EKONOMİK COĞRAFYA

1. EKONOMİK COĞRAFYA KAZAKİSTAN

2. COĞRAFİ KONUM • . Kazakistan iki kıtanın, Avrupa ile Asya’nın kavuştuğu bölgede, 45 ve 87 boylamlar ve 40 ile 55 derece enlemler arasında bulunmaktadır. 2 Milyon 724 bin km² yüzölçümüne sahip Kazakistan Batıda • Doğuya 3000 km, Güneyden Kuzeye 1700 km uzanmaktadır. Kazakistan, yüzölçümüne göre, Rusya, Kanada, Çin, ABD, Brezilya, Avustralya, Hindistan ve Arjantin’den sonra 9.sırayı almaktadır. Kazakistan’ın yüzölçümü yaklaiık olarak Avrupa’nın Fransa, İspanya, İsveç, Almanya, Finlandiya, İtalya ve İngiltere veya Asya’nın Pakistan, Türkiye, Irak, Japonya ve Vietnam gibi ülkelerinin yüzölçümüne eşittir.

3. SINIRLARI • Kazakistan, Doğuda, Kuzeye ve Kuzey Batıda Rusya (sınır uzunluğu 6477 km), Güneyde Orta Asya Cumhuriyetlerinden Özbekistan’la (2300 km), Kırgızistan’la (980 km) ve Türkmenistan’la, Güney Doğuda Çin’le ortak sınırlara sahiptir. Ülke’nin Hazar Denizi kıyısı 600 km uzunluktadır.

4. Doğal Kaynaklar. • Kazakistan, Avrasya anakaranın merkezinde, Atlas ve Pasifik okyanuslarından yaklaşık eşit mesafede ve Hint Okyanusundan bir hayli uzakta yer almaktadır. Ana karanın iç kısımlarında bulunması doğal koşulların belirleyici unsurudur. • Yer altı kaynaklar ülkenin başlıca zenginlikleri arasında yer almaktadır.

5. DOĞAL KAYNAKLAR • Dünyanın öncül ülkelerinin bilirkişilerinin değerlendirilmesine gör Kazakistan, bugün gereken seviyede kullanmamasına rağmen, doğal kaynak rezervlerine göre dünyada altıncı sırayı almaktadır. Bir takım değerlendirmelere göre ise Kazakistan’ın yer altı kaynaklarının tahmini değeri 10 Trilyon Dolar civarındadır.

6. DOĞAL KAYNAKLAR • Mendeleyev tablosunda yer alan 110 adet kimyasal elementten 99’unun Kazakistan hudutlarında tespit edilmiş, 70’i bulunmuş, 60 çeşidi ise kullanılmaktadır. Petrol, Doğalgaz, Titan, Magnezit, Altın, Kalay, Uran ve diğer demir dışı madenlere göre Kazakistan, dünyanın en zengin ülkelerinden birisidir.

7. DOĞAL KAYNAKLAR • Dünya çapında Kazakistan, dünyanın volframı en fazla üreten ülkedir ve rezerv miktarına göre de birincidir. Krom ve fosfor rezervlerine göre dünyanın ikinci ülkesi olan Kazakistan, demir rezervlerine göre Brezilya, Avustralya, Kanada, ABD, Hindistan, Rusya ve Ukrayna’dan sonra sekizinci sıradadır.

8. DOĞAL KAYNAKLAR • Kazakistan’a tüm ülke hudutlarına yayılmış 14 perspektif bölge bulunmaktadır ve günümüze kadar 160 petrol ve doğalgaz yatağı bulunmuştur. Çıkarılabilir petrol rezervleri 2.7 Milyar Tondur.

9. DOĞAL KAYNAKLAR • Son yıllar Uzaydan yapılan fotoğraflara ve bölgelerde yapılan araştırmalar Batı Kazakistan’da Hazar kıyısındaki Tengiz, Prorva, Kalamkas, Karajanbas gibi petrol yataklarının, Merkezi Kuzey Hazar’da bulunan esas yatağın bir kısmını oluşturduğu, buradaki toplam petrol rezervlerinin 3-3.5 Milyar Ton, doğalgaz rezervlerinin 2-2.5 Trilyon m. küp olduğu tahmin edilmektedir.

