napomena

1. napomena • Za vježbe br. 1 ovdje su iz praktičnih razloga objedinjena sljedeća poglavlja iz knjige: • 1. ŠUMSKI EKOSISTEMI KAO PRIRODNI RESURS • 2. POTREBA, CILJ, ZADACI... MELIORACIJE DEGR. ŠUM. EKOSIST. • 3. DEFINISANJE POJMOVA I STRUČNE TERMINOLOGIJE • 6. DEGRADACIJA ŠUMSKOG ZEMLJIŠTA (ovo poglavlje kasnije ne treba ponavljati jer je ovdje dovoljno obrađeno)

2. Definicija • MELIORACIJA (lat. melioratio - poboljšanje, popravljanje stanja i vrednosti) Planski i organizaciono sproveden sistem bioloških i tehničkih mera u cilju poboljšanja sadašnjeg lošeg stanja objekata melioracije– posebne mere • DEGRADACIJA - (lat. - degradatio - vraćanje na niži stepen razvoja, pogoršavanje stanja i vrednosti, unazadjivanje)

3. Predmet proučavanja • Degradirane šume i šumsko zemljište - stanje i forme šumske i druge vegetacije • Stanje i ekološki uslovi obešumljenih terena • Načini (metodi) meliorisanja degradiranih šuma - prevođenje, veštačko obnavljanje • Postupci meliorisanja obešumljenih terena (goleti) • Projektovanje i izvodjenje radova • Zaštitni šumski pojasevi

4. Ciljevi proučavanja • Utrvdjivanje kriterijuma za definisanje stepena degradiranosti • Definisanje stepena degradiranosti objekata melioracije • Utvrdjivanje uzroka degradacije • Projektovanje meliorativnih radova • Izvodjenje meliorativnih radova

5. NASTAVNI PROGRAM • DEGRADIRANE ŠUME I ŠUMSKO ZEMLJIŠTE: - definicija, karakteristike, potreba i cilj melioracije • VEGETCIJSKI OBLICI DEGRADIRANIH ŠUMA - pojam, uzroci degradacije, stanje, klasifikacija • KRITERIJUMI ZAUTVRDJIVANJE DEGRADIRANOSTI - sastojinsko stanje, uslovi staništa, cilj gazdovanja • MELIORACIJA DEGRADIRANIH ŠUMA - metodi, prioriteti, način rada • VEŠTAČKO OBNAVLJANJE ŠUMA - karakteristike, značaj, priprema terena, metodi • NEGA I ODRŽAVANJE ŠUMSKIH ZASADA - popunjavanje, zaštita, opravdanost osnivanja

6. KARAKTERISTIKE MELIORACIJA • Objekti - degradirane šume i šumsko zemljište • Izvode se u izmenjenim sastojinskim i stanišnim uslovima • Složenije su i suštinski drugačije • Ciljevi (rezultati) zahvata su mnogobrojni • Nekada se vrše u celoj sastojini, nekada u pojedinim njenim delovima • Meliorativne seče su često “prevremene seče” • Mogu se primeniti svi metodi seča • Vrši se konverzija, restitucija, supstitucija, rekonstrukcija

7. KARAKTERISTIKE MELIORACIJA • Zaštita i učvršćivanje – stabilizacija degradiranog zemljišta (otklanjanje uzroka) • Radovi se izvode postepeno – u etapama • Melioraciju vršiti prirodnim putem - korišćenjem vegetacije - “veštačka” sredstva (tehnička) izuzetno

8. Značaj predmeta • Velika zastupljenost degradiranih šuma • Nezadovoljavajuće stanje i vrednost • Privredni problem - bespovratno se gubi velika količina drvne mase • Ekološki problem - umanjene su sve ostale funkcije šuma • Postoji mogućnost poboljšanja - popravke (melioracije)

9. Cilj gazdovanja šumama Degradacija šuma i šumskog zemljišta Sadašnje njihovo stanje nije zadovoljavajuće - sastojinsko stanje (poreklo, sastav, proizvodni efekti, stepen obraslosti, stepen sklopa), - kvalitet, - zdravstveno stanje, - vitalnost, - stabilnost i dr. Posledice - nezadovoljavajuća proizvodna i sve ostale funkcije šuma

