Projekt badawczy

1. Projekt badawczy „Próba zrozumienia kategorii językowych: temporalnośćw ujęciu interdyscyplinarnym”

2. Projekt badawczy

3. Pracownicy projektu: Joanna Błaszczak, Patrycja Jabłońska, Dorota Klimek-Jankowska, Krzysztof Migdalski

4. Projekt realizowany w ramach Pracowni JęzykoznawstwaOgólnego i Porównawczego w Instytucie Filologii Angielskiej Uniwersytetu Wrocławskiego

5. Temat projektu • Zjawisko temporalności w odniesieniu do relacji między głównymi komponentami systemu językowego Trait Temporal Relations at the Interfaces

6. Podstawowy semantyczny koncept Tylko ludzie posiadają tzw. „temporal / modal displacement“. „Temporal reference“ (przeszłość czy przyszłość) możliwa nawet w tzw. „primitywnych“ językach (uproszczonych formach języka)  pidżyny, kreole czy „Homesigns“. Relacje temporalne mogą być wyrażane nawet w tzw. „tenseless languages“ (np. Kalaallisut czy Hopi). Dlaczego temporalność?

7. Wielowarstwowość, kompleksowość, złożoność problemu Jeśli temporalność jest podstawowym semantycznym konceptem, jak jest ona wyrażana w językach świata? tak samo w różnych językach?  universality w różny sposób?  crosslinguistic variation potencjalne restrykcje? potencjanle uniwersalne zachowania? Dlaczego temporalność?

8. Nadrzędny cel projektu • Dogłębne zrozumienie zjawiska temporalności  językowa kategoryzacja relacji temporalnych

9. Dodatkowo poszukiwanie odpowiedzi na centralne pytania współczesnego językoznawsta Koncept uniwersalności kategorii językowych Dyskretność vs. skalarność Prymitywnośćvs. złożoność Rozwój kategorii językowych Powstawanie kategorii językowych Leksykalne czy syntaktyczne konstrukty Inne cele projektu

10. W jaki sposób będą realizowane cele projektu? • Dogłębne zrozumienia zjawiska temporalności  językowa kategoryzacja relacji temporalnych  • Zintegrowane, multidyscyplinarne podejście uwzględniające relacje między głównymi komponentami systemu językowego

11. Struktura projektu • Trzy płaszczyzny: • domena: • zdaniowa • międzyzdaniowa • relacja: • składnia-semantyka • składnia-fonologia • składnia-morfologia • dodatkowa dyscyplina: • typologia językowa • diachronia • psycholingwistyka

12. Struktura projektu • Trzy podprojekty: • SP-1 • „Interakcja kategorii czasu, aspektu i modalności w wyrażaniu temporalności“ • dr Dorota Klimek-Jankowska • SP-2 • „Zmiany w kategorii gramatycznej czasu na przestrzeni dziejów“ • dr Krzysztof Migdalski • SP-3 • „Relacje temporalne między zdaniami: studium imiesłowu przysłówkowego“ • dr Patrycja Jabłońska

13. Struktura projektu

14. SP-1 (Dorota)„Interakcja kategorii czasu, aspektu i modalności w wyrażaniu temporalności“ • Punkt wyjścia: • Hipoteza : "All languages have the same expressive power" (Zimmerman 2006, von Fintel and Matthewson 2005).  • Hipoteza : "Temporal displacement is expressed through three linguistic categories Tense, Aspect and Modality, which affect one another in non-trivial ways " (Hacquard 2006).

15. SP-1 (Dorota) • Pytanie: Zakładając  i : • Jak takie same relacje temporalne są wyrażane kompozycjonalnie przez kategorie czasu, aspektu i modalności w różnych językach słowiańskich?  • Analiza interakcji tych trzech kategorii (czasu, aspektu i modalności) w różnych językach świata da nam lepsze zrozumienie temporalności (zob. Kaufamann 2005) • analiza interakcji czasu, aspektu i modalności  dogłębne zrozumienie temporalności

16. Hipoteza robocza: Pomimo istniejącej (powierzchownej) wariacji w wyrażaniu kategorii czasu, aspektu i modalności w językach świata, te trzy kategorie współgrają kompozycyjnie (składniowo i semantycznie) w wyrażaniu tych samych ralacji (znaczeń) temporalnych (dostępnych we wszystkich naturalnych językach w bardziej abstrakcyjnym sensie). Główne tematy badawcze: Temat : Interakcja modalności i aspektu w wyrażaniu tzw. actuality entailment Temat : Interakcja modalności i aspektu w wyrażaniu tzw. future reference SP-1 (Dorota)

