AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ

1. AZƏRBAYCANDÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ AQRONOMLUQİXTİSASIÜZRƏ FİTOPATOLOGİYA KURSU

2. IIBölmə: Bitki xəstəlikləri Mövzu 9. Pambıq və günəbaxan bitkilərinin xəstəlikləri, onlarla mübarizə Kənd təsərrüfatı elmləri doktoru, professor İbrahim Cəfərov

3. P L A N: 9.1 Pambıq bitkisinin soluxma xəstəlikləri və yeni təsərrüfatçılıq şəraitində onlarla mübarizə 9.2 Pambığın unlu şeh və hommoz xəstəlikləri, onlarla mübarizə 9.3 Pambıq liflərinin xəstəlikləri və onlarla mübarizənin əsas prinsipləri 9.4 Günəbaxan bitkisinin əsas xəstəlikləri, onlarla mübarizə

4. Ədəbiyyat 1.İbrahimCəfərov Tarla bitkilərinin xəstəlikləri. Bakı: «Elm», 2009, 326 s. 2. İbrahimCəfərov Fitopatologiya. Bakı: «Şərq-Qərb», 2012, 561 s. 3. Пересыпкин В.Ф. Сельскохозяйственная фитопатология. М.: «Агропромиздат», 1989, 415 с. 4. Защита растений от болезней / В.А.Шкаликов, О.О.Вело- шапкина, Д.Д.Букреев и др. под ред. В.А.Шкаликова -3-е изд. испр.и доп. – М.: КолосС, 2010, 404 с. 5. Kirkpatrick T.L., Rothrock C.S. Compendium of Cotton Diseases. Second edition, The American Phytopathological Society, 2001, 77 p. www. google.az

6. İllər üzrə pambığın əkin sahəsi, min ha (FAOSTAT)

7. İllər üzrə pambıq istehsalı, min tonla (FAOSTAT)

8. Dünya üzrə pambığın istifadəsi, min tonla Qeyd: * - qiymət; ** - proqnoz; *** - Türkiyə daxil olmaqla

9. Azərbaycanda pambıq

10. 9.1 Pambıq bitkisinin soluxma xəstəlikləri və yeni təsərrüfatçılıq şəraitində onlarla mübarizə Pambığınvertisilliozsoluxmasıvəyavertisilliozvilti- Verticillium dahliae Kleb. Təsnifatdayeri: Fungi vəya Mycota aləmi, Anamorfic fungi şöbəsi, Hyphomycetes sinfi, Hyphomycetales sırası, Dematiaceae fəsiləsi, Verticillium cinsi. Biolojiqrupu: Hemibiotrof

11. Xəstəliyinəlamətləripambıqkolununaşağıyarusyarpaqlarındasarıtəhərhəlqəvivəyakələ-kötürləkələrinmeydanaçıxmasıiləsəciyyələnir. Belələkələryarpaqayasıüzrəsəliqəsiz, dağınıqyerləşir. Sonraləkəqonurlaşır, quruyurvənekrozlarəmələgəlir. Xəstəlikbitkiüzrəaşağıdanyuxarıyadoğruyeniyarpaqlarıəhatəetməkləyayılır. Beləyarpaqlarisəquruyurvətədricəntökülür. Xəstəlikuzunmüddətdavametdiyizamanbitkideməkolarki, bütünyarpaqlarınıitirir, mövcudqozalarvaxtındanəvvəlquruyurvəaçılır.

17. Dünyanınpambıqbecərilənbütünrayonlarındaəngenişyayılmışvəzərərlixəstəliklərdənbiridir. Amerikadabuxəstəlik 1914-cüildənməlumdur. Avropaölkələrindəxəstəliyəyalnızsuvarılanpambıqəkinlərindərastgəlinir. XəstəliyinöyrənilməsindəazərbaycanlıalimF.Babayevin 1960-1980-ciillərdəapardığıtədqiqatlarviltləmübarizədəəsaslıroloynamışdır. Ü.A.Rəhimovun (1988) məlumatlarınaəsasəntorpaqdaxlorvəsulfatduzlarıçoxolanşoranŞirvanzonasındanisbətənzəif, Qarabağ, Milzonalarındagenişyayılmışdır. Mikrosklerosiyalarıncücərməsi, göbələyinböyüməvəinkişafıüçünoptimaltemperatur 24-260C, rütubət60-70%-dir.

18. Göbələkhəyatilikqabiliyyətinikifayətqədəryüksəktemperaturdasaxlayır: mikrosklerosiyalar +800C-yəqədərmüsbət, -300C-yəqədərmənfitemperaturayadözürlər. TorpaqmühitininreaksiyasıVerticilliumdahliaegöbələyininhəyatfəaliyyətindəəhəmiyyətliroloynayır: pH 7-8 göbələyininkişafıüçünoptimaldır. Pambıqvertisilliozviltləyoluxanzamanyalnızməhsuldarlıqazalmır, əhəmiyyətlidərəcədəonunkeyfiyyətidəpisləşir: lifinmöhkəmliyi, uzunluğu, yağlılığıaşağıdüşür, toxumlarıncücərməenerjisiəhəmiyyətlidərəcədəazalır.