10. Shvatanje pojma degradacije • Menjalo se u prošlosti • Izdanačke šume tretirane ravnopravno sa visokim • Postojanje tzv. lisničkih šuma • Nalaženo ekonomsko i stručno opravdanje • Posebne mere gazdovanja

11. Problem našeg šumarstva • Više od polovinepovršine šuma degradirano • Osnovni zadatak -melioracija • Problemi su složeni i obimni • Problematika obrađivana sa više aspekata -u naučnim i stručnim časopisima -naučni skupovi i seminari • Mnoga pitanja još nisurešena

12. Stanje šumskih resursa Srbije • Nesklad značaja, potencijala i sadašnjeg stanja • Rasprostranjenosti na dobrim staništima • Korelacija degradiranosti šuma - zemljišta -degradirana sastojina - očuvano stanište; -degradirano zemljište - očuvana sastojina; -istovremeno degradirana i sastojina i stanište; -neujednačena degradiranost sastojine i staništa. • Odgovarajući meliorativni postupci • Izvršeni meliorativni radovi -bez jasnih naučnih i stručnih stavova -bez utvrđene politike prioriteta

13. Zatečeno stanje šuma • Nezadovoljavajuća obraslost i šumovitost • Nepovoljna struktura po uzgojnom obliku, sastavu i smeši • Nezadovoljavajući proizvodni efekti • Nepovoljno sastojinsko stanje • Nezadovoljavajuće zdravstveno stanje

14. Дебло Крошња Састојина 1 34 16 25 2 51 31 50 3 15 53 25 Квалитет стабала (%)

15. Sortimenti

16. Obraslost i šumovitost • Aktuelna šumovitost – odraz zatečenog stanja (stari podaci) • Potrebna šumovitost - realno procenjen stepen šumovitosti -ekološki uslovi -društveni interes - potreba postojanja(ekonomski efekti)

17. Nezadovoljavajuća obraslost i šumovitost • Neobrasla površina u Srbiji - 12,5 % od ukupne površine šuma i šumskog zemljišta - u državnim šumama 18,6 % Do 2050. g. optimalna šumov.41,4 % (3.710.400 ha) Aktuelna i potencijalna šumovitost (%)– Prostorni plan Srbije

18. Nepovoljna struktura šuma po uzgojnom oblikui sastavu Zastupljenost izdanačkih i degradiranih šuma u Srbiji

19. Lišćarske šume zahvataju 90 % površine (svestari podaci) - bukva 31 (29,4)%, hrastovi 22 (31,5%)%, a ostali lišćari sa 8 %,

20. Nezadovoljavajući proizvodni efekti • Proc. opt. V = 250 m3/ha (bk); 200 m3/ha (hr) Iv = 6,0 m3/ha (bk); 5,0 m3/ha(hr) • Gubitak drvne mase - oko 7 (3,5) mil. m3 drveta Prosečna drvna zapremina (m3/ha)

21. Nezadovoljavajući proizvodni efekti Odnos stvarne i procenjene optimalne V i Iv

22. Nepovoljno sastojinsko stanje • Stepen očuvanosti šuma, negovanost, kvalitet i vitalnost, • Veliko je učešće sastojina prekinutog sklopa i zakorovljenih površina (27%) • Izvršen prethvat na kvalitetzbog seče kvalitetnijih stabala (lošiji kvalitet i vitalnost) • Odredjeni stadijum degradiranosti – devastirane šume čine 2,4% ukupne površine

23. Nezadovoljavajuće zdravstveno stanje • Intenzivan proces sušenja (hrasta, bukve, smrče, jele i bora) • Ugroženost aerozagadjenjem (termoelektrane, ind. dimnjaci) -depozit 14 elemenata - najzastupljeniji sulfati (SO2, SO4). -povećava se kiselost padavina, - taloženje zagadjujućih materija do 20 km od izvora - Štete - direktne(oštećivanjemlišća) - indirektne (kontaminacija zemljišta, smanj. otpornosti) • Ugroženost šumskih površina erozijom -jačim kategorijama erozije (I-III) zahvaćeno je 27 % površine Srbije, uglavnom vanšumske površinе

