Krónan í hæstu hæðum – hvað er til ráða?

1. Krónan í hæstu hæðum – hvað er til ráða? LÍÚ 28. október 2005 Sigurjón Þ. ÁrnasonBankastjóri Landsbankans

2. Núverandi staða er óásættanleg • Styrking krónunnar er komin langt út fyrir það sem eðlilegt getur talist • Við erum nú að upplifa yfirskot í gengismálum sem er álíka umfangsmikið og á árunum 2001-2002 með öfugum formerkjum • Sveiflur af þessari stærðargráðu eru of miklar og ekki til þess fallnar að skapa stöðugleika • Það er hlutverk efnahagsstefnunar að skapa stöðugleika, sem aftur skapar hagvöxt og þar með bætt lífskjör • Eitthvað hlýtur að vera óeðlilegt við efnahagsstjórn sem leitt hefur til þessarar niðurstöðu Gengisvísitala krónunnar 2001-2005 Mat Landsbankans á jafnvægisgengi Heimild: Seðlabanki Íslands, Greiningardeild Landsbankans

3. Mælikvarðinn á stöðugleika er allt of þröngur • Stöðugleiki í efnahagsmálum er almennt talinn líklegasta umhverfið til að skapa sem mestan og jafnastan hagvöxt og þar með efnahagslega velferð • Efnahagsstöðugleikinn er því fyrst og fremst leið að lokamarkmiðinu og verðbólgan ein af þeim lykilbreytum sem skipta máli • Lág og stöðug verðbólga er notuð sem skilgreining á efnahagslegum stöðugleika • Með því að horfa eingöngu á verðbólguna og nota einungis vexti til að halda verðbólgunni í skefjum hefur skapast gífurlegt álag til hækkunar á gengi krónunnar • Gríðarlegar sveiflur í gengi krónunnar eru ekki stöðugleiki • Spennan sem þetta veldur í útflutnings- og samkeppnisgreinum getur hreinlega unnið gegn stöðugleikanum til lengri tíma • Með því að hækka vexti endalaust til að slá á verðbólgu, sem við íslenskar aðstæður þýðir að krónan styrkist og styrkist, er í raun hætta á því að í stað þess að skapa stöðugleika snúist lækningin upp í andhverfu sína • Hættan er sú, að lækningin gangi að sjúklingnum dauðum. Það er ekki góð læknisfræði

4. Hefur Seðlabankinn gengið of langt ? • Sú verðbólga sem bankinn er að kljást við er að hluta til vegna varanlegrar hliðrunar á verðlagi á fasteignum og er því að mörgu leyti af öðrum toga en venjuleg verðbólga • Seðlabankinn hefur lagt of mikla áherslu á að beita stýrivöxtum til þess að ná niður “verðbólgunni” og skapa þannig stöðugleika • Seðlabankanum er hins vegar vorkunn, því þegar ríkið hefur ákveðið: • að setja stóriðjuframkvæmdir á fulla ferð • lækka skatta og • umbylta húsnæðislánakerfinu liggur alveg ljóst fyrir að Seðlabankann á engan séns á að ráða einn við verðbólguna og þá er hættan á því að hann gangi svo langt við hækkun vaxta að valdi skaða til langframa Verðbólga – mikil eða lítil ?

5. Hefur Seðlabankinn gengið of langt ?... frh • Í umræðunni um peningastjórnina og hagstjórnarvandann tala menn oft eins og að það skipti einu hvort stýrivaxtahækkanir Seðlabankans virki í gegnum markaðsvexti eða gengi krónunnar • Þetta er ekki rétt, ef markmiðið er hagvöxtur og almenn velferð • Þegar hækkun stýrivaxta hefur áhrif á markaðsvexti þá bremsa þeir nýfjárfestingar, draga úr einkaneyslu og auka sparnað - áhrifin eru í núinu og í allra nánustu framtíð • Þegar hækkun stýrivaxta hefur megináhrif á gengi krónunnar bremsa þær ekki aðeins nýfjárfestingar heldur eyðileggja arðsemi núverandi fyrirtækja, hratt og örugglega. Áhrifin eru því í núinu og til langrar framtíðar • Þessi áhrif geta verið kostnaðarsöm fyrir hagkerfið og haft skaðleg langtímaáhrif • Fyrirtæki eru þvinguð til að flytja starfsemi úr landi, sem kemur ekki sjálfkrafa til baka þótt aðstæður breytist til batnaðar síðar meir • Það er mjög kostnaðarsamt að vinna upp tapaða markaðshlutdeild, t.d. í ferðaþjónustu • Það er einfaldlega ekki hægt að kveikja og slökkva á fyrirtækjum þegar á þarf að halda