19. Bütünmaşınvəmexanizmlərin 2%-liformalinməhluluilədezinfeksiyasıdaməqsədəuyğundur. Toxumlarınsəthiyoluxmasınınqarşısınıalmaqüçün 65%-lifentiurampreparatınınsulususpenziyasıilə (10-12 kqdərman, 15-20 lsuvəyapışdırıcıdaəlavəetməklə 1 tontoxum) dərmanlanır. Dərmanlamapambıqsəpininə 1-2 ayqalmışmərkəzləşdirilmişqaydadazavodlardaaparılır. Quzapayıvədigərbitkiqalıqlarısahədəntəmizləndikdənsonragüclüyoluxmuşsahələrdəvertisilliozxəstəliktörədicisiniməhvetməküçüntorpağa 50%-lipentaxlornitrobenzolun (100-200 kq/ha) verilməsiməsləhətgörülür. Budərmantorpağaverildikdəndərhalsonra 30-35 smdərinlikdəşumaparılmasıelmicəhətdənsəmərəlidir.

20. Pambığınfuzariozsoluxmasıvəyafuzariozvilti- Fusarium oxysporum f. sp. vasinfectum W.C. Snyder & H.N. Hansen. Təsnifatdayeri: FungivəyaMycotaaləmi, Anamorficfungişöbəsi, Hyphomycetessinfi, Hyphomycetalessırası, Tuberculariaceaefəsiləsi, Fusariumcinsi Biolojiqrupu: Hemibiotrof

21. Xəstəliyinsimptomlarıəvvəlcəfilqəyarpaqlardavəaşağıyarpaqlardaqeydəalınır, sonraisəböyümənöqtəsinəqədəryayılır. Cücərtilərinəmələgəlməsindənhəqiqiyarpaqlarınformalaşmasınaqədər xəstəlik intensiv gedir, sonra o yatır və qonçələmə fazasında, çiçəkləmədə və pambığın vegetasiyasının sonuna qədər yenidən canlanır. Qönçələmə fazasında xəstələnmiş bitkilərdə yarpaq, qönçə, çiçəklər tökülür, gövdələri quruyurlar. Əgər bitkilər bar vermə dövrü yoluxurlarsa, onlar payızda ölüşgəyir, lakin qozaları açılmır, belə bitkilərin gövdələri tünd rəngli olur. Belə bitkilərdə yarpaqlar rəngini dəyişmədən turqoru itirir, asılı qalır, xarakterik torluluq itir, bitki tezliklə quruyur.

22. Fuzarioz- intensiv inkişafı üçün: Optimal rütubət 40-70% Minimal temperatur 10º C Optimal temperatur 18-27º C Maksimal temperatur 35º C Torpaq məhlulunun reaksiyasi ph=4-7,5

23. Bu xəstəlik Azərbaycanda da geniş yayılmışdır. Ayrı-ayrı illərdə Azərbaycan ET Pambıqçılıq və ET Bitki mühafizə İnstitutunun əməkdaşları pambıqda fuzarioz xəstəliyini tədqiq etmişlər. Fuzariozsoluxma- çox zərərlixəstəlikdir. M.Y.Menlikeyeva (1976) təcrübələriilətəsdiqedirki, xəstəliknəticəsindəqozalarınformalaşması 51,8%-əqədərxampambığınkütləsi 34,32%, lifinuzunluğu 1,8 mm-əqədər, onunkipliyi 0,7-0,9 qramazalmışdır. Səpinüçüntoxumunkeyfiyyətipisləşmişdir.

30. 9.2 Pambığın unlu şeh və hommoz xəstəlikləri, onlarla mübarizə Pambığın unlu şehi- Leveillula taurica Arnaud. J. gassypii Zaprometov Təsnifatda yeri: Fungi və ya Mycota aləmi, Ascomycota şöbəsi, Euascomycetes sinfi, Erysiphales sırası, Erysiphaceae fəsiləsi, Leveillula cinsi Biolojiqrupu: Biotrof

33. Pambığınhommozu– Xanthomonas malvacearum (E.F.Sm.) Dowson. Təsnifatda yeri: Qrammənfiaerobçubuqlarvəkokklarbölməsi, Pseudomonaceae fəsiləsi, Xanthomonas cinsi Biolojiqrupu: Hemibiotrof

34. Pambığınhommozuvegetasiyadövrübitkininbütünyerüstüorqanlarındameydanaçıxır. Xəstəliyinəlamətlərindənbiribitkiorqanlarınınyoluxmasızamanıkitrəninayrılmasıdır. Filqəyarpaqlardaəvvəlcəkiçikhəlqəviyağlıtəhərləkələrəmələgəlir, ləkəirilənir, qovuşurvəfilqələrinəhəmiyyətlibirhissəsinitutur, onlarınsəthindəyapışqankimibərkmaye- kitrəayrılır, oquruduqda boztəhərpərdəkimigörünür. Xəstəlikyarpaqlardakələ-kötürləkəlikşəklindəzühuredir. Əsasgövdəbudaqlardahommozəvvəlcətünd-yaşılləkələrşəklindəzühuredir, irilənirvəonlarınbütünhəlqəsiniəhatəedir. Qozanınəsasında, qabıqlarınyansəthindəvəyatəpəsindəyağlıtəhərhəlqəvi, əyriləkələrbaşverir.

