Gagnrýnin hugsun

1. Gagnrýnin hugsun Skilgreining gagnrýninnar hugsunar Boðorð gagnrýninnar hugsunar Leiðir við skoðanamyndun Hvað eru góð rök?

2. Skilgreining Páls „Gagnrýnin er sú hugsun sem fellst ekki á neina skoðun eða fullyrðingu nema hún hafi fyrst rannsakað hvað í henni felst og fundið fullnægjandi rök fyrir henni“ (Páll Skúlason, 1987, bls. 70).

3. Gagnrýnishugmyndin • Sókrates: Hvernig get ég prófað skoðanir mínar, hvernig get ég fullvissað mig um að það sé eitthvert vit í því sem ég held? • Undirstaða allra fræða og vísinda: Hvað eru marktæk rök, hvernig er rétt að beita þeim? • Ekki aðeins hluti af öllu rannsóknastarfi heldur beinlínis forsenda þess.

4. Gagnrýnin hugsun • Gagnrýnin hugsun í vísindum: Að krefjast nákvæms og ítarlegs rökstuðnings fyrir niðurstöðum. • Gagnrýnin hugsun í uppeldi og skólastarfi: Að leggja sérstaka áherslu á rökin fyrir niðurstöðunum, jafnvel taka þau fram yfir niðurstöðurnar.

5. Framfararökin (vísindi) • „Ef menn væru ekki sífellt að gagnrýna kenningar, aðferðir og vinnubrögð í vísindum myndu vísindin staðna og smám saman verða úr sögunni. Framfarirnar eru undir því komnar að menn efist um gildi ríkjandi kenninga, reyni að finna á þeim veika bletti ... að reynt sé að finna galla á verki – hvert svo sem það er – til að unnt sé að gera betur“ (Páll Skúlason, 1987, bls. 67).

6. Nytsemdarrökin Gagnrýnin hugsun – nytsamleg vegna þess að: • Skoðanir eru hjálpartæki sem auðvelda okkur að skipuleggja líf okkar. • Skoðanir eru viðkvæmar og brothættar. Gagnrýnin hugsun er einskonar aðhlynning. Ef við viljum að skoðanir okkar séu sem sterkastar er viturlegt að beina stöðugt gagnrýninni hugsun að þeim.

7. Skynsemisrökin: Það er rangt að trúa einhverju á ófullnægjandi forsendum. Hversvegna ?

8. Boðorð gagnrýninnar hugsunar „Það er ætíð rangt, alls staðar og fyrir hvern mann að trúa einhverju á ófull-nægjandi forsendum“ (Clifford, 1877/1993, bls. 51).

9. Það er rangt að trúa á ófullnægjandi forsendum...

10. Gagnrýni og „neikvæðni“ • Oft getum við reitt okkur á það sem okkur er sagt, til dæmis það sem læknirinn segir okkur eða ... Sá sem gagnrýnir okkur fyrir slíkar skoðanir er fyrst og fremst með neikvæðni. • Gagnrýni: Snýst hún ekki um að segja hvort bók eða bíómynd er góð eða vond...? Er þá ekki það að vera gagnrýninn fólgið í því að vera alltaf að segja öðru fólki hvað manni finnst um það...?

11. Það er svo auðvelt að vera gagnrýninn.Það er svo auðvelt að finna að því sem aðrir segja eða gera.Það er svo auðvelt að vera neikvæður.

12. Vörn gagnrýninnar • Það er ekki nöldur að krefjast þess af vitibornum og þroskuðum einstaklingi að hann/hún gaumgæfi og rökstyðji skoðanir sínar. • Nöldur og neikvæðni er ekki einkenni gagnrýninnar hugsunar: Nöldrarar eru ekki endilega gagnrýnir oft eru þeir það einmitt alls ekki. • Sá sem er gagnrýninn varast hættur: Hann/hún lætur ekki tilfinningar eða bráðræði hlaupa með sig í gönur. • Að fara fram á gagnrýna hugsun er ekki að krefjast skoðana af ákveðnu tagi heldur að krefjast þess að vitsmunalegri hugsun sé beint inn á ákveðnar brautir.

13. Rétt skoðun / Röng skoðun • Hvernig förum við að því að meta hvort á við um tiltekna skoðun? • Lítum ekki á efni hennar heldur á rætur hennar. • Tökum trúarbrögð: Sá sem vill hafna allri guðstrú heldur því fram að eitthvað sé rangt við hvernig trúarinnar er aflað, ekki við innihald hennar.

14. Skoðanir og athafnir • Skoðanir stjórna athöfnum: það sem ég geri fer eftir því hvaða skoðanir ég hef. • Við getum varla gert greinarmun á athöfnum manna og skoðunum þeirra. • Að fordæma eða lofa skoðanir er um leið að fordæma eða lofa athafnir.

15. Eru skoðanir einkamál? • Clifford: Skoðanir eru sameign, að aðhyllast einhverja skoðun er þar með að veita henni inn í sameiginlegan þekkingarsarp mannkynsins. • Það er glæpur að taka með þeim hætti við órökstuddri skoðun því að þar með ber maður ábyrgð á því sem framvegis getur leitt af þeirri skoðun.

