RADYASYONUN ÇALIŞANLARIN SAĞLIĞI ÜZERİNE ETKİLERİ

2. RADYASYONUN ÇALIŞANLARIN SAĞLIĞI ÜZERİNE ETKİLERİ RADYASYON KAVRAMI ve KISA TARİHÇE Radyasyon ve Radyoaktivite Tanımı: Radyasyon (ışıma):Maddenin kendiliğinden veya çevreden aldığı enerji etkisiyle dış ortama saldığı parçacık veya foton formunda dalga türü enerjiyi ifade eder. Radyoaktivite: Kararsız (radyoaktif) haldeki çekirdeklerin kararlı hale geçmek için bozunma (parçalanma) süresince çevreye radyasyon yayma olayıdır.

3. RADYASYON KAVRAMI ve KISA TARİHÇE • 8 Kasım 1895 tarihinde Alman Fizikçi Prof. Dr. Wilhelm Conrad ROENTGEN (1895-1923) tarafından x-ışınları bulunarak, radyoloji biliminin temeli atılmıştır(Kendisine 10 Aralık 1901 yılında ilk Nobel Fizik Ödülü verilmiştir). • Doğada kendiliğinden radyasyon yayan (radyoaktif) maddelerin var olduğu ilk kez 24 Şubat 1896 tarihinde Fransız fizikçi Henri BECQUEREL (1852-1908) tarafından uranyum tuzları üzerinde saptanmıştır.

4. RADYASYON KAVRAMI ve KISA TARİHÇE • 1897 yılında İngiliz fizikçi Ernest RUTHERFORD tarafından uranyum tuzlarının alfa ve beta ışını yaydığı bildirilmiştir. • 1898 yılında,Polonya kökenli Fransız fizikçi Marie CURIE tarafından toryum tuzlarının da radyoaktif olduğu anlaşılmıştır. Ayrıca; Marie CURIE, kocası Fransız fizikçi Pierre CURIE ile Polonyum ve Radyum elementlerini de elde ettiler (Bu nedenle; CURIE çifti 1903 yılında Nobel Fizik Ödülünü Henri BECQUEREL ile paylaşmıştır. Marie CURIE’ye radyoaktivite konusundaki çalışmaları Nedeniyle, 1911 yılında Nobel Kimya Ödülü de verilmiştir).

5. RADYASYON KAVRAMI ve KISA TARİHÇE • Yine 1898 yılında Fransız fizikçi Paul Ulrich VILLARD tarafından gamma ışınları saptanmıştır. • 1903 yılında İngiliz fizikçi ve kimyacı Frederick SOODY tarafından radyoizotopluk olayı keşfedilmiştir (Kendisine 1921 yılında Nobel Fizik ödülü verilmiştir). • 15 Ocak 1934 tarihinde Pierre ve Marie CURIE çiftinin kızı Fransız fizikçi İrene CURIE ve kocası Jean Frederick JOLIOT-CURIE tarafından yapay aktivite bulunmuştur (Bu nedenle, kendilerine 1935 yılında Nobel Kimya Ödülü verilmiştir). • 1932 yılında İngiltere’de James CHADWICK tarafından Nötron keşfedilmiştir. Kendisine 1935 yılında Nobel Fizik Ödülü verilmiştir).

6. YAPILARINA GÖRE RADYASYON ÇEŞİTLERİ İyonlayıcı (iyonizan ) radyasyonlar • Partikül (madde yapısında) olan iyonlayıcı radyasyonlar • Foton (enerji) yapısında olan iyonlayıcı radyasyonlar İyonlayıcı olmayan (non-iyonizan) radyasyonlar • Görünen ışık (renkler) • Kızılaltı ışınlar

7. YAPILARINA GÖRE RADYASYON ÇEŞİTLERİİyonlayıcı (İyonizan) Radyasyonlar Partikül (madde) yapısında olanlar Foton (enerji) yapısında olanlar • Alfa ışınları (+) • Beta ışınları • Negatronlar (-) • Pozitronlar (+) • Nötron ışınları (0) • Elektron demeti (-) • (Kütleli ışınlar) • Kozmik ışınlar • Gamma ışınları • X-ışınları (röntgen ışınları) • Ultraviyole ışınları (Yüksüz ve kütlesiz ışınlar)

8. YAPILARINA GÖRE RADYASYON ÇEŞİTLERİ İyonlayıcı (İyonizan) Radyasyonlar

9. YAPILARINA GÖRE RADYASYON ÇEŞİTLERİ İyonlayıcı (İyonizan) Radyasyonlar • Partikül (madde) yapısındaki radyasyonların biyolojik etkileri, hareketleri sırasında kazandıkları kinetik enerjinin dokulara aktarılmasından ileri gelmektedir. • Foton (enerji) yapısındaki elektromanyetik radyasyonların ise, dokulara doğrudan enerji olarak nüfuz etmesi biyolojik zarara yol açmaktadır.