6. Hefur Seðlabankinn gengið of langt ?... frh • Mikil erlend lántaka og víðtæk verðtrygging hér á landi valda því að stýrivextir virka fyrst og fremst í gegn um gengi krónunnar • Áhugi erlendra fjárfesta á íslensku krónunni, sem þegar hafa fjárfest fyrir 100 milljarða á tveimur mánuðum, eykur enn á þessi áhrif • Það hefur því sérstaklega slæm áhrif hér á landi að beita einungis stýrivöxtum • Við þetta bætist að íslenska hagkerfið er “opnara” en flest önnur, því að virðisauki útflutningsgreinanna er svo stór hluti af landsframleiðslunni • Í raun og veru rennur manni í grun að hreint verðbólgumarkmið sé “hannað” fyrir lönd þar sem vaxtamarkaður er mun virkari og virðisauki útflutningsgreina minna hlutfall af landsframleiðslu

7. Ríkið getur ekki verið stikk frí • Það eru langtímahagsmunir íslensks efnahagslífs að trúverðugleiki stjórnvalda varðveitist • Einungis með þeim hætti getum við tryggt að samkeppnisskilyrði íslenskra fyrirtækja og lífskjör íslenskra heimila verði sambærileg og í nágrannalöndunum • Trúverðugleiki og efnahagslegur stöðugleiki er t.d. forsenda þess að við náum íslenskum vöxtum niður á alþjóðlegt stig til langframa • Við eigum því að líta á efnahagslegan stöðugleika (og trúverðugleikann) sem “eign” sem þarf að varðveita og það er skylda stjórnvalda að kasta honum ekki fyrir róða • Þetta verður stöðugt mikilvægara eftir því sem íslenskt efnahagslíf verður samofnara alþjóðlegum mörkuðum (fjármálamörkuðum, vinnumarkaði og vörumarkaði) • Efnahagsstefnan í heild sinni verður að taka mið af þessu og ríkið getur ekki vikið sér undan ábyrgð í þessu efni • Það er ekki ábyrgt að lækka skatta og umbylta húsnæðislánakerfinu á sama tíma og stjórnvöld standa fyrir stærstu framkvæmdum síðari tíma. • Það þurfa fleiri að sýna ábyrgð, t.d. bæði fjármálastofnanir og aðilar vinnumarkaðarins

8. Lausnir fyrir sjávarútveginn • Það eru ekki til neinar töfralausnir á þeim vanda sem sjávarútvegurinn stendur nú frammi fyrir. Gengi krónunnar ræðst á frjálsum markaði þar sem framlag sjávarútvegs er einungis einn af mörgum þáttum sem ráða niðurstöðunni • Fjármálafyrirtækin geta boðið upp á vissa þjónustu sem getur gagnast útflutningsfyrirtækjum og það er mikilvægt að fyrirtæki í greininni nýti sér hana til fulls • Eðlilegt er að sjávarútvegsfyrirtæki hugi að því hvort þeim henti betur að færa bókhaldi sitt í erlendri mynt í því skyni að draga úr áhrifum gengissveiflna á skattalega afkomu • Mikilvægt er að fyrirtækin nýti sér alla þá möguleika sem eru til hagræðingar. Vaxandi spenna á vinnumarkaði getur létt undir með fyritækjum hvað þetta varðar • Hin endanlega lausn hlýtur að felast í því að eðlileg rekstrarskilyrði skapist á nýjan leik. Sú krafa snýr fyrst og fremst að stjórnvöldum