16. Rök gegn Clifford • Hvernig á maður að framfylgja boðorðinu í einu og öllu? • Enginn maður hefur tíma til að framkvæma nákvæma rannsókn á öllum skoðunum sem hann tekur mark á og aðhyllist.

17. Tilfinningarökin • Um mörg efni sem við tökum afstöðu til er ómögulegt að komast að afgerandi niðurstöðu. Í þessu er eðlilegt að eitthvað annað ráði ferðinni heldur en skynsemi, til dæmis tilfinningar, langanir osfrv.

18. Hugsunarvilla • Það að tilfinningar, hagsmunir, langanir innræting og fleira hafi áhrif á skoðanir okkar merkir ekki að gagnrýninni hugsun verði ekki við komið.

19. Verður gagnrýnin hugsun kennd? Efasemdir: • Fólk er einfaldlega þannig gert að það lætur ekki stjórnast af rökum • Fólk yfirfærir ekki gagnrýna hugsun: Menn geta verið gagnrýnir á vissum sviðum, til dæmis á sérfræðisviðum sínum en vita gagnrýnislausir á öðrum sviðum.

20. Tilfinningar og skynsemi Tilgáta 1: • Skynsemi og tilfinningar eru aðskilin fyrirbæri. Að hugsa gagnrýnið er að beita skynseminni án þess að láta tilfinningarnar flækjast fyrir. Tilgáta 2: • Skynsemi og tilfinningar eru ekki aðskilin fyrirbæri. Tilfinningar hafa áhrif á skynsemina og tilfinningar eru skynsamlegar eða óskynsamlegar.

21. Ástæður skoðana • Hvatir, óskir, langanir, tilfinningar og svo framvegis • Innræting, uppeldi, tíska, tíðarandi og svo framvegis.

22. Ástæður og rök • Ástæður fyrir því að maður aðhyllist eina skoðun frekar en aðra eru ekki rök fyrir skoðuninni. • Ástæður segja ekkert um sanngildi skoðunar, þær skýra aðeins hversvegna maður aðhyllist hana, en það getur verið af hverju sem er.

23. Röksemd Páls Það er rangt, brýtur gegn boðorði gagnrýninnar hugsunar, að hafna skoðun manns vegna þess að hann/hún hafi myndað sér skoðunina án viðeigandi raka. Gagnrýnin hugsun hlýtur að spyrja um hver geti verið rök fyrir skoðun frekar en að slá því föstu að þau sé hvergi að finna.

24. Skoðanir • Verða oft til án viðeigandi raka, en það segir ekkert um hvort þær eru réttar eða rangar. • Hagsmunir, hleypidómar og svo framvegis ráða miklu um skoðanir okkar, en það merkir ekki að við eigum að hafna þeim á einu bretti • Að við skulum geta efast um gagnrýna hugsun hjálpar slíkri hugsun: Við vitum að við erum tilfinningarverur og umgöngumst eigin skoðanir því með ákveðnum fyrirvara.

25. Leiðir til að mynda sér skoðun • Þrjóskuleið • Kennivaldsleið • Fordómaleið • Leið gagnrýninnar hugsunar/vísindalegrar aðferðar

26. Gagnrýnin hugsun/aðferð vísinda • Við losnum ekki undan fyrstu aðferðunum þremur, skoðanir okkar verða eftir sem áður að einhverju leyti fengnar á forsendum þeirra. • Skoðun Páls: Við hljótum að beita gagnrýninni hugsun í tengslum við hinar aðferðirnar. • Er það gott eða vont?

27. Góð rök • Góð rök eru ekki sérstakur flokkur raka sem leysa öll önnur af hólmi heldur vinna þau með tilhneigingum til skoðana af öðru tagi. • Þau eru málefnaleg, hvað merkir það? • Þau má prófa í raunheimi og rökheimi. • Skoðun sem maður myndar sér á grundvelli þeirra leiðir af þeim.

28. Viðhorf til menntunar • Tæknilegt viðhorf: Menntun er gæði sambærileg við eign. Mönnum er akkur í að afla sér þeirrar menntunar sem gerir þá hæfa til aðleysa af hendi tiltekin störf. • Innihaldsviðhorf: Menntun er eftirsóknar-verð í sjálfri sér. Menntun gerir menn mennskari en hana er ekki hægt að tilreiða eða klæðskerasníða.

29. Hlutverk háskóla • Frumkvæði að gagnrýni, þjóðfélags-gagnrýni, jafnt sem vísinda- og fræðilegri gagnrýni. • Háskóli má ekki takmarka sig við verklega eða tæknilega þekkingu. Hann á að gera einstaklingunum kleift að þroska sig vitsmunalega, afla sér raunverulegrar menntunar.

30. Gagnrýni • Róbert H. Haraldsson (2001). Tveggja manna tal. Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag. Sérstaklega greinin „Gagnrýnin hugsun og veruleiki“.