10. Böylelikle, bilirkişilerin fikrine göre, karadaki keşfedilmiş ve ihtimal edilen petrol rezervleri 6,1 Milyar Ton, doğalgaz rezervleri 6 Trilyon m.küp’tür. 1991’de • 26,6 Milyon ton petrol ve 8.2 Milyar doğalgaz üretilmiştir. Kazakistan’da 3 rafineri bulunmaktadır. Hafif petrol ürünleri çıkımı %36-37, petrol işleme derinliği %48-50’dir.

11. Dünyadaki bakır ve polimetal madenlerin, manganez, nikel, volfram, molibden, bazı nadir metallerin önemli kısmı Kazakistan’da bulunmaktadır. • Kazakistan’da 300’den fazla altın yatağı var ve bunların 173 adedi detaylı araştırılmıştır. Bu yatakların bazılarında kuyumculukta kullanılabilen elmas da çıkarılmaktadır. Ciddi yatırımlarla altın üretimini yıllık 100 Tona çıkarmak mümkündür.

12. Kazakistan hudutlarında 100’den fazla kömür yatağı bulunmaktadır. Bunlardan en büyüğü Ekibastus’tur. Karaganda yatağında ise 50 Milyar Tondan fazla kok kömürü vardır. En verimli yıllarda adı geçen yataklarda 130 Milyon Ton kömür çıkarılmıştır. • Kazakistan, kimya sanayisi için gereken hammaddelerle de zengindir. Bol miktarda kalyum ve bor tuzları, brom bileşimleri, sülfatlar, fosforitler, boya ve vernik sanayisi için hammaddeler bulunmaktadır

13. Cam ve seramik sanayiler için ülkede bol miktarda hammaddeler bulunmaktadır. Ülke zenginlikleri arasında değerli taşlar, çeşitli inşaat hammaddeleri, kaplama malzemeleri bulunmaktadır.

14. Ülkenin yüzey şekilleri karmaşıktır. Arazi ykyanus seviyesinden aşağıda bulunan ovalardan 6000 m yüksekliye kadar uzamaktadır. Ülkenin güney ve güney doğusunda kumluklar Tyan Şan dağlarının eteklerine kadar olan alanları kaplamaktadır. 2400 km uzanan Tyan Şan dağlarının önemli kısmı Kazakistan hudutlarında bulunmaktadır. Sıra dağlar arasında Barlık, Cunkar, Ala Tau, Talas Alatau, Ketmen Dağları yükseklikleri ile seçilir.

15. Ülke hudutlarında en yüksek nokta Han Tengri’dir (6992 m) dağıdır. Kazakistan’ın doğusunda Altay dağlarının batı kısmı başlar. İlkbahar ülkenin güneyinde kuzeyine göre 1.5-2 ay erken başlar. Ülke güneyinde ilbahar tahıl ekimi başladıkta kuzey kısmında kar fırtınaları görülebilir. • En alçak yeri ise -132 metreyle Batı Kazakistan'daki Karakıya Çukuru’dur. Kazakistan' nın % 7'sini ormanlar, % 4'unü dağlar, % 26'sını ekilebilir alanlar, % 23'ünü bozkır, % 40'nı da çöl görünümlü topraklar oluşturmaktadır.

16. Kazakistan’ın iklimi karasal olup, yağmurların eşitsizliği ile seçilir. Ocak ayının orta sıcaklığı -19- 4 º C, Temmuz ayının orta sıcaklığı + 19 + 26 ºC arasında değişmektedir. Kışın en düşük sıcaklık -45 º C , en yüksek sıcaklık +30 ºC’nin üzerinde görülmektedir. • Astana’daki ortalama sıcaklıklar kışın -18ºC, yazın 20ºC’dir. Almatı’daki ortalama sıcaklıklar ise kışın -8ºC, yazın 22ºC olmaktadır. Yıllık metrekareye düşen yağış miktarı m kareye ortalama 250-350mm 'tür.

