Download
1 / 40
E N D
قنات Qanat
قنات، از عجایب دنیا Qanat
تعريف قنات مجموعه اي از چند ميله و يك كوره (يا كوره هاي) زير زميني كه با شيبي كمتر از شيب سطح زمين، آب موجود در لايه (يا لا يه هاي) آبدار مناطق مرتفع زمين يا رودخانه ها يا مردابها و بركه ها رابه كمك نيروي ثقل و بدون كاربرد نيروي كشش و هيچ نوع انرژي الكتريكي يا حرارتي با جريان طبيعي جمع آوري ميكند و به نقاط پست تر مي رساند .
چگونگی ابداع قنات هانری گوبلو کارشناس مسایل آب معتقد است که قنات، ابتدا یک فن آبیاری نبوده، بلکه به طور کامل از تکنیک معدن نشأت گرفته و منظور از احداث آن جمع‌آوری آبهای زیرزمینی مزاحم (زه آبها) به هنگام حفر معادن بوده است.... تردیدی نیست که در گستره فرهنگی ایران، از معادن «مس» و احتمالاً «رویِ» موجود در کوههای زاگرس، در جریان هزاره دوم قبل از میلاد مسیح بهره‌برداری شده است. او معتقد است كه ايرانيان نخستين كه به كار كشاورزي اشتغال داشته‌اند، چون آب رودها، چشمه‌ها و غيره را مردمان بومي آسيا اشغال كرده و با آن كشاورزي مي‌كردند، سعي كرده‌اند، با ساكنان بومي درگيري نداشته باشند و لذا از هر منبع آبي ديگر كشور استفاده كنند و ترجيح داده‌اند در جاهايي اقامت و كشاورزي كنند كه هنوز كسي در آنجا وچود نداشته است. در اين اثنا، در بعضي نقاط جويهايي را ديدند كه آب در آن جاري است و اين آبها تقريباً ثابت و دائمي نيز مي‌باشد.
قنات در افسانه‌هاي ايرانيمشهورترين افسانه‌هاي قديمي ايران كه فردوسي در شاهنامه به نظم آورده است و به نظر مي‌رسد با افسانه‌هايي از يك قرن جلوتر به زبان عربي از سوي ابوجعفر طبري ايراني (كه در دربار بغداد مي‌زيسته) نوشته شده منبع الهام مشتركي داشته‌اند. اين افسانه‌ها يك سلسله ابداعات تكنيكي و ازجمله بهره‌برداري از معادن و كانالهاي آب ضروري براي كشاورزي را به هوشنگ، از نخستين پادشاهان سلسله اسطوره‌اي پيشداديان نسبت مي‌دهد.
قنات؛ قدمتی 3000 ساله با توجه به کتیبه سارگون، اورسای اول پادشاه هم عصر او بوده که اولین قنات را احداث کرده است.تاریخچه قنات:خاستگاه اصلی قنات ناحیه آذربایجان غربی ایران و ارمنستان فعلی در منطقه معادن سرب این نواحی می باشد و این فن دستیابی به آب زیر زمینی در محیط فرهنگی ایران در اوائل هزاره اول قبل از میلاد مسیح اختراع شد و سپس به سرعت در دیگر نقاط کشور و در خارج از آن رواج یافت این فن دستیابی به آب زیر زمینی در سال های 800 قبل از میلاد به وسیله کشاورزان در داخل فلات ایران رواج پیدا کرد و از آن جا به سایر نقاط جهان گسترش یافت. به عنوان مثال حدود 500 سال قبل از میلاد مسیح ایرانیان ، آموزش فن حفر قنات را به مصر و حدود 750 میلادی مسلمانان بنی امیه این فن را از آنجا به اسپانیا منتقل کردند و سپس از آنجا به مراکش منتقل شد و حدود سال 1520 میلادی به آمریکا به ویژه منطقه لس آنجلس فعلی انتقال یافت و در سال 1540 میلادی به ناحیه پی کارد شیلی منتقل شده است بررسی ها ثابت کند که در سال 1780 یعنی در حدود 200 سال قبل قنات به چین شرقی (ناحیه تورفان) رسید است.