10. YAPILARINA GÖRE RADYASYON ÇEŞİTLERİ İyonlayıcı olmayan (non-iyonizan) Radyasyonlar Görünen Işık Speltrumu (renk dalgaları) Kızılaltı Işınlar • Mor • Lacivert • Mavi • Yeşil • Sarı • Turuncu • Kırmızı • Enfraruj (infrared) ışınlar • Radar algaları/mikrodalgalar • TV dalgaları • Radyo dalgaları • Elektrik dalgaları

11. Işık Spektrumu(renk dalgaları) kırmızı turuncu sarı yeşil mavi lacivert mor

12. İYONİZASYON OLAYI ve İYON KAVRAMLARI İyonizasyon: Çeşitli nedenlerle atom veya moleküllerin elektron kaybetme veya elektron kazanması olayıdır.

13. İYONİZASYON OLAYI ve İYON KAVRAMLARI İyon (yüklü atom): Elektron kaybetmiş veya elektron kazanmış atomlardır. • Elektron kaybeden atom (+) iyon • Elektron kazanan atom ( -) iyon • KATI : NaCl  x-ışını   Na+ +Cl- • SIVI: H2Ox-ışını    H+ + OH-  • GAZ: O2        x-ışını     O3  (ozon) 

14. İYONLAYICI RADYASYONLARA DAİR BAZI ÖZELLİKLERParçacık ( madde) türü iyonlayıcı radyasyonlar

15. İYONLAYICI RADYASYONLARA DAİR BAZI ÖZELLİKLERDalga ( enerji) türü iyonlayıcı radyasyonlar

16. RADYASYON DOZU ve BİRİMLERİ • Radyasyon dozu : Radyasyona maruz kalan hedef kitle tarafından soğrulan radyasyon enerjisi miktarıdır. Radyasyon dozunun hedef kitle üzerindeki etkisi; radyasyonun cinsi, doz hızı ve bu doza maruz kalma süresine göre değişir.. • Radyasyon ölçü birimleri:

17. DOĞAL ve YAPAY RADYASYONLARA DAİR BAZI VERİLER • Doğal ve yapay radyasyonların yıllık dünya ortalamaları • Kaynak: Yusuf Ergun TOĞAY Radyasyon ve Biz TAEK Yay. Ank. 2002

18. DOĞAL ve YAPAY RADYASYONLARA DAİR BAZI VERİLER • Bazı Bölgelerdeki Doğal Radyasyon Düzeyleri • Kaynak: Yusuf Ergun TOĞAY Radyasyon ve Biz TAEK Yay. Ank. 2002

19. DOĞAL ve YAPAY RADYASYONLARA DAİR BAZI VERİLER • Maruz Kalınan Doğal Radyasyon Oranları Kaynak: Yusuf Ergun TOĞAY Radyasyon ve Biz TAEK Yay. Ank. 2002

20. DOĞAL ve YAPAY RADYASYONLARA DAİR BAZI VERİLERRadyasyon Kaynakları

21. RADYASYONUN KULLANIM ALANLARI

22. RADYASYONUN KULLANIM ALANLARI • Radyasyonun Tıp alanı dışında kullanıldığı yerler • Analiz işlemlerinde • Enerji kaynağı tesisinde • Uydu ve uzay araçlarında • Hava tahmin istasyonlarında • Karayolu trafik lambalarında • Tek kişilik kaloriferli giysilerde • Endüstri ve sanayi alanında • Tarım alanında • Yaş tayininde

