Dziedzictwo kulturowe regionu Podtatrza

1. Dziedzictwo kulturowe regionu Podtatrza Justyna Antkiewicz Filologia polska

2. Muzeum Karola Szymanowskiego • Willa przy ul. Kasprusie w Zakopanem, od 1976 r. stanowi siedzibę Muzeum Karola Szymanowskiego. Wybudowana w końcu XIX w. przez Józefa Kasprusia Stocha na cele pensjonatowe, pocz. jako dom parterowy, od 1926 piętrowy, 7 pokojów, 2 pomieszczenia gosp. Nazwa willi pochodzi z lat 20-tych i wywodzi się z sanskrytu ("atma" = dusza). Do 1930 mieścił się tu nie koncesjonowany pensjonat. W latach 1930-36 "Atmę" wynajmował kompozytor

3. Dom Jana Kasprowicza • Piętrowa willa wybudowana w 1920 na wysokim brzegu Zakopianki przez Jana Klusia Fudalę, wkrótce potem kupiona przez angielską malarkę Winnifred Cooper. W 1923 dom odkupił poeta Jan Kasprowicz i spędził tam ostatnie lata życia. W "Harendzie" powstało wiele wierszy z ostatniego zbioru Kasprowicza - Mój świat. Po śmierci pisarza atmosferę intelektualnego ośrodka podtrzymywała jego żona Maria, która skupiała wokół siebie spore grono pisarzy i artystów,

4. Kaplica w Jaszczurówce • Wybudowana w l. 1904-08 z fundacji dzieci Adama Uznańskiego, właścicieli Jaszczurówki, wg projektu Stanisława Witkiewicza. Drewniana, ulokowana na skarpie na kamiennej podmurówce, bogato zdobiona z zewnątrz ma pełne prostoty, surowe wnętrze, także projektowane przez Witkiewicza. Techniczny projekt wykonał arch. Blacha.

5. Muzeum Tatrzańskie • W 1913 r. zakupiono do Towarzystwa Tatrzańskiego parcelę przy Krupówkach i rozpoczęto wznoszenie nowego gmachu wg projektu, sporządzonego przez Stanisława Witkiewicza w stylu zakopiańskim i zaadaptowanego przez Franciszka Mączyńskiego. Budowę prowadzili Mączyński i Leopold Winnicki. I wojna światowa wstrzymała prace, a po jej zakończeniu kłopoty finansowe postawiły pod znakiem zapytania całe przedsięwzięcie. Wówczas prywatne subsydium dr Bronisławy Dłuskiej uratowało budowę. W 1920 r. prace budowlane zakończono i po dwóch latach tworzenia ekspozycji oddano budynek do użytku 22 lipca 1922 r.

6. Willa Koliba • Pierwsza willa w stylu zakopiańskim, projektowana przez Stanisława Witkiewicza dla polskiego ziemianina z Ukrainy Zygmunta Gnatowskiego i wybudowana w l.1891-93 przy ul. Kościeliskiej. Początkowo nazywano ją "Koleba", potem, zgodnie z prawidłami wymowy góralskiej przyjęła się obecna nazwa.

7. Poraj • Początkowo funkcjonował tam pensjonat p.n. "Marya". Właścicielka odsprzedała dom w 1909 i w nast. latach znajdował się tam hotel-pension Zofii Buchowieckiej i Michaliny Królowej. Było w nim 30 pokoi, czytelnia z fortepianem i na werandzie restauracja. W latach międzywojennych był tam hotel kierowany przez spółkę pod kierownictwem Bronisława Danka. Od tego czasu dom funkcjonował pod nazwą "Poray".

8. Taniec góralski • Muzyka i taniec góralski, jak dawniej, towarzyszą obrzędom ludowym, ale jeszcze częściej można je podziwiać na występach zespołów regionalnych, które mają ogromny wpływ na podtrzymanie tradycyjnego folkloru - niestety, przy jego postępującej teatralizacji. Gwara, rozwijając się w sposób naturalny, przyswaja z roku na rok coraz więcej wyrazów niegóralskich, tylko wymawianych przez niektórych z mazurzeniem, co ma im przydać "góralskości". W potocznej mowie, a nawet w czasie występów scenicznych spotyka się coraz więcej wulgaryzmów, które dla wielu (nie tylko, a może nawet - nie przede wszystkim górali) stały się niejako stałym elementem folkloru językowego i ze strony przybyszów i innych "konsumentów" folkloru na wywołują przeważnie protestów.

9. Chata góralska • Tradycyjna chata góralska, wykształcona około połowy XIX wieku, to budynek parterowy z "wyżką", czyli poddaszem. Stoi zwykle frontem do południa, "do słonecka", choć nie całkiem - mówi się tu, że domy te były budowane "na godzinę jedenastą". Budulcem tradycyjnym jest oczywiście drewno, a ściślej - drewniane płazy zestawione na zrąb, ze szczelinami uszczelnianymi dawniej mchem, później wełnianką. Dach stromy, półszczytowy, częściej z tzw. przyśtychami, czyli podwinięciem połaci, rzadziej prosty, kryty drewnianymi gontami.

10. Folklor • Jedną z największych atrakcji Zakopanego i regionu Podhala jest autentyczny i żywy folklor góralski, kultywowany na codzień w wielu miejscowych rodzinach. Powstał jako wynik syntezy ludowej kultury polskiej z elementami słowackimi, madziarskimi i bałkańskimi i jest spokrewniony z kulturą wszystkich krain karpackich.

11. Budownictwo sakralne • Interesujące próby powiązania budownictwa podhalańskiego ze współczesnością, a także łączenia nowoczesnych kształtów z górskim otoczeniem można odnaleźć w architekturze sakralnej. Przeszła ona w Zakopanem interesującą ewolucję - od drewnianego kościółka przy ul. Kościeliskiej (1847 r.), będącego przykładem prowincjonalnej architektury sakralnej, poprzez projektowaną przez Witkiewicza kaplicę w Jaszczurówce (1908), do nowoczesnego w kształcie drewnianego kościoła Księży Salwatorianów pod Antałówką (arch. Marian Dziewoński i Jerzy Haber, 1968) oraz zupełnie współcześnie wzniesionych wielkich świątyń Matki Bożej Cudownego Medalika na Olczy (arch. Tadeusz Gawłowski, 1988) i Świętego Krzyża przy ul. Zamoyskiego (arch. Witold Cęckiewicz, 1991). Zupełnie innego typu architekturę, także jednak osadzoną w regionie, reprezentują kościoły przy Chramcówkach (arch. Janusz Ingarden) oraz na Krzeptówkach (arch. Stanisław Tylka).