17. Ülke hudutlarının dörtte biri steplerle, yarısı çöl ve yarıçöl, kalan dörtte birlik kısmı dağlar, deniz, göller ve nehirlerle kaplıdır. Ülke arazisi kuzeyden güneye doğru, orman step, step, yarı çöl, orman çöl, çöl, dağ eteği ve dağlık alanlarla kaplıdır

18. Kazakistan çölleri, susuz olup, nadir hallerde yağmur almaktadır. Yazın hava sıcaklığı yüksek, kışın çok soğuk olup, sık sık görülen rüzgarlar kum fırtınalarına neden olmaktadır. • Kazakistan’ın toprak çeşitliliği fazladır: Orman-çöl alanlarının büyük kısmı kara topraklarla kaplı olup, güneye doğru koyu kestane, açık kestane ve kahverenkli topraklar yer almaktadır. Çöl ve yarı çöllerin toprakları boz renkte olup, daha yükseklere doğru yerini dağ topraklarına bırakmaktadır.

19. Çok sayıda buzullar Kazakistan nehirlerinin beslenmesinde önemli rol oynamaktadır. Ülkede 11 bin nehir ve çay, 7 binden fazla göl ve baraj vardır. • Batı’da ve güney batıda 2340 km’lik mesafede, Volga deltasından Türkkmenistan’daki Kara Boğaz Kol körfezine kadar Kazakistan toprakları Hazar Denizi suları ile çevrilidir.

20. Kazakistan hudutlarında İlek ve Emba adlı büyük kolları ile Ural nehri Hazar Denizine dökülmektedir. • Hazar Denizinden Doğuda kum çölünde yakın zamanlara kadar dünyanın üçüncü büyük gölü olan Aral yer almaktadır. 1930’lu yıllarda 65 bin km karelik yüzölçümüne sahip olan Aral günümüzde toplam sahasının yarısından bir kadar fazlasını tutabilmiştir.

21. 1960 -80’li yıllarda gölü besleyen tatlı suyun keskin azalması ve diğer nedenler bu gölü facialı duruma getirmiştir. Merkez Kazakistan’ın güney kumluk alanlarında 18,2 bin km kare yüzölçüme sahip diğer bir göl- Balhaş bulunmaktadır. Ülkenin diğer büyük gölleri doğudaki Zaysan, güney doğudaki Alakol, ülke merkez kısımlarındaki Tengiz gölüdür.

22. Ülkenin en büyük nehri İrtış’ın toplam uzunluüu 4248 km, Kazakistan hudutları dahilindeki uzunluğu 1700 km’dir. Diğer büyük nehirleri İşim (toplam uzunluğu 2450 km, ülke hudutlarındaki uzunluğu 1400 km), Ural (2428 km -1082 km), Sır Darya ( 2219 km- 1400 km), İli (1001km- 815 km), Çu ( 1186 km-800 km), Tobol (1191 km-800 km), Mura’dır. (Kazakistan’da uzunluğu 978 km).

23. Ülkede 6 binden fazla bitki ve çok sayıda hayvan türü bulunmaktadır. 22 Milyon hektar orman ve fidanlık var. • Ülke maden suları ve termal sularla zengindir, ama bunlar yeterince değerlendirilmemektedirler.

25. KAZAKİSTAN’IN SANAYİSİ • Milli gelirde sanayinin payı %25’tir. Petrol ve doğalgaz sanayileri, demir dışı ve demir çelik sanayileri, kimya sanayi, makine yapımı, gıda ve hafif sanayiler öncül sanayi sahalarıdır. Petrokimya ve inşaat sanayileri de gelişmiş sanayiler içerisinde yer almaktadır. • Kazakistan, tarım – sanayi ülkesidir. GSMH, 2006 yılında 78 Milyar Dolar olmuş ve kişi başına 5120 Dolar olmaktadır. Ekonomik gelişmenin başlıca kaynağı yer altı kaynaklardır. Kazakistan hudutlarında 5 ekonomikbölge ayrılmaktadır:

26. Sanayi. • Kuzey Kazakistan- gelişmiş tahılcılık, demir ve taşkömür üretimi, petrol ürünleri ve metal alaşımları üretimi ve enerji sektörü gelişmiştir. • Doğu Kazakistan- Demir dışı metalürji, Enerji, makine yapımı ve orman sanayinin gelişmesi ile diğer bölgelerden seçilmektedir. • Batı Kazakistan- En büyük petrol üretici olan bölgedir. • Merkez Kazakistan - Demir dışı ve demir çelik, makine yapımı ve hayvancılığın geliştiği bölgedir. • Güney Kazakistan- pamuk, pirinç, yün, tahıl, meyve , sebze, üzüm yetiştirilmesi geliştirilmiştir. Sanayi sahaları içerisinde demir dışı metalürji gelişmiştir.