1-قنات در امپراطوري هخامنشي (قرن ششم تا چهارم قبل از میلاد)2-قنات در امپراطوری اورارتو(اوائل هزاره نخستین – قرن هشتم قبل از میلاد) 3-افول دوره های اسکندری و پارت (ربع آخر قرن چهارم قبل از میلاد مسیح تا ربع اول قرن دوم پس از میلاد مسیح)4-توجه دوباره به قنات در عصر ساسانیان (ربع دوم قرن سوم تا اواسط قرن هفتم بعد از میلاد)5-دوره اسلامی قدیم ( اواسط قرن هفتم تا پایان قرن هجدهم بعد از میلاد)6-دوره اسلامی جدید (از قاجاریه تا امروز)
اسامي معادل قناتدر ايران و ساير كشورهاي جهان براي قنات بيش از 27 اسم وجود دارد يا به عبارت ديگر،براي ناميدن اين شيوه آبياري بيش از 27 اصطلاح به كار برده مي شود اين اسامي درجنوب غربي آسياعبارتنداز :قونات ، كنانت ، كونوت ، كانات ، خنات ، خاد ، كنايت ، قنات ، كارز ، كاه ريز ، كاه رز ، كرز ، كاكوريز ، كهريز و چين آوولز . اسامي معادل قنات در آفريقاي شمالي:فوگارا (فقره) ، فقاره ، فگاره ، مايون ، ايفلي ، نگولا ، ختارا ، خوتارا ، رتارا. اين اسامي در عربستان عبارتند از :فلج ، افلج ، فلج .
شماي قناتدر بعضي از منابع اشكال متنوعي از قنات ترسيم شده است،گرچه نويسندگان اين منابع در اصول و در به تصوير كشيدن مكانيسم قنات با هم تؤافق دارند،ولي در نام گذاري و تشريح اجزاي آن سليقه هاي گوناگوني را عرضه كرده اند.برش طولي يك قنات را در شكل زير مشاهده مي كنيم.
ابزار و وسایل احداثقناتچرخ چاه طناب ، ريسمان در يك چاه 300 متري وزن ريسمان از وزن خاكي كه بالا كشيده مي شود بيشتر است. يك ريسمان 300 متري كه حداقل 150 كيلو وزن دارد حداقل 3 برابر وزن خاكي است كه مي شود با آن بالا كشيد .دلو چراغ
ــ گروه های مقنی ، ساعات کار و دستمزد: 1. استاد کار مقنی 3. گل بند 4. چرخ کش 2. کلنگدار
كاربرد مصالح و مواد ساختماني سنتي در قنوات: 1- كول 2- تنبوشه 3- خمير آهكي
محاسن و معايب قنات آب بدون کمک و صرف هزینه فقط با استفاده ازنیروی ثقلاز زمین خارج می‌گردد. با توجه به چاهها و قناتهای موجود ، آب قنات در مقابل آبی که از چاه استخراج می‌شود،ارزانترتمام می‌شود. آب قناتدائمیاست و در مواقع اضطراری کشت و احتیاج زراعت در مواقع حساس به آب ،قطع نمی‌شود. منابع آب زیر زمینی توسط قناتدیر تمام می‌شودواستفاده طولانیدارد. قنات دارای مزایای بسیاری زیادی است که در اینجا فقط به تعداد محدود از آنها اشاره شد.
ـــ مقايسه قنات و چاه : 1- افت عمومي سفره و كنترل بهره برداري 2- تغييرات در وضعيت آبخوان به حالت طبيعي دشت 3- تغييرات كيفيت آبخوان 4- عمر مفيد قنوات و چا هها 5 - تاثير چاهها و قنات نسبت به هم
در زمینهای هموار و نواحی کهآب زیرزمینیشیب کافی ندارد و نیز زمینهای خیلی سست و ماسه‌ای امکان حفر قنات نیست. آب قنات ، بطور دائم جریان دارد وقابل کنترلنیست.روی این اصل ، مدام باعث تخلیه آب زیرزمینی می‌شود. در فصولی که به آب احتیاج نیست و یا احتیاج به آن خیلی کم است، امکان جلوگیری از جریان و یا کنترل آن وجود ندارد. قنات به خاطر این که در سفره‌های آب زیرزمینی کم عمق استفاده می‌شود و این منابع هم غنی نیست و دارای نوسان زیاد است، لذا قنات نسبت به تغییرات سطح آب زیر زمینی خیلی حساسیت دارد. در فصول گرم که گیاه به آب بیشتری نیاز دارد و نیز در فصول و سالهای خشک ، آب قنات کم می‌شود. قنات نسبت به چاه در مقابل سیل وزلزلهو امثال اینها آسیب پذیر است و خرابی در قناتها بعضی مواقع طوری است که احیا مجدد آنها یا ممکن نمی‌باشد و یا از لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه نیست. معايب قنات