23. RADYASYONUN ZARARLI ETKİLERİNE DAİR BAZI GERÇEKLER a)Radyasyonun deride eritem (kızarıklık) yaptığı 1896 yılında Stevens, epilasyon (saç/kıl dökülmesi) etkisi ise J. DANIEL tarafından gözlenmiştir. b) X-ışınlarının (iyonlayıcı radyasyonların) gazları iyonlaştırdığı yine 1896 yılında Fransız fizikçi Jean PERRIN tarafından saptanmıştır. c) X-ışınlarının keşfinden sadece 3 yıl sonra (1899 yılında) yüksek radyasyon dozuna maruz kalan ilk radyologlardan birinin sağ elinde yaralar görülmüş, 1933 yılında eli kesilmiş ve 1933 yılında da kanserden ölmüştür ( Nük. Yük. Müh. Yusuf Ergun TOGAY. Radyasyon ve Biz. TAEK Yay. Ankara,2002, s: 27). ç) X-ışınlarının neden olduğu kanser vakalarına dair ilk rapor 1902 yılında yayımlanmıştır. eritem epilasyon

24. RADYASYONUN ZARARLI ETKİLERİNE DAİR BAZI GERÇEKLER d) 1920 yılında, ABD eyaletlerinden biri olan New Jersey saat fabrikasında saat minelerini radyumlu boya ile boyayan işçi kızlarda radyasyonun iç radyasyon etkisi saptanmıştır. Bu işçi kızların kemiklerine yerleşen radyum nedeniyle kemik kanserinden ölenler olduğu görülmüştür. e) Radyoloji biliminin kurucusu Alman fizikçi prof. Dr. Wilhelm Conrad ROENTGEN ölümünden kısa bir süre önce hastalığına barsak tümörü tanısı koymuş, 1923 yılında ölmüştür. f) 1927 yılında Amerikalı genetikçi Herman Joseph MULLER tarafından radyasyonun genlerde değişiklik yaparak mutasyonlara neden olduğu anlaşılmıştır (Kendisine 1946 yılında Nobel Tıp Ödülü verilmiştir.). g) Ömrünü radyoaktifmaddeler üzerinde bilimsel araştırmalar yaparak geçiren, hem fizik hem de kimya dalında Nobel ödülü alan Fransız fizikçi Marie CURIE’nin aşırı radyasyon dozuna maruziyet sonucu 4 Temmuz 1934 tarihinde lösemi hastalığından öldüğü bilinmektedir. ğ) 6 Ağustos 1945 tarihinde Japonya’nın Hiroşima kentine ve 9 Ağustos 1945 tarihinde ise Nagazaki kentine atılan atom bombası ile binlerce kişinin öldüğü, yaralandığı veya sakat kaldığı somut gerçeklerdir.

25. RADYASYONUN ZARARLI ETKİLERİNE DAİR BAZI GERÇEKLER • Hiroşima Mağdurları!..

26. RADYASYONUN ZARARLI ETKİLERİNE DAİR BAZI GERÇEKLER h) Önemli nükleer santral kazaları • 1957 yılında İngiltere’deWindscalenükleer santral kazası • 1979 yılında ABD’de Three Mile Island reaktör kazası • 1986 yılında Eski Sovyetler Birliği’nde meydana gelen Çernobil Nükleer Santral kazası

27. RADYASYON UYGULAMALARINDA MARUZ KALINAN RADYASYONLAR • Radyolojik inceleme yöntemlerinde maruz kalınan radyasyonlar İyonizan Radyasyon kaynaklı radyolojik inceleme yöntemleri

28. BT Röntgen KMD

29. RADYASYON UYGULAMALARINDA MARUZ KALINAN RADYASYONLAR • Non-iyonizan radyasyon kaynaklı radyolojik inceleme yöntemleri

30. Manyetik rezonans (MR) Termografi (TG) Ultrason (US)

31. RADYASYON UYGULAMALARINDA MARUZ KALINAN RADYASYONLAR • Radyoterapi uygulamalarında maruz kalınan radyasyonlar Eksternal radyoterapi (Teleterapi) yönteminde maruz kalınan radyasyonlar

32. Linear hızlandırıcı Cyberknife radyoterapi cihazı Kobalt-60 tedavi cihazı Betatron hızlandırıcı

33. RADYASYON UYGULAMALARINDA MARUZ KALINAN RADYASYONLAR • Radyoterapi uygulamalarında maruz kalınan radyasyonlar İnternal radyoterapi (Brakiterapi) yönteminde maruz kalınan radyasyonlar

34. Radyoterapi uygulamaları

35. RADYASYONUN ÇALIŞANLARIN SAĞLIĞI ÜZERİNE ETKİLERİ Radyasyonun Biyolojik Etkilerinin Bağlı Olduğu Faktörler B) RADYASYONUN BİYOLOJİK ETKİLERİNİN BAĞLI OLDUĞU FAKTÖRLER Organizma bölgesinin radyasyona karşı duyarlık derecesi Organizmayı etkileyen radyasyonun cinsi Organizmanın maruz kaldığı radyasyon miktarı Organizmanın radyasyona maruz kalma süresi Organizmanın radyasyondan etkileniş şekli

