«ΔΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ ΜΙΑ ΕΙΚΟΝΑ…»

1. «ΔΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ ΜΙΑ ΕΙΚΟΝΑ…»

2. Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΑΣ…

3. ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΑ:η τέχνη απεικόνισης ιερών προσώπων ή θρησκευτικών σκηνών

4. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΚΑΤΑΚΟΜΒΕΣ τόποι ταφής & πραγματοποίησης τελετών ΣΥΜΒΟΛΑ: -Μονόγραμμα ΧΡ -ΙΧΘΥΣ -Καλός ποιμήν -Άγκυρα -Άλογο -Καράβι -Παγώνι

5. 6ος – 7ος αι.: η λατρεία των εικόνων κερδίζει έδαφος ΕΙΚΟΝΕΣ Σκηνές από την Παλαιά παριστάνουν ιερά & Καινή Διαθήκη, βίους πρόσωπα των αγίων, ευαγγέλια

6. 10ος – αρχές 11ου αιώνα ζωγραφικότερη γραμμικότερη 11ος αιώνας: παραστάσεις μηνολογίου και παραλλαγές της Θεοτόκου 12ος αιώνας: δυναμισμός, διακόσμηση

7. 13ος αιώνας: τονίζεται η τεκτονική δομή των μορφών 14ος αιώνας: εικονογραφούνται εκκλησιαστικοί ύμνοι 18ος αιώνας: κίνημα επιστροφής σε παλαιολόγειαπρότυπα, στο Άγιο Όρος

8. ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ: αρχές 8ου ως μέσα 9ου αιώνα ΠΡΩΤΕΡΓΑΤΕΣ: Λέων Γ΄ & Κωνσταντίνος Ε΄

9. 1Η ΦΑΣΗ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑΣ (726-787) • Απομάκρυνση εικόνας Χριστού από την Χαλκή Πύλη της Πόλης • Τερματίστηκε με Ζ΄ Οικουμενική Σύνοδο (787), από την αυτοκράτειρα Ειρήνης της Αθηναίας 2Η ΦΑΣΗ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑΣ (815-843) • Εγκαινιάστηκε από το Λέοντα Ε΄ τον Αρμένιο • Τερματίστηκε από την αυτοκράτειρα Θεοδώρα,

10. ΣΧΟΛΕΣ ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΑΣ Μακεδονική Σχολή: ΕΚΠΡΟΣΩΠΟΣ: Μανουήλ Πανσέληνος (14ος αι.)

11. Κρητική Σχολή: ΕΚΠΡΟΣΩΠΟΣ: Θεοφάνης ο Κρης

12. Σχολή της Μόσχας ΕΚΠΡΟΣΩΠΟΣ: Andrei Rublev

13. ΕΞΕΛΙΞΗ ΕΙΚΟΝΩΝ ΣΤΗ ΔΥΣΗ • Καθαρά ανθρωποκεντρική • Νατουραλιστική • Φυσικότητα • Επιρροή από την Αναγέννηση • ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ • ΝΥΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ

14. ΟΙ ΘΑΥΜΑΤΟΥΡΓΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ • Παναγία Παραμυθία - Παναγία Εσφαγμένη

15. -Παναγία Πυροβοληθείσα -Παναγία Βηματάρισσα

16. ΟΙ ΚΥΡΙΟΤΕΡΟΙ ΕΚΠΡΟΣΩΠΟΙΤΗΣ ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΑΣ • Ευαγγελιστής Λουκάς • Μανουήλ Πανσέληνος • Όσιος Ανδρέας Ρουμπλιώφ • Φώτης Κόντογλου

17. ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΑΣ

18. ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΑΣ • Φορητή εικόνα • Τοιχογραφία • Ψηφιδωτό • Μικρογραφία

19. ΦΟΡΗΤΗ ΕΙΚΟΝΑ Οι βυζαντινοί ονόμαζαν εικόνα κάθε θρησκευτική απεικόνιση, με οποιαδήποτε τεχνική κι αν είχε γίνει, είτε ήταν φορητή είτε όχι. Σήμερα όμως χρησιμοποιούμε τον όρο αυτό μόνο για φορητούς πίνακες, σχεδόν πάντοτε ζωγραφισμένους πάνω σε ξύλο(με την εγκαυστική τεχνική ή την τεχνική της τέμπερας) πολύ σπανιότερα ήταν από λίθο ή μέταλλο.

20. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ • Τίποτα σχεδόν δε σώζεται από τις εικόνες των πρώτων βυζαντινών αιώνων. • Πολλές πρώιμες εικόνες καταστράφηκαν από τους εικονοκλάστες τον 8ο και τον 9ο αιώνα, αρκετές όμως σώθηκαν. • Στην εποχή των Παλαιολόγων η τέχνη των φορητών εικόνων έφτασε στην πλήρη ακμή της. • Mετά την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως (1453) από τους Τούρκους καλλιεργήθηκε στη Βενετοκρατούμενη Kρήτη η ζωγραφική των φορητών εικόνων.

21. ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΑ • Η τοιχογραφία είναι ένα είδος ζωγραφικής που διακοσμεί τις επιφάνειες των τοίχων ενός κτιρίου, για αυτό και αποκαλείται εντοίχια ζωγραφική.

22. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ • Η Χριστιανική ζωγραφική στους τρείς πρώτους αιώνες αναπτύχθηκε κυρίως στους χριστιανικούς τάφους και ιδιαίτερα στις κατακόμβες, στις οποίες διασώθηκαν αξιόλογες τοιχογραφίες.

23. ΤΕΧΝΙΚΗ ΤΗΣ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΑΣ • Το φρέσκο: • Το πέρασμα των αιώνων απέδειξε ότι το φρέσκο είναι η πιο ανθεκτική και πιο ελεύθερη ζωγραφική γιατί προσφέρει μεγάλη ελευθερία και άνεση στον τεχνίτη . • Η τεχνική του φρέσκο δε γίνεται επάνω σε τοίχο σοβατισμένο πριν από καιρό, αλλά σε φρέσκο, νωπό σοβά γι’ αυτό και λέγεται και νωπογραφία. • Στα χρόνια μας έχει εκλείψει η τεχνική της νωπογραφίας. • Ζωγραφική σε ξηρό κονίασμα : • Είναι η ζωγραφική με ψυχρές κόλλες ή με πλαστικά χρώματα. • Το σχέδιο γίνεται επάνω στον τοίχο χωρίς καμία επίστρωση, μπαίνουν οι προπλασμοί και συνεχίζεται η διαδικασία της ζωγραφικής. • Πάνω στον τοίχο τοποθετείται ύφασμα και εκεί συνεχίζεται η διαδικασία της ζωγραφικής. • Τα τελευταία 50 χρόνια αυτή η τεχνική είναι η πιο διαδεδομένη.

24. ΨΗΦΙΔΩΤΟ Ψηφιδωτό καλείται η τεχνική επένδυσης επιφανειών με μικρές, συνήθως τετράγωνες, ψηφίδες από φυσικά πετρώματα ή υαλόμαζα οι οποίες προσκολλώνται σε κατάλληλα διαμορφωμένο υπόστρωμα από ασβεστοκονίαμα δημιουργώντας περίτεχνα διακοσμημένες επιφάνειες.

25. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ • Ψηφιδωτά 4ου-7ου αι. Ψηφιδωτά στολίζουν τα πρώτα χριστιανικά μαυσωλεία, βαπτιστήρια και ναούς στην Ιταλία. Ψηφιδωτές διακοσμήσεις αυτής της περιόδου σώζονται στον Σινά, και την Κύπρο. • Ψηφιδωτά 8ου-12ου αι. Τα ψηφιδωτά έχουν υποστεί φθορές από το χρόνο και από νεότερες επεμβάσεις κατά τη συντήρηση, που αλλοίωσαν την αρχική θέση ορισμένων παραστάσεων. • Ψηφιδωτά 11ου-13ου αι. στην περιφέρεια Ρωσία: Καλλιτέχνες ης Κωνσταντινούπολης καλούνται από τον βασιλιά Βλαδίμηρο για να διακοσμήσουν τις πρώτες χριστιανικές εκκλησίες στο Κίεβο. Σικελία: Τρείς από τις τέσσερις εκκλησίες, με ψηφιδωτά στη Σικελία ιδρύθηκαν από τους Νορμανδούς βασιλείς. Βενετία:Στη Βενετία καλούνται καλλιτέχνες από την Κωνσταντινούπολη για την διακόσμηση των νέων εκκλησιών.

26. ΤΕΧΝΙΚΗ ΤΟΥ ΨΗΦΙΔΩΤΟΥ Τα βυζαντινά επιτοίχια ψηφιδωτά αποτελούνταν από διάφορα στρώματα: • Το κατώτερο στρώμα, πάχους 2,5 εκ., αποτελείται από ακοσκίνιστα υλικά: μαρμαρόσκονη, ασβέστη, τουβλόσκονη και κομμένο άχυρο. • Το επόμενο στρώμα, πάχους 1,5 – 2 εκ., περιλαμβάνει τα ίδια υλικά κοσκινισμένα και με λεπτότερη σύνθεση. • Το τρίτο στρώμα, πάχους 1 – 1,5 εκ., έχει κοσκινιστεί δύο ή τρεις φορές και δεν περιέχει άχυρο.