پاياب پاياب سازه اي است براي دسترسي آسان انسان به گذرگاه زير زميني آب قنات و عبارتست از كوره اي به صورت مورب كه از سطح زمين به قنات گشوده شده و با پله هايي به كوره وصل مي شود.در مكانهايي كه عمق قنات اجازه ظهور آب به سطح زمين را نمي داده مجبور به ساخت پاياب شده اند.آسیاب آبیآب انبارآسياب آبي از دو سنگ مدور بزرگ ،چرخ با پره هاي چوبي ، چاه (تنوره) ، ميله چوبي تشكيل شده است ساختمان اين نوع آسياب به صورت زير زميني است كه در عمق چند متري زمين قرار گرفته است در بالاي اين آسياب آب قنات يا چاه جريان دارد آبها از كانال موجود در سطح زمين به چاه سيماني (تنوره) كه چند متر (8-6متر) بالاتر از سطح آسياب قراردارد مي ريزد هنگامي كه تنوره تقريباً پر از آب شد از حفره اي در قسمت تحتاني آن آب با فشار بر روي پره هاي چرخ چوبي مي ريزد واين چرخ به واسطه نيروي آب به حركت در مي آيد . يكي از راههاي استفاده از آب قنات هدايت بخشي از آن به داخل آب انبارها بوده است . ساختمانهای مرتبط با قنات
شگفتي هاي قنات : 1- بوكن 2- مرد خانه
ــ اشکال پراکندگی جغرافیایی قنوات : نواحی کوهستانی ← 1. متوالی کوهپایه ای ← 2. موازی دشت ها ← 3. هم گرا
ــ شیوه سنجش آب : 1. سنجش حجمی آب 1ـ 1 ســـهم 2ـ 1 حبه 2. سنجش زمانی آب : 2ـ 1 سنجش زمانی آفتابی 2 ـ 2 سنجش زمانی تشته ای
كاربرد و مصارف فرعي انواع قنات در ايران : 1- زهكشي آبهاي سطح الارضي 2- شيرين كردن اراضي با احياي قنوات 3- كار كردن آسياب هاي آبي با قنات 4- تغذيه مصنوعي لايه هاي آبدار زير زميني 5- پرورش ماهي
اولين مطلبي كه به ذهن مي‌رسد اين است كه ما در ايران براستي چند قنات داريم؟ با مطالعه چند مدرك گردآوري شده نتايج زيرحاصل شد:ع. بهينا در كتاب "قنات سازي و قنات داري" نوشته كه قريب40000رشته قنات در سراسر ايران موجود است.كاظم. صدر و حبيب ا...سلامي تعداد قناتها را3000رشته اعلام كرده‌انداچ،اي. وولف در مقاله‌اي تعداد قنات‌هاي ايران را22000رشته با بيش از274000كيلومتر درازا اعلام مي كند آمار قناتهای کشور
دراردستان، قناتي هست كهدوطبقهاست، يعني دو رشته آب، 2 كيلومتر به موازاتِ هم حركت مي كنند. اين تنها قنات دوطبقة ايران است. ساختمان اين قنات ها طوري است كه آب در گلِ بين آن نفوذ نمي كند و باعث مي شود به هم نشتي نداشته باشند. اين دو خط موازي، 18 متر با هم فاصله دارند.عميق‌ترين قنات ايران، قنات قصبه گناباد است با حدود 340 متر عمقطولاني‌ترين قناتدرمنطقه يزد است با طول 120 كيلومترپر آب‌ترين قنات ايران، قنات اكبرآباد فسا استقديمي‌ترين قنات ايران، قنات ابراهيم‌آباد اراك مي‌باشدقنات مخروطي،سر راه قم به اراك، در ابراهيم آباد، قناتي هست كه شكل اش با قنات هاي ديگر فرق دارد. اين قنات، مخروطي است. يعني هر چه چاه به سمت پايين مي رود، بازتر مي شود. عجيب ترين قناتهای ايران
ــ چگونگی توزیع قنات در مناطق مختلف جغرافیایی ایران : 1. مناطق کم باران 2. مناطق پر باران
در ایران حدود 400000 کیلومتر یعنی 160 برابر دیوار چین قنات وجود دارد!!!
و جـعـلنا مــن الــماء کـل شی حی
پايان طاهره محمد پور-ناحیه 2 مشهد