36. ORGANİZMA BÖLGESİNİN RADYASYONA KARŞI DUYARLIK DERECESİ • Organizmanın radyasyona karşı duyarlık derecesini belirleyen faktörler • Hücre ne kadar genç, bölünme ve çoğalma yeteneği ne kadar yüksekse radyasyona duyarlık o kadar fazladır. • Vücudun ısı derecesi arttıkça radyasyona duyarlık da artar. • Dokulardaki oksijen miktarı arttıkça radyasyona duyarlık da artar. • Metabolizma faaliyetlerinin arttığı durumlarda radyasyona duyarlık da artar. • Bazı kimyasal maddeler ( Akdinomisin-D gibi) duyarlığı artırır. Işınlara duyarlı olmayan tümörlerin tedavisinde bu maddelerden yararlanılır. Bazı kimyasal maddeler ( Aminothiol gibi) ışınlara duyarlığı azaltır.

37. ORGANİZMA BÖLGESİNİN RADYASYONA KARŞI DUYARLIK DERECESİ Radyasyona karşı duyarlık derecesi sınıflaması Radyosensitif (Radyasyona duyarlı) Radyorezistans (Radyasyona dirençli) • İnce barsaklar • Lökositlerin lenfosit türü • Üreme hücreleri • Göz merceği ve retina • Kemik iliği • Tiroit bezi • Kalp • Deri • Dalak • Kas doku • Sinir doku • Olgun kemik dokusu

38. ORGANİZMA BÖLGESİNİN RADYASYONA KARŞI DUYARLIK DERECESİ • Aynı bölgenin farklı kısımlarında radyasyonlara farklı duyarlık örnekleri • Epitel doku Silindirik epitel hücreleriyle örtülü mukozalar • Mide Fundus bölgesi • Bağırsaklar Lenf bezleri ve pyer plaklarının bulunduğu bölgeler • Göz Retina

39. ORGANİZMAYI ETKİLEYEN RADYASYONUN CİNSİ • Radyasyonun cinsi değiştikçe özellikleri de değişir.

40. ORGANİZMANIN MARUZ KALDIĞI RADYASYON MİKTARI • Radyasyon miktarı ile meydana gelecek radyasyonun zararı doğru orantılıdır. • Doz değerleri (Kv, mA, s) arttıkça radyasyon miktarı arttığından, biyolojik zarar da artar

41. ORGANİZMANIN RADYASYONA MARUZ KALMA SÜRESİ • Radyasyona maruziyet süresi arttıkça biyolojik zarar da artar. • Belirli bir radyasyon dozunu bir defada alma yerine, belirli aralıklarla alınması biyolojik zararı azaltır. • Uzun süre (yıllarca) alınan radyasyon, meslek hastalıklarına yol açabilir.

42. RADYASYONUN ORGANİZMAYI ETKİLEYİŞ ŞEKLİ • Primer radyasyon etkisinde pratik anlamda belirli bir zaman geçmeden de hasar oluşabilir. • Sekonder radyasyona maruziyet sonucu belirgin etkiler 10-20 yıl sonra ortaya çıkar.

43. RADYASYONAMARUZKALANORGANİZMADAGÖRÜLEBİLECEKBELİRTİLERRadyasyonun erken belirtileri (akut ışınlama belirtileri ) • Kısa sürede yüksek doza maruz kalındığında • Halsizlik, ateş, baş ağrısı • Mide bulantısı, kusma • İştahsızlık, karın ağrısı, ishal • İç kanama, bilinç kaybı • Ağız ve boğaz enfeksiyonları • Hızlı zayıflama, anemi • Katarakt • Saç dökülmesi (epilasyon) • Erkeklerde geçici kısırlık

44. RADYASYONAMARUZKALANORGANİZMADAGÖRÜLEBİLECEKBELİRTİLER Radyasyonun erken belirtileri (akut ışınlama belirtileri ) • Bölgesel radyasyon hasarlarında • El ve parmaklarda harabiyet • Deride eritem (kızarıklık),      döküntü, büller(su kabarcıkları)     veya ülserler (açık yaralar), nekroz (doku ölümü) • Gözde saydamlık kaybı (opasite) veya katarakt • Erkeklerde geçici sterlite (geçici kısırlık) • Kadınlarda menstruasyon (regl/adet)   ve ovülasyon (yumurtlama) olaylarında Düzensizlik (Düşük dozlarda dahi söz konusudur).  • Hamilelikte radyasyona maruziyet sonucu • Bebeğin doğum öncesi ölümü • Büyüme ve gelişmede yavaşlama • Zihinsel gerilik vb.