27. ΜΙΚΡΟΓΡΑΦΙΑ Η Μικρογραφία είναι μικρή εικόνα ζωγραφισμένη στα παλαιά κείμενα με σκοπό να τα καταστήσει και οπτικά εύληπτα.

28. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ • Παλαιοχριστιανική εποχή: Στην παλαιοχριστιανική εποχή πολλοί ιστορημένοι κώδικες αντέγραψαν πιστά τα ελληνιστικά πρότυπα. • Χριστιανική περίοδος: • Σχολή μικρογραφίας Αλεξάνδρειας και Αντιοχείας: Η σχολή της Αλεξάνδρειας συνέχισε την κλασικίζουσα ζωγραφική παράδοση των ελληνορωμαμαϊκών χρόνων. • Σχολή μικρογραφίας Κωνσταντινουπόλεως: Ανήκουν τα περισσότερα και τα πιο λαμπρά δείγματα ιστορημένων κωδίκων που διασώθηκαν μέχρι σήμερα. • Αναγέννηση: Η μικρογραφία απέκτησε μεγαλύτερη αυτονομία σε σχέση με το κείμενο και αντανακλούσε με τον διακοσμητικό της πλούτο την αυλική ζωή.

29. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΕΙΚΟΝΩΝ

30. ΦΥΣΙΚΟ ΚΑΙ ΥΠΕΡΦΥΣΙΚΟ • Στην ορθόδοξη εικόνα δεν έχουμε φυσική απεικόνιση των προσώπων, του χώρου και του χρόνου. Όλα αλλοιώνονται μπρος στην προοπτική της Βασιλείας του Θεού.

31. ΜΑΤΙΑ • Τα πρόσωπα στις εικόνες έχουν μεγάλα μάτια γιατί οι άγιοι βλέπουν το φως της Δόξας του Θεού

32. ΣΤΟΜΑ Κλικ για προσθήκη κειμένου • Οι άγιοι απεικονίζονται με μικρό στόμα γιατί σιωπούν και μιλούν μόνο όταν πρέπει

33. ΑΦΤΙΑ • Οι άγιοι έχουν μεγάλα αφτιά για να ακούν το Λόγο του Θεού και να αφουγκράζονται τις προσευχές των πιστών

34. ΤΑ ΧΕΡΙΑ • Τα χέρια «μιλούν» σε μια εικόνα. Άλλοτε ευλογούν, άλλοτε δείχνουν άρνηση και άλλοτε αποδοχή

35. ΤΟ ΥΨΟΣ Οι άγιοι απεικονίζονται δυσανάλογα μεγάλοι σε σχέση με υλικά αντικείμενα γιατί τονίζεται η υπεροχή του ανθρώπου στην κτίση

36. ΤΕΧΝΙΚΗ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΑΣ

37. Εισαγωγή . ΦΟΡΗΤΗ ΕΙΚΟΝΑ Οι Βυζαντινοί ονόμαζαν εικόνα κάθε θρησκευτική απεικόνιση, με οποιαδήποτε τεχνική κι αν είχε γίνει, είτε ήταν φορητή είτε όχι. Σήμερα όμως χρησιμοποιούμε τον όρο αυτό μόνο για φορητούς πίνακες, σχεδόν πάντοτε ζωγραφισμένους πάνω σε ξύλο(με την εγκαυστική τεχνική ή την τεχνική της τέμπερας). Πολύ σπανιότερα ήταν από λίθο ή μέταλλο. Στα βυζαντινά χρόνια οι χριστιανοί κατέφευγαν στις εικόνες και ζητούσαν τη βοήθειά τους σε περιστάσεις του ιδιωτικού βίου, εικόνες γίνονται ακόμα και ανάδοχοι κατά την βάπτιση των παιδιών. Τα σπίτια γέμιζαν όλο και περισσότερο με εικόνες. Τις έπαιρναν και μαζί τους όταν ταξίδευαν. Οι δοξασίες οι σχετικές με τις εικόνες καθόρισαν το στυλ τους: αφ’ ενός πιστότητα στα αρχέτυπα για να υπάρχει ομοιότητα με το πρότυπο, και αφ’ ετέρου επιθυμία, δια μέσου των εξωτερικών στοιχείων των μορφών, ν’ αποδοθεί ο εσωτερικός βίος. Έτσι προέκυψε αυτό το κράμα εξατομικεύσεως και σχηματοποιήσεως, που προέρχεται από την παράδοση των Ρωμαϊκών πορτραίτων με την τόσο έντονη ζωντάνια, αλλά που αποσκοπεί να δώσει με την αφαίρεση υλικών στοιχείων μια εντύπωση πνευματικότητας.