17. SP-1 (Dorota) / Temat  • Przykład: • Różnice między językiem francuskim (czy innymi językami romańskimi; zob. Bhatt 1999, Hacquard 2006) a językiem polskim (czy innymi językami słowiańskimi) • język francuski: czasownik modalny [+aspekt] + bezokolicznik [–aspekt] • davait [+impf]prendre • a dû[+perf]prendre • język polski czasownik modalny [–aspekt] + bezokolicznik [+aspekt] • musiała brać[+impf] • musiała wziąć[+perf]

18. SP-1 (Dorota) / Temat Actuality entailment • Język francuski: • deontyczny czasownik modalny [+impf] + bezokolicznik [–aspekt]  actuality entailment  • deontyczny czasownik modalny [+perf] + bezokolicznik [–aspekt]  actuality entailment • epistemiczny czasownik modalny [+impf] + bezokolicznik [–aspekt]  actuality entailment  • epistemiczny czasownik modalny [+perf] + bezokolicznik [–aspekt]  actuality entailment 

19. SP-1 (Dorota) / Temat Actuality entailment • Język polski? Żeby dojechaćdo zoo na czas, Maria musiała jechaćpociągiem. Żeby dojechaćdo zoo na czas, Maria musiała pojechać pociągiem. • deontyczny czasownik modalny[–aspekt] + bezokolicznik [+impf]  actuality entailment • deontyczny czasownik modalny[–aspekt] + bezokolicznik [+perf]  actuality entailment

20. SP-1 (Dorota) / Temat Actuality entailment • Język polski? Maria nie przyszła wczoraj do pracy. Musiała na cośzachorować. Maria nie zadzwoniła do mnie wczoraj. Musiała byćzajęta. • epistemiczny czasownik modalny [–aspekt] + bezokolicznik [+perf] actuality entailment  • epistemiczny czasownik modalny [–aspekt] + bezokolicznik [+impf] actuality entailment 

21. SP-1 (Dorota) / Temat Actuality entailment • Różnica: deontyczna vs. epistemiczna modalność (root vs. non-root modality)? • ALE: Jan musiałwstaćo 5 rano.  root modal, actuality entailment  Jan powinien byłwstaćo 5 rano.  root modal, actuality entailment   Jan musiałwstaćo 5 rano.  subject-oriented, actuality entailment  Jan powinien byłwstaćo 5 rano.  speaker-oriented, actuality entailment 

22. SP-1 (Dorota) / Temat Future reference • Język polski: • czasownik modalny [present tense] + bezokolicznik [+perf] future interpretation Jan musi posprzątać w ogrodzie.  future-oriented, no habitual reading, no epistemic reading • czasownik modalny [present tense] + bezokolicznik [+impf] present interpretation Jan musi sprzątać w ogrodzie.  now, or habitual reading, or epistemic reading

23. SP-1 (Dorota) / Temat Future reference • Pytanie: • Dlaczego future reference ma specjalny status?  • Nie wymaga specyficznych form czasu przyszłego ( czas teraźniejszy + aspekt dokonany). • Posiada modalny charakter w różnych niespokrewnionych językach ( np. j. angielski czy St’át’imcets). • ’Future forms’ generowane są w tej samej pozycji jak operatory modalne ( np. Kwa).  Czy tzw. czas przyszły jest faktycznie czasem czy raczej czymś modalnym (zob. Zimmermann 2006)?

24. Cel badań: (semantyczna) interakcja pomiędzy kategoriami czasu, apektu i modalności z typologicznego punktu widzenia poszukiwanie makro- i mikro-parametrów wariacji językowej, ze szczególnym uwzględnieniem języków słowiańskich uwzględnienie również tzw. pidżinów i kreoli  szczególnie inspirujące Metody badań: tworzenie bazy typologicznej dla języków słowiańskich wykorzystanie istniejących korpusów języków słowiańskich http://www.slavistik.uni-tuebingen.de/forschung/links/korpora.html również metody eksperymentalne  wykorzystanie tzw. „scenario-based online questionnaires” SP-1 (Dorota)

25. SP-2 (Krzysztof) „Zmiany w kategorii gramatycznej czasu na przestrzeni dziejów“ • Punkt wyjścia: • Hipoteza : Ewolucja języka:"Aspect (aspectual marking) emerges before Tense (tense marking)."  • Hipoteza : "Time reference in Proto-Indoeuropean (PIE) was initially computed from aspectual distinctions" (zob. Lehmann 1974, 1993; Watkins 1962).