38. 3 4 BuxəstəliyiilkdəfəABŞ-da 1891-ciildəÇ.F.Atkinsonyarpaqlardakələ-kötürləkələrformasındamüşahidəetmişdir. 1900-1905-ciillərdəE.F.Smithgörmüşvə 1901-ciildəpatogeni Pseudomonas malvacearumadlandırmışdır. Cücərtilərdəhommozuninkişafintensivliyihavanıntemperaturuvətorpağınrütubətindənasılıdır. 14-220Ctemperaturdabitkilərgüclüsirayətlənir, 26-300Ctemperaturdainkişafoptimallaşır. Bitkiləringövdələrininhommozlayoluxmasındaməhsuldarlıq 60%-əqədər, bəzənisədahaçoxaşağıdüşür. Lifinuzunluğu 8-25%, mütləqsıxlıq 1,5-2 dəfəaşağıdüşür. Pambığınsortlarıiçərisindəhommozaqarşıimmunlaryoxdur. Toxumlarınsəpinqabağıdərmanlanmasıvacibtədbirlərdəndir.

39. 9.3 Pambıq liflərinin xəstəlikləri və onlarla mübarizənin əsas prinsipləri Qoza və liflərin xəstəlikləri

40. Çəhrayı çürümə. Müxtəlif yetkinliyə malik olan qozalarda meydana çıxır. Qozaların ağzında əvvəlcə tünd yaşıl ləkələr, 7-8 gün bundan sonra isə çəhrayı, asanlıqla tozlanan örtük əmələ gəlir. Bu örtük xəstəliyi törədən Trichothecium roseum Fr. göbələyin mitsel və qeyri cinsi çoxalma sporlarından ibarətdir. Konidilər armudşəkilli, qeyri bərabəryanlı, rəngsiz, bir arakəsməlidir. Göbələk qozanın daxilinə keçir, lifin çürüməsinə səbəb olur, nəticədə lif tozaoxşar kütləyə çevrilir. Çəhrayı çürümə ilə yoluxmuş qozalar ya tamamilə açılmır, ya da yüngülcə açılır, çox vaxt isə quruduqdan sonra tökülürlər. Boz çürümə. Bu xəstəlik qozaların ağzının səthi yaş çürüməsi başlayır. Xəstəliyin törədicisi Botrytis cinerea Fr. göbələyidir. Boz çürümənin inkişafı adətən çox rütubətli şəraitdə gedir. Bundan başqa pambığın qoza və liflərində niqrosporioz, fuzarioz, aspergilliyoz və s. çürümələrə də rast gəlinir.

42. 9.4 Günəbaxan bitkisinin əsas xəstəlikləri, onlarla mübarizə Günəbaxanınyalançıunluşehi– Plasmopara halstedii(Farl.) Berl. et de Toni. Təsnifatdayeri: Chromista aləmi, Oomycota şöbəsi, Oomycetes sinfi, Peronosporales sırası, Peronosporaceae fəsiləsi, Plasmopara cinsi Sinonimi: Plasmopara helianthi Novot. Biolojiqrupu: Biotrof

43. Plasmoparahelianthigöbələyinininkişaftsiklindəanamorfvəteleomorfinkişafmərhələlərimövcuddur. Patogenanamorfmərhələdəarakəsməsizmitsel, çoxlusaydahərəkətliikiqamçılızoosporlarəmələgətirir. Zoosporlarzoosporangilərdəformalaşırlar. Teleomorf (cinsi) mərhələdəxəstəliktörədicioosporlarıformalaşdırır. Xəstəlikgünəbaxanınerkəninkişafmərhələlərindəmeydanaçıxır. Sirayətlənənbitkilərzəifinkişafetmişköksisteminəmalikolur, cırtdangörkəmialır, buğumaralarıhədsizyaxınlaşır, yarpaqlarınalttərəfindəgöbələyinağspormərhələsiəmələgəlir. Örtükyarpaqvəyasəbətlərdəəmələgələbilir. Yoluxmuştoxumanındaxilindəgöbələkendofit, rəngsizvəyaaçıq-sarımitseləmələgətirir.

48. a- yoluxmuş günəbaxan kökü; b-sporangidaşıyan a- günəbaxanın yoluxmuş yarpağı; b-sporangidaşıyan

49. a- sporangidaşıyanda qaustoriya; b, c – sporangidaşıyanın xarakterik budaqlanması; d- sporangidaşıyanın sonuncu budaqları; e- zoosporangilər; j-iri qalın divarlı hüceyrələr;

50. a- zoosporangidən zoosporun çıxışı; b- zoosporangidən formalaşmamış plazma kütləsinin çıxışı; v- zooporangi aşağı temperaturun təsirindən sonra; q-zoosporangi zoospor çıxışından əvvəl; d- zooporangiyə yüksək temperaturun təsiri