27. Petrol ve Doğalgaz Sanayi. • Kazakistan’da petrol ve doğalgaz sanayisini geliştirmek için yeterli doğal kaynaklara sahiptir. • Kazakistan’ın başlıca petrol yataklarından birisi olan Tengiz, ülkenin kuzey batısında, Hazar Denizinin Kuzey Doğusunda bulunmaktadır. Bu yatakta petrol rezervlerinin 6 -9 Milyar Varil arasında olduğu tahmin edilmektedir (EIA) ve 1993 yılından itibaren “Tengizchvroil” Ortak Şirketi tarafından işletilmektedir.

28. 2007 yılında yatakta günlük 280 Bin Varil petrol üretilmiş ve yakın birkaç yılda kapasiteyi 700 bin Varile ulaştırmak hedeflenmektedir. Üretilen petrolün büyük kısmı “Hazar BoruHattı Konsorsiyumu” (Caspian Pipeline Consortium –CPC) ismini taşıyan ve Kazak petrolünü Rusya’nın Karadeniz’deki Novorossiysk limanına ulaştıran petrol hattıyla taşınmaktadır. Bu hattın kapasitesinin yıllık 60 Milyon Tona ulaştırılması düşünülmektedir.

29. Kazakistan’ın en önemli petrol yatağı Kaçagan’dır. Atırau şehri yalınlarında yer alan bu yatak Orta Doğu dışındaki yataklar arasında en büyüğü ve dünyada ise 5. büyük petrol yatağıdır. “Agip Kazakhstan North Caspian Operating Company” adlı konsorsiyum tarafından işletilmektedir.

30. Adı geçen konsorsiyum Kaçagan’daki petrol rezervlerinin 13 milyar varil olduğunu belirtmiştir. “ENI” şirketinin temsilcisi Kaçagan’da 2011 yılında günlük üretimin 300 bin Varile ulaştırılacağını belirtmiştir.

31. Kazakistan’ın karadaki petrol ve gaz kondensat yatakları arasında Karaçaganak özel bir öneme sahiptir. Rusya’nın Orenburg yatakları ile komşulukta bulunan Karaçaganak yatağında 2007 yılında günlük 250.000 varil doğal gaz kondensatı çıkarılmaktadır. Yatağı işleten “Carachaganak Potreleum” konsorsiyumundan, burada 8-9 milyar varil petrol ve 1 Trilyon 360 Milyar m.küp doğalgaz bulunduğu bildirilmiştir..

32. Konsorsiyum üyeleri yakın 6-8 yılda 10 Milyar Dolar sermaye yatırmakla bu yataktaki üretimi 3 kat artırmayı hedeflemektedirler. • Kazakistan’ın gelecek vadeden diğer Petrol yatakları Kurmangazi,Jemçujina ve Kalamkas’tır

33. Petrol üretimi ve ihracatı: • : 2007 yılında ülkede 67 milyon ton petrol ve gaz kondensatı üretilmiş ve 60 Milyon ton petrol ihraç edilmiştir. İhraç edilen petrolün 25 Milyon tonu, KTK hattıyla, 16 Milyon tonu Atırau-Samara, 4.7 milyon tonu Atasu-Alaşanköy hattıyla, 9 milyon tonu Aktau limanından taşınmıştır.

34. İşlenmek için Orenburg rafinerisine 2.5 milyon ton petrol gönderilmiş ve yaklaşık 3 milyon ton petrol da demir yoluyla ülke dışına taşınmıştır. Söz konusu dönemde ülkede 12 milyon ton petrol işlenmiş, 2.6 milyon ton benzin, 4 milyon ton dizel yakıtı, 2.6 milyon ton fuel oil, 250 bin ton uçak yakıtı üretilmiştir.