26. SP-2 (Krzysztof) „Zmiany w kategorii gramatycznej czasu na przestrzeni dziejów“ • Pytanie: Zakładając  i : • Jak wyglądał dokładnie rozwój form czasowych w różnych językach słowiańskich? • Czy formalne (morfo-fonologiczne) zmiany szły w parze ze zmianami semantycznymi?  • Dokładna diachroniczna analiza da nam lepsze zrozumienie temporalności. • analiza rozwoju czasu, aspektu i modalności  dogłębne zrozumienie temporalności

27. SP-2 (Krzysztof) • Dlaczego języki słowiańskie?  • Bardzo skomplikowany, a przez to bardzo ciekawy system: • Aspektualne czasy (aorist, imperfectum) + aspektualne pary  podwójne wyrażanie aspektu w j. staro-cerkiewno-słowiańskim  • Uproszczenie systemu: • J. wschodnio- i zachodniosłowiańskie zatraciły dawne czasy (aorist, imperfectum, plusperfekt), relacje czasowe uzależnione od aspektu. • (Niektóre) j. południowosłowiańskie zachowały dawne czasy, ale wzbogaciły je o dodatkowe (modalne) znaczenia.

28. Tense and aspect distinctions in Old Church Slavonic(Van Schooneveld 1951:97)

29. Hipoteza robocza: Jeśli dany język posiada kategorię aspektu, nie musi mieć kategorii czasu, aby móc wyrażać relacje czasowe (ale nie odwrotnie!). Istnienie kategorii czasu w danym języku implikuje istnieje kategorii aspektu. Główne tematy badawcze: Temat : Temporalność bez czasu Temat : Fonologiczne zubożenie + / – semantyczne zubożenie (proces gramatykalizacji) SP-2 (Krzysztof)

30. SP-2 (Krzysztof) / Temat  Temporalność bez czasu • Przykład: • język polski • czas teraźniejszy: morfologiczna realizacja czasu • czas przyszły: brak morfologicznej realizacji czasu zje / będzie jadł / będzie jeść • czas przeszły: brak morfologicznej realizacji czasu zjadł / jadł • j. staro-cerkiewno-słowiański • dokanane formy różnych czasowników leksykalnych: BE, HAVE, BEGIN, WANT • j. południowosłowiańskie • WANT jako „future auxiliary“

31. SP-2 (Krzysztof) / Temat  Temporalność bez czasu • Pytania: • Czy istnieją jakieś różnice między językami typu polski ( FUTURE  aspekt) a językami typu bułgarski ( FUTURE  modal) co do możliwości wyrażania różych znaczeń? • Czy możliwy jest „czas przyszły“ bez modalności? ( SP-1) • Czy przyszłość w j. polskim jest tak samo modalna jak w j. bułgarskim? • Czy raczej mamy tu do czynienia ze skalarnością? more Tense-like vs. more Modal-like

32. SP-2 (Krzysztof) / Temat  Fonologiczne  semantyczne zubożenie (gramatykalizacja) • Przykład: • j. południowosłowiańskie • WANT (FUT): full lexical verb  deficient clitic element  • Gramatykalizacja: less phonology  less semantics  • ALE: more semantics? Ivan e pročel knigata. (j. bułgarski) Ivan is read.prt book-the ‘Ivan has read the book.’/increasingly: ‘They say Ivan has read the book.’  renarrated mood

33. SP-2 (Krzysztof) / Temat  Fonologiczne  semantyczne zubożenie (gramatykalizacja) • Przykład: • j. słowiańskie • auxiliary clitics affixes  null • samčitao (j. serbsko-chorwacki) • czytał-em (j. polski) • (ja) čital (j. rosyjski)  • Gramatykalizacja: less phonology  less semantics  • ALE: no effect on semantics? • Pytanie: Co spodowało takie zmiany?