24. Osnovni zadaci pri melioraciji • Definisanje stručne terminologije (pojmova) • Utvrdjivanje uzroka dergradacije šuma i šumskog zemljišta • Utvrđivanje i usvajanje kriterijuma za određivanje stepena degradiranosti - odlučujući prepoznatljivi parametri • Utvrdjivanje vida i stepena degradacije • Determinisanje i klasifikacija izdanačkih i degradiranih šuma • Izbor optimalnih metoda melioracije • Utvrđivanje prioriteta melioracije

25. DEFINISANJE POJMOVA • Nedovoljno precizno definisani i jasno determinisani • Isti termini se za različite vidove radova • Različiti nazivi za iste vidove radova • MELIORACIJA - (lat. melioratio - poboljšanje, popravljanje stanja i vrednosti). Planski i organizaciono sproveden sistem bioloških i tehničkih mera u cilju poboljšanja sadašnjeg lošeg stanja objekata melioracije– posebne mere • SANACIJA -(lat. sanare - lečiti, odnosno znači “izlečenje”, tj. sredjivanje stanja, prilika). Prema tome sanacijom stanja šuma treba podrazumevati poboljšanje stanja redovnim gazdovanjem šumama - klasičnim gazdinskim (uzgojnim) postupcima i merama

26. SANACIJA - regulisanje zastupljenosti odredjenih razvojnih faza sastojine (zrelih, dozrevajućih, srednjedobnih, mladih, sastojina u fazi podmladjivanja) - regulisanje sastava i smeše - sečom ili ne stabala odredjene vrste drveća - oslobadjanje podmlatka uklanjanjem starih stabala - seča bolesnih i oštećenih stabala (sanitarna seča) - formiranje “uravnoteženog stanja” i dr.

27. MELIORACIJA • Posebne mere (meliorativne) u šumama: - sa nedovoljnim učešćem ekonomski vrednih vrsta drveća; - nezadovoljavajućeg sastojinskog stanja (šume male produktivnosti, lošeg kvaliteta); - podmladjene sastojine bez glavnih vrsta; - izdanačke šume, šikare i šibljaci; - šume male obraslosti (razredjene, zakorovljene); - nastale kao rezultat smene vrsta (brezjaci, grabici, jasici); -šume u fazi sušenja i propadanja i lošeg zdravstvenog stanja.

28. DEFINISANJE POJMOVA • DEGRADIRANA ŠUMA - (lat. - degradatio - svođenje, vraćanje na niži stepen razvoja, pogoršavanje stanja i vrednosti, unazadjivanje) • DEVASTIRANA ŠUMA - (lat. - devastatio - pustošenje, uništavanje, razaranje) • LISNIČKA ŠUMA- šuma za korišćenje lista u suvom stanju (lisnik), za prehranu stoke u zimskom periodu • ŠIKARA – kvalititivno loša (degradirana) šuma • GOLET – neproduktivne, delimično produktivne ili produktivne gole površine

29. DEFINISANJE POJMOVA • KONVERZIJA - (lat. - conversio - promena, pretvaranje) prevođenje (pretvaranje) jednog oblika šume u drugi, • REKONSTITUCIJA (RESTITUCIJA) - prevođenje loše niske šume u visoku šumu iste vrste, • SUPSTITUCIJA - prevođenje niske šume zamenom vrsta postojeće šume, tj. podiže se šuma druge vrste, • REKONSTRUKCIJA - u zavisnosti od stanja šume, kombinacija indirektne konverzije, restitucije i supstitucije, • DEREKONSTRUKCIJA ili RENATURALIZACIJA - vraćanje autohtonih vrsta drveća na svoje stanište, odnosno suprotan (obrnut) proces rekonstrukciji