38. Φορητές εικόνες από το 1330-1340 έως τα μέσα του 15ου αιώνα Στην Κωνσταντινούπολη δεν σταμάτησαν να φιλοτεχνούν φορητές εικόνες κατά τον 13ο αιώνα επί λατινικής κυριαρχίας, σήμερα που ξέρουμε, χάρη στα χειρόγραφα, ότι εργαστήρια ζωγραφικής λειτούργησαν στην πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας, ίσως μάλιστα εν μέρει με την προστασία των λατίνων αρχόντων και ιερέων, άριστοι ειδικοί τους αποδίδουν έργα που λίγο πριν είχαν αποδοθεί σε καλλιτέχνες εργαζόμενους κατά την ελληνική τεχνοτροπία στην Ιταλία. Διπλά σε μια γραμμικότητα που κληρονομήθηκε από την εποχή των Κομνηνών, συναντάμε μία αίσθηση μνημειώδους μεγαλείου και μια ελευθερία στην εκτέλεση που κάνουν τις εικόνες να συγγενεύουν με τις σύγχρονες τοιχογραφίες του 13ου αιώνα. Η ψηφιδωτή φορητή εικόνα της Μεταμορφώσεως στο Λούβρο ανήκει στην εποχή αυτή.

39. Η Αναγέννηση των Παλαιολόγων Στην εποχή των Παλαιολόγων η τέχνη των φορητών εικόνων έφτασε στην πλήρη ακμή της τόσο με την υψηλή ποιότητα των έργων, όσο και με τη σημαντική αύξηση του αριθμού τους. Το εικονογραφικό ρεπερτόριο εμπλουτίστηκε όπως άλλωστε συνέβη και με τη μνημειακή ζωγραφική. Στις παραδοσιακές μορφές του Χριστού, της Παναγίας και των αγίων προστέθηκαν επεισόδια από την Καινή Διαθήκη και τις αγιογραφικές αφηγήσεις. Η εξασθένηση των δομών του αυτοκρατορικού βυζαντινού κράτους επί Παλαιολόγων, εξασφάλιση μεγαλύτερης ανεξαρτησίας στην οικογενειακή και προσωπική ζωή και χωρίς αμφιβολία, η σκληρότητα των καιρών ευνόησαν την ανάπτυξη μιας περισσότερο ατομικής ευσέβειας, που επιθυμούσε να απευθύνεται σ’ αυτές τις προστάτιδες εικόνες, είτε μέσα στους ναούς είτε στα σπίτια, με τρόπο ιδιωτικό και προσωπικό. Οι ποιητικές ‘’εκφράσεις’’ (περιγραφές) εικόνων από το Μανουήλ Φιλή και το Μάρκο Ευγενικό επιβεβαιώνουν το ενδιαφέρον που υπήρχε γι’ αυτές.

40. ΤΡΟΠΟΣ ΠΡΟΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΗ ΑΓΙΟΓΡΑΦΗΣΗΣ ΦΟΡΗΤΩΝ ΕΙΚΟΝΩΝ α) Γίνεται η λείανση της επιφάνειας του ξύλου. β) Κάλυψη της επιφάνειας με λινό-λίανση. γ) Σχεδίαση της μορφής ή της παράστασης δ) Κάλυψη με γομαλάκα-επιχρύσωση