34. Cel badań: prześledzenie rozwoju kategorii czasowych w językach słowiańskich przeanalizowanie różnorakich składniowych i fonologicznych zmian na przełomie wieków próba zrozumienia dzisiejszej postaci danych form czasownikowych Metody badań: m.in. wykorzystanie korpusów diachronicznych połączenie sychronicznej i diachronicznej perspektywy uwzględnienie aspektów z pogranicza składni i fonologii SP-2 (Krzysztof)

35. Korpusy język staropolski: Korpus staropolski (http://www.ijp-pan.krakow.pl) BIBLIOTEKA LITERATURY POLSKIEJ W INTERNECIE (http://univ.gda.pl/~literat/) digital libraries http://kpbc.umk.pl/dlibra and http://www.pbi.edu.pl/index.html język staroczeski: Vokabulář webový ústav pro jazyk český AV ČR http://vokabular.ujc.cas.cz/ DČNK (http://ucnk.ff.cuni.cz)

36. Korpusy język starorosyjski: Regensburger Russisches Diachrones Korpus (RRuDi) (Regensburg Russian Diachronic Corpus) http://www-slavistik.uni-r.de/diakorp) Petersburg Hagiographic Texts (http://project.phil.pu.ru/scat/page.php?page) Project Manuscript (http://io.udsu.ru:1300/)

37. Korpusy Old Russian Written Sources (http://www.lrc-lib.ru/) Bilioteka literatury drevnej rusi (http://lib.pushkinskijdom.ru/Default.aspx?tabid=2070)język starosłowiański (Pancheva et al. 2007a, 2007b) (University of Southern California) język staroukraiński: http://izbornik.narod.ru/ język starobiałoruski http://starbel.narod.ru/

38. SP-3 (Patrycja)„Relacje temporalne między zdaniami: studium imiesłowu przysłówkowego“ • Punkt wyjścia: • Relacje czasowe między zdaniem głównym a zdaniem podrzędnym na przykładzie imiesłowów przysłówkowych  tzw. converbs • simultaneity (EVENT-1 TIME = EVENT-2 TIME)  “teraźniejszość” • anteriority (EVENT-1 TIME > EVENT-2 TIME)  “przeszłość” • posteriority (EVENT-1 TIME < EVENT-2 TIME) “przyszłość” • analiza relacji czasowych między zdaniem głównym a zdaniem podrzędnym  dogłębne zrozumienie temporalności

39. SP-3 (Patrycja) • Obserwacja: • Posterior converbs występują stosunkowo rzadko.  • Pytanie: • Czy ma to coś wspólnego z marked status of future tense (SP-1, SP-2)? • Converbs wyrażają relacje czasowe, ale czy zawierają czas? • Jaki jest ich status, jeśli chodzi o części mowy? • Czy reprezentują one formy czasownikowe?

40. Hipoteza robocza: Relacje czasowe między zdaniem głównym a zdaniem podrzędnym (converb clause) mogą być wynikiem interakcji różnych kategorii, niekoniecznie czasu. Restrykcje aspektualne: robiąc *zrobiąc [impf] *[perf] *robiwszyzrobiwszy *[impf][perf] Główne tematy badawcze: Temat : Morfo-składniowy make-up imiesłowów i jego rola w wyrażaniu relacji czasowych Temat : Kategoria (część mowy) imiesłowów w różnych językach świata SP-3 (Patrycja)

41. SP-3 (Patrycja) / Temat  Morfo-składniowy make-up imiesłowów • Hipoteza: • Imiesłowy  non-finite verb forms • Non-finite verb forms  tenseless  • Imiesłowy  brak morfologicznej manifestacji kategorii czasu 

42. SP-3 (Patrycja) / Temat  Morfo-składniowy make-up imiesłowów • Pytanie: • Jak to jest możliwe, że imiesłowy wyrażają relacje czasowe nie posiadając czasu? • Jakie inne kategorie i jak dokładnie współgrają w tym celu? • Jaki jest semantyczny wkład poszczególnych morfemów obecnych w imiesłowie? • Np. jaka jest rola morfemu –l w imiesłowie przysłówkowym uprzednim?  poszedłszy • Ile syntaktycznej struktury ukrywa się w imiesłowach? • More clause-like vs. more word-/phrase-like • Koncept skalarności (zob. SP-2)  the scale of desententialization (zob. Lehmann 1988 )

