirme

43. ARAŞTIRMA TÜRLERİTemel Araştırmalar • Açımlama düzeyi: • Bilgi üretimindeki ilk basamaktır. • Araştırma yöntemi ile kullanılan teknikler, olabildiğince esnektir,nelerin, niçin ve nasıl toplanıp değerlendirileceği önceden yeterince bilinmemektedir. • Alanda genel gözlem yapmak çok önemlidir.

44. ARAŞTIRMA TÜRLERİ • Ayrıntı saptama düzeyi: • Problem iyice tanımlandıktan ve ilgili değişkenler belirlendikten sonra tek tek ya da aralarındaki olası ilişkilerin de aranabileceği bir düzenleme içinde tanınmaya çalışılır. • Değişkenler olabildiğince geçerli ve güvenilebilir şekilde sayısallaştırılmaya çalışılır. • Veri toplama işlemlerinin duyarlılığı yüksektir.

45. ARAŞTIRMA TÜRLERİTemel Araştırmalar • Neden-sonuç ilişki saptama düzeyi: • Bilgi üretmeye en yakın bilgi kümelerini oluştururlar. • Toplumbilim araştırmalarında da nedensel ilişkiler aranmaktadır, ancak doğrulara ulaşılması bu düzeydeki bilgi üretimi ile olanaklıdır.

46. ARAŞTIRMA TÜRLERİTemel Araştırmalar • Kuram geliştirme düzeyi: • Bilimsel araştırmalarla üretilen bilgilerin en ileri düzeyi, gözlenebilir verilerin kavramsal bir bütünlük kazandığı ilke, model ve kuramlardır.

47. ARAŞTIRMA TÜRLERİUygulamalı Araştırmalar • Üretilen bilgilerin değerlendirilmesi ile problemlerin fiilen çözümünü gerçekleştirmeyi, bilimin olayları denetim altına alma işlevini gerçekleştirmeyi amaçlayan araştırmalardır.

48. ARAŞTIRMA TÜRLERİUygulamalı Araştırmalar • Aksiyon araştırmaları; • Uzman araştırmacıların yürütücüsünde, probleme taraf olanların da katıldığı, • Eleştirel, • Durumu iyileştirmek için alınması gereken önlemleri belirlemeyi amaçlayan araştırmalardır. • Görüş birliği ortaya çıkarmayı amaçlar • Sonuçlar yerel niteliklidir, genelleşme amacı taşımaz.

49. ARAŞTIRMA TÜRLERİUygulamalı Araştırmalar • AR-GE araştırmaları; • Uzman araştırmacıların sorumluluğundadır. • Üretilmiş bilginin denemeli uygulamasıdır. • Problem çözümünde etkilidir. • Toplumbilimlerde uygulaması yeni ve azdır. • Teknolojik gelişmeler için daha fazla kullanılır. • Uzun süreli araştırmalardır (15-20 yıl gibi).

50. ARAŞTIRMA TÜRLERİ • Araştırma türlerini aynı zamanda sürelerine göre ve de amacına göre de ayırmak mümkün(Aziz,2008:27-30): • Sürelerine göre; • Kısa süreli araştırmalar • Uzun süreli araştırmalar • Amacına göre; • Durum saptayıcı, betimleyici araştırmalar • Açıklayıcı araştırmalar • Genelleyici araştırmalar