30. Prirodni resursi • Prema mestu rasprostranjenosti - u atmosferi (sunčeva energija, vazduh, klima), - na površini zemlje (biljni i životinjski svet) - u zemlji (rudna blaga i mineralne sirovine) - u atmosferi, na zemlji i u zemlji (voda, vazduh). • Prema postojanosti - Neiscrpni - klimatski resursi, voda, sunčeva energija -Iscrpljivi - neobnovljivi (ugalj, nafta, druga rudna blaga, itd) -obnovljivi (zemljište, biljke, životinjski svet)

31. Degradacija prirodnih resursa

32. Degradacija prirodnih resursa Vidovi degradacije • Degradacija šumskog prostora – predela - obešumljavanje (krčenje, spaljivanje, nekontrolisana seča), - izgradnja objekata (turistički, sportski, saobraćajnice), - korišćenje rudnih blaga i mineralnih sirovina, • Degradacija šuma - promena uzgojnog oblika, sastava, kvaliteta šume, - pogoršavanje zdravstvenog stanjašume, - remećenje strukture – sastojinskog oblika, razredjivanje sastojine - pogoršavanje stabilnosti i vitalnosti šume, • Degradacija šumskog zemljišta - fizička, hemijska, biološka

33. Degradacija prirodnih resursa Stepen degradacije • Destrukcija - potpuno uništavanjeresursa (krčenje šuma, spaljivanje, nekontrolisana seča itd., ili potpuno uništavanje zemljišta ekstremnom erozijom) • Devastacija- razaranje, pustošenje, upropašćavanje (požari, vetro i snego lomi, vetro i snegoizvale, nekontrolisana seča idr, jako izraženi erozioni procesi zemljišta) • Degradacija u užem smislu- pogoršavanje stanja i vrednosti (promena uzgojnog oblika, sastava, pogoršavanje kvaliteta i zdravstvenog stanja šume itd; promena strukture zemljišta, pH vrednosti, gubitak organske materije i dr).

34. Degradacija šumskog zemljišta • Fizička degradacija -erozija vodom i vetrom (86% teritorije Srbije) -promena strukture (dubine zemljišta, poroznosti i vodno-vazdušnih osobina zemljišta, sabijanje zemljišta) -zabarivanje • Hemijska degradacija -akumulaciju hemijskih supstanci -promenu pH vrednosti zemljišta -gubitak hranljivih materija (ispiranja zemljišta) • Biološka degradacija -ugrožavanje zemljišne faune, -gubitak organske materije

35. Erozija kao oblik degradacije šumskog zemljišta Erozija - lat. erosio- razaranje, razjedanje • U užem smislu reči erozija- razaranje, odnošenje i taloženje zemljišta i stena • U širem smislu reči erozija- ukupni proces razaranja površinskog sloja zemljine kore, pokretanje (spiranje), odnošenje i taloženje tih produkata stena i zemljišta radom različitih erozionih agenasa: vode, vetra, temperaturnih promena

36. Karakteristika erozionih procesa • Denudacija (ogoljavanje) - raspadanje stena i razaranje zemljišta • Ablacija (uklanjanje) - odnošenje raspadnutog materijala • Akumulacija - taloženje odnetog materijala u niže delove padina, ili dolina • Korozija - bočno razaranje obala jaruga, potoka, rečica ili reka • Sufozija - erozija radom podzemnih voda

37. Faktori nastanka erozije • Erozivne sile - izazivaju promene zemljine kore (uzrokuju) • Erozivni agensi - svojim radom obavljaju (vrše) erozione procese • Erozivni faktori - omogućavaju erozione procese (stvaraju uslove)

38. Erozivne sile • Egzogene – spoljne - Sunčevo zračenje (radijaciona energija) koja dopire do površina zemljišta iznosi oko 150 kcal/cm2/god. - Gravitaciono dejstvo meseca i sunca (izaziva podizanje i spuštanje litosfere do 20 cm, što je uzrok njenog razaranja) • Endogene sile - Zemljina teža – dovodi dokretanja erozionog agensa (vode) i erozionog materijala naniže

39. Erozivni agensi Voda– u tečnom i čvrstom agregatnom stanju • Mehaničkim putem : -udar kišnih kapi u zemljište – bombardovanje zemljišta, - kretanjem naniže • Hemijskimputem - rastvaranje stena Vetar - izaziva eolsku eroziju Temperatura - zagrevanje i hladjenje