43. SP-3 (Patrycja) / Temat  Kategoria imiesłowów • Pytanie: • Czy istnieje specjalna kategoria „converbs“? • Problematyczne  zbyt duża wariacja • Do jakiej innej kategorii należą converbs? • VERB-like? • ALE? • NOUN-like?  j. turecki, Ge’ez, Evenki • ADJECTIVE-like?  Shipibo-Konibo (Panoan) • A może? • More verb-like vs. more noun-like • Koncept skalarności (zob. SP-2)

44. Cel badań: analiza relacji czasowych między zdaniem głównym a podrzędnym zbadanie formy imiesłowu przysłówkowego (tzw. converb) i jego morfologicznej realizacji w różnych językach określenie kategorii tych form: czy są one bardziej “czasownikowe” czy też bardziej “rzeczownikowe” Metody badań: metody psycholingwistyczne badania eksperymentalne przy wykorzystaniu metody ERP (Event Related Potentials)  analiza endogennych (sytuacyjnych) potencjałów wywołanych, pozwolająca na skojarzenie reakcji na dany bodziećz odpowiedzią bioelektryczną w mózgu SP-3 (Patrycja)

45. SP-3 (Patrycja) • Wyniki dotychczasowych badań psycholingwistycznych: • Gramatyczna kategoria „rzeczownik“ versus „czasownik“ jest istotna dla przetwarzania języka i znajduje odzwierciedlenie w odpowiednio zróżnicowanych potencjałach wywołanych. • Innymi słowy, rzeczowniki wywołują inne potencjały niż czasowniki. • Jednakże w dotychczasowych badaniach porównywane były odmienne formy czasownika i rzeczowniki.

46. SP-3 (Patrycja) • Planowane badania psycholingwistyczne: • Przedmiotem badańtego projektu sąformy nieodmienne (imiesłowy). • Ten fakt jest więc dodatkowym wyzwaniem naukowym: • premeria w badaniach eksperymentalnych tego typu • niezmiernie ciekawe połączenie różnych metod/dyscyplin (tutaj lingwistyki teoretycznej i psycholingwistyki) w celu znalezienia odpowiedzi na trudne, kontrowersyjne pytanie (zwłaszcza biorąc pod uwagę zróżnicowane fakty typologiczne).

47. SP-3 (Patrycja) • Planowane eksperymenty: • Porównanie zdańz imiesłowami i odpowiednich zdań z odmiennymi formami czasownika jak również zdań z imiesłowami i odpowiednich zdań zawierającychformy rzeczownikowe (tzw. nomina deverbalia). • Wstępne omówienie planowanego eksperymentu (materiału eksperymentalnego, warunków eksperymentalnych itd.) z naszym eskpertem z Niemiec, dr Heinerem Drenhaus. • Dodatkowa pomoc w programowaniu i przy analizie danych ze strony naszych partnerów z Uniwerytetu Humboldta.

48. Interakcja między podprojektami:wspólne tematy • Future as a marked category • SP-1, SP-2, SP-3 • Temporality in the absence of tense morphology • SP-1, SP-2, SP-3 • Scalarity • SP-2, SP-3

49. Ekspertyza zewnętrzna • Część typologiczna projektu: • prof. dr Manfred Krifka, Uniwersytet Humboldta w Berlinie / ZAS (Zentrum für Allgemeine Sprachwissenschaft / Centrum Językoznawsta Ogólnego) • dr Tonjes Veenstra, ZAS, Berlin • Częśćdiachroniczna projektu: • prof. dr Roumyana Pancheva, University of Southern California (Uniwersytet Południowej Kalifornii)

50. Ekspertyza zewnętrzna • Częśćeksperymentalna projektu: • dr Heiner Drenhaus, dotychczas Uniwersytet Poczdamski, od lipca 2010 r. Uniwersytet w Saarbrücken • prof. dr Rainer Dietrich, Zakład Psycholingwistyki w Instytucie Języka Niemieckiego i Lingwistyki na Uniwerstycie Humboldta w Berlinie • dypl.inż. Rainer Kniesche, Instytut Psychologii na Uniwersytecie Humboldta w Adlershof/Berlin • prof. dr Shravan Vasishth, Zakładem Psycholingwistyki i Neurolingwistyki w Instytucie Lingwistyki na Uniwersytecie Poczdamskim • dr Tima Raettig, obecnie Instytut Maxa Plancka w Lipsku, od przyszłego roku Uniwersytet Ruhr w Bochum