35. Doğalgaz. • 2007 yılında Kazakistan’da yaklaşık 30 milyar m.küp doğalgaz üretilmiştir. Doğalgazın büyük kısmı “Karaçaganak Petroleum”, “TengizShevronoil” ve “Kazgermunay” şirketleri tarafından üretilmiştir. 2007 yılında ülkede 1.4 milyon ton sıvı gaz üretilmiştir. Ülkede 2007 yılında 8.4 milyar m. küp doğalgaz kullanılmıştır.

36. Ülke üzerinden 100 milyar m. küp doğalgaz ihraç edilmiştir. Bu miktarın 47 milyar m. küpü Rusya doğalgazı, 43 milyarı Türkmen, 10 milyar m. küpü Özbek doğalgazı olmuştur. 2007 yılında Kazakistan’ın kendi doğalgaz ihracatı 10 milyar m küp olmuştur. Bunun yanı sıra Kazakistan, Rusya’dan 0.8 Milyar m.küp, Özbekistan ve Türkmenistan’dan toplam 3.3 Milyar m.küp doğalgaz ithal etmiştir.

37. Kazakistan petrol ve doğalgazının işletilmesine bir çok yabancı şirketler katılmışlardır. Aşağıda Kaçagan, Karaçaganak ve Tengiz yataklarının işletilnesine katılan şirketler ve payları gösterilmiştir: • Kaçagan 2008: Conoco –Philips % 8.28 , ENI- 16.66, Exxon Mobil – 16.66, İmpex- 8.28, Kazmunaygaz-16.81, Shell- 16.66, Total SA-16.66. • Karaçaganak : British-Gas -%32.5, Chevron- %20, ENI-32.5, Luloil -%15. • Tengiz : Chevron %50, Exxon Mobil CPC- 25, Kazmunaygaz- 20, LukArco - %5. • CPC –Hazar Boru Hattı Konsorsiyumu (başlıca üyelerı: Kazakistan hükümeti –% 19, Transneft- 24, Chevron- %15, KukArco- %12.5, Rosneft- Shell: %7.5.

38. Kömür sanayisi • Kazakistan’ın enerji sektöründe taş kömürün önemi büyüktür. Ülkede taşkömür rezervlerinin 34.5 milyar ton olduğu tahmin edilmektedir. 2006 yılında ülkede 106 milyon ton kömür çıkarılmış, bu miktarın 78 milyon tonu ülke içerisinde kullanılmış, kalan 28 Milyon tonu ise ihraç edilmiştir. Başlıca kömür ithalatçısı Rusya’dır. Bu ülkeyi Ukrayna takip etmektedir.

39. Kazakistan 2015 yılına kadar taş kömür üretimini 100-105 Milyon ton civarında tutmayı hedeflemektedir. Kazakistan’da faaliyette bulunan “Arcelor – Mittal Group” şirketi 2007 yılında taşkömür üretimini artırmak için 500 Milyon ABD Doları yatırım yapmıştır.

40. Kazakistan kendi elektriğinin %80’i taş kömür kullanarak üretmektedir. • Kazakistan’ın en büyük taş kömür yatakları Karaganda ve Ekibastuz’dur. • Kazakistan sanayi tesisleri için başlıca yakıt ihtiyacını Karaganda kömür yataklarından karşılamaktadır. Diğer önemli kömür yatakları Maykuben ve Kuşmurun’dur.

41. Elektrik Sanayi: • Kazakistan’da 71 adet elektrik üretim tesisi vardır. Elektrik üretiminde hidroantrallerin payı %12’dir. Kazakistan’da 2007 yılında 76 milyar Kilovat Saat elektrik enerjisi üretilmiştir. Bu rakam 2006 yılına göre %6.7 fazladır. • Başlıca hidrosantraller İrtış nehri üzerinde kurulmuştur.. En büyüğü Ust-Kamenogorsk santralidir. Alma Atı bölgesinde Büyük ve Küçük Alma-Atı nehirleri üzerinde birkaç hidrosantral kurulmuştur. Ülkedeki en büyük termik santraller ise Karaganda, Balhaş, Aktobe, Ekabastuz’dur. • Kazakistan’da 2007 yılında 76 milyar Kilovat Saat elektrik enerjisi üretilmiştir. Bu rakam 2006 yılına göre %6.7 fazladır.