40. Erozivni faktori • Klima -toplota, padavine, vetar • Reljef - primarni (nagib terena) • Geološki i pedološki sastav - otpornost na rastvaranje i raspadanje • Biljni i životinjski svet - pojačavaju ili smanjuju erozivni efekat agenasa • Čovek - najraznovrsniji erozivni faktor

41. Erozioni nanos Negativni efekti erozije (štete) • Direktni efekti - u zoni njenog neposrednog odvijanja • Indirektni efekti - transportom kroz hidrografsku mrežu i taloženjem -zatrpavanjem okolnih površina, saobraćajnica ili naselja nanosom - akumulacijom nanosa

42. Klasifikacija erozije • Vodna erozija - erozija izazvana vodom • Eolska erozija - erozija izazvana vetrom (deflacija) • Abraziona erozija - erozija izazvana dejstvom talasa (morski, jezerski i ostalih vodnih akumulacija)

43. Vodna erozija • Pluvijalna (regionalna) - izazvana kišom • Fluvijalna - izazvana tekućom vodom (nastala radom rečnih ili bujičnih tokova) • Podzemna erozija (sufozija) - nastala radom podzemnih voda • Glacijalna erozija - izazvana radom glečera (lednika)

44. Pluvijalna erozija • Prirodna (normalna) - tzv. usporena erozija - srednji intenzitet erozije od 70-100 m3/km2/god, (odnošenje površinskog sloja zemljišta od 0,07 do 0,1 mm debljine) • Ubrzana erozija - većeg intenziteta od 100 m3/km2/ god. (0,1 mm debljine zemljišta)

45. Pluvijalna erozija • Površinska erozija - Obična površinska ("bombardovanje zemljišta") - Laminarna ili slojevita - Osulinska ili raspadinska erozija • Dubinska ili linearna (linijska) - Brazdasta - brazdice dubine 3-5 cm, brazde 10-20 cm - Jaružasta - dublje brazde - jaruge (20-50 cm dubine) - Urvinska - odroni - Jaka kraška (karstna) erozija • Mešovita erozija

46. Erozioni oblici • Pri površinskoj eroziji - deplesione pege (tamne i beličaste mrlje) - erozivni pločnik (ogoljena stena) - denudacione terase (nagomilavanje nanosa) • Pri dubinskoj eroziji - vododerine (žljebovi dubine 50-150 cm) - rdjave zemlje (bad lands) - splet žljebova - glavuci (kameni stubovi - «Djavolja varoš» ) - plavine (nagomilavanje nanosa) - škrape, vrtače (površ.); jame, pećine (dubinski)

47. Fluvijalna erozija • Bujična erozija – privremeni površinski vodotokovi - bujice spirnjače (dominantna pluvijalna površinska) - bujice podrivnjače (dominantna pluvijalnadubinska) - erozija mešovitog tipa - karstni oblici erozije • Rečna erozija – stalni vodotokovi - tekuća voda u površinskim vodotocima -odroni i razaranje obala - tekuća voda u podzemnim vodotocima -pojava sufozije, ponora i pećinskih tokova

48. Oblici fluvijalne erozije • Erozioni oblici - odroni obala - vodopadi - rečne doline (klisure, kanjoni) - ponori, jame - pećine • Akumulacioni - plavine - sprudovi - ade - meandri, delte

49. Glacijalna (glečerska) erozija • Delovanje velikih ledenih masa (lednika) kretanjem • Erozivni oblici - cirkovi (korito – putanja) • Akumulacioni - ledničke morene - taloženje donetog materijala

50. Eolska erozija • Načini kretanja čestica - lebdenje - manjih od 0,1 mm u suspendovanom stanju, - saltacija - poskakivanje čestica krupnoće 0,05-0,5 mm - kotrljanje – guranje po terenu "puzeće kretanje “ - 0,5 do 1-2 mm • Oblici eolske erozije - površinska - dubinska • Štetno dejstvo eolske erozije - neposredno - izduvavanjem čestica zemljišta - posredno - taloženjem (zatrpavanjem)