41. ΕΝΔΥΜΑΤΑ: ΠΡΟΠΛΑΣΜΟΙ - ΓΡΑΨΙΜΑΤΑ ΚΑΙ ΛΑΜΜΑΤΑ Ο προπλασμός είναι το σκούρο χρώμα που απλώνεται στις επιφάνειες των πρώτων χρωμάτων και είναι διαφορετικό για κάθε ομάδα στοιχείων (γυμνά μέρη προσώπου - σώματος, ενδύματα, αρχιτεκτονήματα κ.λ.π.). Είναι ο τόνος που θα μείνει στα σκιαζόμενα μέρη τωνχρωμάτων. Αφού περαστούν οι προπλασμοί, το επόμενο στάδιο είναι το γράψιμο η' το άνοιγμα της εικόνας, οι σκούρες δηλαδή γραμμές, οι οποίες ανοίγουν το δρόμο προς το φως. 'Έπειτα προχωράμε στα λάμματα, δηλαδή στα φωτεινότερα στρώματα βαφής, τα οποία μπαίνουν πάνω από τον προπλασμό. Μπορεί να περαστούν από ένα μέχρι τέσσερα λάμματα με βάση την κατεύθυνση των πτυχών των ενδυμάτων. Το πρώτο λάμμα γίνεται αφού ανοίξουμε το χρώμα του προπλασμού με άσπρο η άλλο χρώμα και ακολουθεί κατά την εφαρμογή του τις κατευθύνσεις των πτυχών, αφήνοντας ακάλυπτο κάποιο μέρος του προπλασμού. Στη συνεχεία τα υπόλοιπα λάμματα κτίζονται το ένα πάνω στο άλλο, αφήνοντας πάντα ακάλυπτα ορισμένα σημεία των προηγούμενων χρωμάτων. Στο τέλος μπαίνουν με μεγάλη προσοχή οι ψυμιθιές, με ανοικτότερο χρώμα η σχεδόν άσπρο σαν μικρές απολήξεις φωτός, οι οποίες τονίζουν το όλο σύνολο. Αν στα ενδύματα υπάρχουν χρυσοκονδυλιές προχωρούμε στη σχεδίαση των πτυχών και στη συνέχεια επιχρυσώνουμε με φύλλο χρυσού.

42. Τεχνικές που χρησιμοποιούνται στις εικόνες Προετοιμασία ξύλου Για να αγιογραφήσουμε μια εικόνα πρέπει πρώτα να φτιάξουμε το ξύλο πάνω στο οποίο θα γίνει η εικόνα. Η διαδικασία της κατασκευής του ξύλου είναι η εξής: Πέρνουμε το ξύλο που θέλουμε να στοκάρουμε και το κοιτάμε για τυχόν ατέλειες (σχίσματα, τρύπες κ.α) έπειτα ανάλογα με τις διαστάσεις κόβουμε το ύφασμα (τολπάνι) που πρέπει να είναι λίγο μεγαλύτερο από το ξύλο. Στη συνέχεια ετοιμάζουμε την κόλλα που θα χρειαστούμε για να κολλήσει το τολπάνι στο ξύλο. Η αναλογία είναι ότι για 1 gr κουνελόκολλας αντιστοιχούν 10 ml αποσταγμένο νερό.

43. Εργασία με αυγοτέμπερα Για την αυγοτέμπερα αναμειγνύουμε τον κρόκο ενός αυγού με λίγο ξύδι, και το διατηρούμε σε ένα μικρό δοχείο. Όταν ζωγραφίζουμε, παίρνουμε με σπάτουλα ή πινέλο λίγη ποσότητα χρωστικής σε σκόνη και την ενώνουμε με μικρή ποσότητα από το μείγμα κρόκου και ξυδιού, που λειτουργεί ως συνδετικό και μετατρέπει τις σκόνες σε τέμπερες. Ετοιμάζουμε τόσο χρώμα όσο θα χρειαστούμε για την κάθε περιοχή της εικόνας. Απλώνουμε το χρώμα πρώτα στις μεγάλες επιφάνειες (φόντο, πίσω επίπεδα) και προχωράμε σταδιακά στις μικρότερες επιφάνειες και τις λεπτομέρειες. Συνήθως χρησιμοποιούμε τις αυγοτέμπερες είτε καλά αναμεμιγμένες στην παλέτα, για να δώσουν καθαρές και πλακάτες επιφάνειες (πχ φόντο, πίσω επίπεδα, λεπτομέρειες), είτε αραιωμένες , οπότε αποκτούν μια σχετική διαφάνεια (πχ ενδιάμεσοι τόνοι).

44. Συμμετέχοντες μαθητές Θάνου Ιωάννα Κανελλοπούλου Μαρία Μαυραντώνη Μάρα Μηλιώνη Μαριλένα Μιχαλακοπούλου Ειρήνη Πιοτοπούλου Λυδία Πουλακάκης Δημήτρης Σίκαλης Παναγιώτης Υπεύθυνοι καθηγητές Παλαμίδας Λάζαρος Παπαγεωργίου Αικατερίνη Τζε Εύα Τσάμη Μαρία Τσαμποδήμου Βασιλική Τσέργα Μαρία Τσεσμελής Στέλιος Τσίκνα Ασπασία Τσουπάκης Αλέξανδρος Τσούχλος Βασίλειος Χαλκιαδάκη Αναστασία Η ομάδα μας