42. Metalürji • Demirdışı Metalürji: Kazakistan’ın sanayi üretiminde demirdışı metalürjinin payı %12’dir. Çıkarılan cevherlerden bakır, k urşun, çinko, titan, magnezyum, nadir metaller ve metal ürünleri üretilmektedir. Rafine bakırın üretimi ve ihracatına göre Kazakistan dünyada öncül ülkelerden birisidir. Dünya bakır üretiminde Kazakistan’ın payı %2.3’tür.

43. METALLÜRJİ • Ülkede üretilen bakırın yaklaşık tümü başta İtalya ve Almanya olmakla diğer ülkelere ihraç edilmektedir. Altın BDT ülkeleri içerisinde altın üretimine göre üçüncü sırayı alan Kazakistan’da yıldan yıla adı geçen değerli metal üretimi artmaktadır. Ülkede 170’den fazla altın yatağı bulunmuştur.

44. Demirdışı metalürji merkezleri Cevherli Altay, Merkez ve Güney Kazakistan’dır. • Pavlodar ve Aktöbe vilayetlerinde de demir dışı metalürji gelişmiş sanayi sahaları arasında yer almaktadır. Cevherli Altay’da bölgesinde bulunan • Ust-Kamenogorsk’da kurşun-çinko, titan –magnezyum, Ziryanov’da kurşun, Leninogorsk’da ve Irtış’ta polimetal fabrikaları kurulmuştur. Irtış nehri üzerinde bulunan hidrosantraller söz konusu metal fabrikalarını elektrikle temin etmektedir.

45. Cezkazgan bakırın çıkarılmasından eritilerek haddelenmiş bakır elde edilmesine kadar tüm üretim süreci mevcuttur. Yerel hammaddenin yanısıra Cezkazgan’da diğer bölgelerden Kounrad-Balhaşboyu bölgesinden getirilen bakır cevheri de kullanılmaktadır. • Güney Kazakistan, polimetal ve kurşun üretiminde önde gelen bölgelerden birisidir.

46. Çümkent kurşun fabrikası eski Sovyet mekanında en büyük kurşun fabrikasıydı. Pavlpodar’daki alüminyum fabrikası Turgay bölgesinin hammadesi temelinde kurulmuştur. • Aktobe, Kokçetav ve Pavlodar vilayetlerinde bileşiminde altın, gümüş ve nikel olan metal karışımları üretilmektedir.

47. Demir-Çelik Sanayi • Demir rezervlerine güre Kazakistan dünyada sekizinci sırayı almaktadır. Dünya demir rezervlerinde Kazakistan’ın payı %6’dır. Büyük rezervlerin yanı sıra Kazakistan demirinin kalitesi de yüksektir. Ülkede bulunan 8.7 milyar ton demir cevherinin %73’ü kolay çıkarılabilir türdendir. Çıkarılan cevherin % 70 ihraç edilmektedir. Krom ve manganez dahil demir grubundan olan madenlerin 1999’da ülke ihracatındaki payı %4’ün üzerinde olmuştur.

48. Demir çelik sanayinin ülke sanayisindeki payı %12.5’tir. Ülkenin en önemli demir çelik fabrikası “İspat-Karmet” Karaganda bölgesinde bulunmaktadır. Adı geçen tesiste saç demirden başlayarak borulara kadar çeşitli ürünler üretilir. Tesisin ürünleri BDT ülkeleri başta olmakla ihraç edilir. Ülkede büyük krom rezervleri var ve demir alaşımları bu rezervlerin kullanılmasıyla üretilmektedir.

49. Kimya, petrol işleme ve petrokimya sanayileri. • Kimya, petrokimya tesislerinde plastik malzemeler, kimyasal lifler, oto ve tarım araçları lastikleri, lastik malzemeler, krom birleşimleri, kalsiyum karbid, kostik soda ve diğer ürünler üretilmektedir. Ülkede üç petrol rafinerisi var ve bu tesislerde oto benzini, dizel ve kazan yakıtı, hava taşıt yakıtı, petrol bütumu ve diğer petrol ürünleri üretilmektedir.

50. Ülkede sarı fosfor, mineral gübreler, deterjan üreten tesisler de var. Bu sanayilerin geliştirilmesi Batı Kazakistan’da buluna petrol işleme tesislerine ve fosfor yataklarının işlenmesi ile yeni kimyasal ürünlerin üretimi yönünde devam edecektir.