45. RADYASYONAMARUZKALANORGANİZMADAGÖRÜLEBİLECEKBELİRTİLER Radyasyonun geç belirtileri (kronik ışınlama belirtileri ) • Uzun süre (yıllarca) düşük radyasyon dozlarına maruziyet durumunda • Gözde fark edilebilir opasite (saydamlık kaybı), katarakt, kornea delinmesi ve körlük • Salgı sisteminde bozukluklar • Sürekli sterlite (sürekli kısırlık) • Lösemi (kan kanseri), kemik kanseri, akciğer kanseri,tiroit ve meme kanseri vb. • Erken yaşlanma/doğal yaşam süresinde kısalma katarakt opasite

46. RADYASYONAMARUZKALANORGANİZMADAGÖRÜLEBİLECEKBELİRTİLER Radyasyonun geç belirtileri (kronik ışınlama belirtileri ) • Gelecek nesillere ait belirtiler • Konjenital anomaliler • Büyüme gelişme geriliği • Doğum öncesi veya doğum sonrası ölüm

47. RADYASYONUN ORGANİZMA ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ

48. RADYASYONUN ORGANİZMA ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ Radyasyonun Hücre Üzerindeki Etkileri

49. RADYASYONUN ORGANİZMA ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ • Radyasyonun Genital Sistem ve İntra-uterin Yaşam Üzerine Etkileri • Üreme organları etkilendiğinde döllenmede geçici değişiklikler • Genitalsiklus (menstruasyon ve ovülasyon) olaylarında düzen bozukluğu • Normalde 42-50 yaşlarında gerçekleşmesi beklenen menopoz (adet kesimi) olayının daha erken yaşlarda gerçekleşmesi • Zygotun ölmesi ve düşmesi • Gelecek nesillerde mutasyona bağlı sakatlık • Hamilelik döneminde ilk 8 gün zarfında alınan radyasyon nedeniyle bebeğin doğum öncesi ölümü • Hamileliğin 8.-56. günlerini kapsayan döneminde alınan radyasyon, bebekte büyümenin gecikmesine • Hamileliğin 14.-105. günlerini kapsayan döneminde maruz kalınan radyasyon bebekte nörolojik etkilere ( zihinsel gerilik, felç vb.) • İntrauterin yaşamın ilk 2 aylık döneminde (embriyo döneminde) organlar teşekkül ederken alınan radyasyon teşekkül etmekte olan organların anomalisine neden olur.

50. RADYASYONUN ORGANİZMA ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ • Radyasyonun Bazı Doku ve Organlar üzerindeki Etkisi • Epitel dokularda yıkım ( sindirim kanalı epiteli, boşaltım ve genital sistemin tüp şeklindeki oluşumlarının iç duvarları, uterus epiteli, gözün kornea tabakası, tiroit bezi epiteli ve trakea epiteli gibi dokularda yıkım • Sindirim sisteminde salgılamada azalma, mide bağırsak ülserleri, ince bağırsaklarda emilim bozuklukları (özellikle lieberkühn bezelerinde bozukluk), bağırsak peristaltizmindeki artışa bağlı durmayan ishaller • Gözde katarakt, kornea ülserler ve kornea perferasyonu, retina lezyonları ve nihayet körlük • Deride duyarlık kaybı (hissizlik), deride yanma, eritem, ülserasyon, pigmentasyon ve ileri safhalarda deri kanserleri (Not: Derinin kıllı bölgeleri kılsız bölgelere oranla daha duyarlıdır) • Saç köklerindeki yıkıma bağlı olarak saçlarda donukluk, kırılma ve geçici ya da sürekli epilasyon (saç dökülmesi, kellik) • Karaciğer ve böbreklerde fonksiyon bozuklukları, idrar yapma zorluğu, mesane hücrelerinde yıkım • Çocuklarda tiroit bezi kanserleri • Kemiklerde ileri derecede kemikleşme, kemik kırılmaları, kemik nekrozları ve kemik kanserleri • Bağdoku tellerinde yıkım • Kas tonusünde azalma