9. Ógnarjafnvægi í efnahagsmálum • Íslenskt efnahagslíf einkennist af miklu ójafnvægi: • Mikill og vaxandi viðskiptahalli, • of sterk króna og vaxandi verðbólga, • spenna á vinnumarkaði, • gífurleg hækkun fasteignaverðs og • mikill útlánavöxtur í bankakerfinu • Í því ljósi er full þörf á því að beita aðhaldsamri efnahagsstjórn • Stóra spurningin er, með hvaða hætti hægt sé að vinda ofan af þeirri þeirri stöðu sem við erum komin í á sem skemmstum tíma • Lykillinn að lausn er falinn í samspili þriggja mikilvægra markaða • Fasteignamarkaðar • Gjaldeyrismarkaðar • Vinnumarkaðar

10. Fasteignamarkaðurinn er í lykilhlutverki • Miklar líkur eru á því að hækkunum fasteignaverðs linni fljótlega, eins og nýjustu tölur virðast staðfesta. • Hækkandi langtímavextir og mikið framboð nýbygginga skiptir hér sköpum • Betra jafnvægi á fasteignamarkaði er að okkar mati forsenda þess að hagkerfið geti náð mjúkri lendingu • Landsbankinn hefur gengið á undan og þegar lækkað veðhlutfall í 80% í varúðarskyni til þess að draga úr áhættu bankans og viðskiptavina • Í núverandi stöðu eru frekari verðhækkanir í raun skaðlegri en lítilsháttar verðlækkanir • Breyting Íbúðalánasjóðs í heildsölubanka er mikilvægur hluti af lausninni • Minni þensla á fasteignamarkaði hefur margvísleg áhrif • Dregur úr eftirspurn eftir íbúarhúsnæðis • Dregur úr þennslu í byggingariðnaði • Minni hvati til endurfjármögnunar fasteignalána og þar með minni einkaneysla • Minni verðbólga • Forsendur skapast fyrir lækkandi stýrivöxtum

11. Gjaldeyrismarkaður og vinnumarkaður í lykilhlutverkum • Seðlabankinn þarf augljóslega að búa yfir stærri gjaldeyrisvarasjóði nú þegar erlendir fjárfestar hafa tekið stöðu í kónunni í stórum stíl. Gjaldeyriskaup eru því æskileg og til þess fallin að draga úr styrkingu krónunnar • Það er hinsvegar mikilvægt að hindra að peningamagn í umferð aukist ekki af þessum sökum • Mjög mikilvægt er að aðilar vinnumarkaðarins nái saman um endurskoðun kjarasamninga í nóvember • Stjórnvöld verða að skapa hvata til að svo geti farið • Mjög mikilvægt er að viðhalda þeim sveigjanleika sem þróast hefur á vinnumarkaði á síðustu árum • Félagsleg undirboð eiga auðvitað ekki að líðast, en að öðru leyti er mikilvægt er að aðflutningur vinnuafls sé greiður • Hér skiptir EES samningurinn mjög miklu máli og tryggir að ekki er hægt að takmarka aðflutning vinnuafls innan svæðisins • Á endanum verða allir að axla sína ábyrð bæði stjórnvöld, aðilar vinnumarkaðarins og fjármálafyrirtækin

12. Samantekt • Við erum í slæmri stöðu, með of sterkt gengi, of háa vexti sem erlendir aðilar nýta sér og styrkja krónuna enn meira • Stöðugleiki í gengismálum er ekki síður mikilvægur en lág verðbólga til að tryggja jafnvægi í efnahagslífinu • Staðan nú er óþolandi og við þurfum að komast út úr henni sem fyrst • Finna framtíðarlausn á fyrirkomulagi Íbúðalánasjóðs • Seðlabanki kaupi gjaldeyri til að byggja upp forða • Seðlabankinn á að gefa til kynna að vaxtahækkunum séu takmörk sett • Aðilar vinnumarkaðarins verða að ná samkomulagi um framlengingu núverandi kjarasamninga. Ríkið á að koma að því, ef þess þarf • Fresta á skattalækkunum og/eða grípa til aðgerða sem auka sparnað í þjóðfélaginu í því skyni að draga úr neyslu • Það sem mestu máli skiptir er að allir vinni saman og þá fyrst og fremst að ríki og Seðlabanki vinni í takt