Istota i Pogranicze Pedagogiki

1. Istota i Pogranicze Pedagogiki Filary Personalizmu wg dra Henryka Nogi Opracowała Jolanta Guzik

2. Otwarcie na wartość drugiej osoby

3. Postawa otwartości Współczesny człowiek często przeżywa różnorodne lęki. Niekiedy stany zagrożenia wypływają m.in. ze strony jego wytworów, bądź też mogą wynikać z niekontrolowanego rozwoju pewnych dziedzin nauki lub techniki. Człowiek może lękać się siebie, a także zła, którego może być przyczyną. Przeżywając różnorodne lęki – wychowawca, a równocześnie w pewnej mierze wychowanek, starają się kreować sytuacje wychowawcze, unikając dysonansu poznawczego związanego z własną osobą. Unika się zatem wszelkich sytuacji zagrażających samoocenie, szczególnie gdy zachowania werbalne wychowawcy, a często i wychowanków zależą od sytuacji i bywają obroną własnej wartości. Tak budowane relacje nie są naturalne i oparte na otwartości, lecz są swego rodzaju „strategią gier”, obliczonych na pomyślność swej pracy wychowawczej i na swój sukces. Postawa otwartości wymaga więc umiejętności bycia sobą. Do tego z kolei niezbędne wydaje się poznanie prawdy o sobie, o drugim człowieku, o świecie.

4. Według Stróżewskiego „prawda nie sprowadza się tu do sprawdzenia, lecz jest pierwotnym, nieuprzedzonym ujmowaniem rzeczy. Jedynym warunkiem, jaki spełniony być musi przez podmiot, jest jego otwartość”. Zatem warunkiem prawdy, rozumianej jako prawdziwość poznania, jest „otwartość podmiotu, otwartość ta warunkowana jest z kolei przez to, co nazwać wypada intelektualną pokorą. A w każdym razie z pokorą musi iść w parze”. A.M. de Tchorzewski określa otwartość, obok postawy szczerości, prostolinijności i nie zakłamania w urzeczywistnianiu wartości moralnych, jako jeden ze wskaźników postawy prawości. Prawość wychowawcy zaś jest gwarancją nienaruszalności godności osobistej wychowanka. Otwartość jest umiejętnością wysłuchiwania ludzi od nas bardziej doświadczonych. Według P. Jaroszyńskiego jest to w ostatnich czasach zamierająca umiejętność, co wynika w dużej mierze z lansowanego wychowania, nastawionego na samodzielność na każdym etapie rozwoju. Otwartość jest cechą relacji osobowej. Przedmioty są obok siebie. Osoby otwarte na siebie są razem z sobą, wspólnie podejmując działania. Niewątpliwie początkiem otwartości jest rodzaj empatii, a więc zdolność postawienia siebie na miejscu drugiej osoby i odbierania w podobny sposób zachodzących wydarzeń oraz odczuwania podobnych emocji, jak radość, smutek.

5. Zdaniem J. Homplewiczatylko przy postawie otwartości, szczerości i prawdy możliwy jest prawidłowy rozwój osobowości wychowanka. Nakaz szacunku dla osoby wychowanka wynika z godności osoby. Wychowawca winien strzec i służyć osobowości wychowanka, jest bowiem odpowiedzialny za jej prawidłowy rozwój. Postawa empatyczna może być ujmowana jako postawa otwartości na spotkanie z drugą osobą, współuczestniczenie i współdziałanie z nią w otaczającym świecie. Postawa taka wyraża się w gotowości do podejmowania czynności zgodnych ze sposobem i kierunkiem działania osoby, rozumiejąc jej indywidualność, a jednocześnie uznając jej prawo do zmiany stanowiska czy sposobu myślenia. Postawa otwartości, a zarazem postawa empatii, przejawia się w emocjonalnej wrażliwości jednostki ludzkiej na aktualny stan psychiczny drugiego człowieka. Ujęcie otwartości jako postawy pozwala zwrócić uwagę na podmiotowość osoby, która jest w jakiejś relacji do innych. Jak zauważa Stróżewski, pozostaje jednak postulat podmiotowej otwartości i uwrażliwienia na to i tylko na to, co pochodzi od przedmiotu, z którym obcujemy. Wszystko inne musi zostać niejako „zawieszone”, zneutralizowane – w tym także nasze wcześniejsze przeświadczenia, zwłaszcza zaś uprzedzenia w stosunku do poznawanego. To także jeden z momentów słynnej fenomenologicznej epoché.

6. Postawa otwartości przejawia się w szacunku i odpowiedzialności za drugiego człowieka. Na początku przejawia się trwaniem przy drugiej osobie – wychowanku, towarzyszeniem mu, poznawaniem go. Postawa otwartości zatem z czasem zrodzi zrozumienie wychowanka wynikające z bliskości i miłości. Wychowanek za przykładem towarzyszącego mu mistrza będzie stawał się otwartym wobec innych. Obustronna z czasem postawa otwartości, a także wzajemne zrozumienie oparte na serdeczności i miłości, pozwalają przekraczać siebie i prowadzą do budowania indywidualności. Otwartość niesie również doskonalenie i dojrzałość wewnętrzną wychowawcy. Postawa otwartości w relacji wychowawca –wychowanek zależy od otwartości każdego z podmiotów, na zasadzie sprzężenia zwrotnego. Otwartość wychowawcy rodzi otwartość wychowanka. I odwrotnie, brak otwartości wychowawcy sprzyja braku otwartości wychowanka. To istotne, bowiem „miejscem wychowania jest spotkanie mistrza i ucznia. Autentyczne wychowanie powinno być zawsze spotkaniem osób”. Otwarcie prowadzi do współodczuwania, zaś współodczuwanie inicjuje i warunkuje miłość.

7. Postawa miłości otwarciem na wartość drugiej osoby Miłość określa się różnorako w zależności od dziedziny wiedzy. W psychologii opisuje się miłość w ramach problematyki motywacji i wyróżnia się miłość jako chwilowe uczucie lub trwałą postawę. Czynny charakter miłości oznacza, iż człowiek kochający pragnie obdarowywać innych w sposób bezinteresowny. Ta pozbawiona nastawienia komercyjnego postawa wobec innych jest przejawem mocy, bogactwa, potęgi oraz żywotności, wyrażających miłość. Z miłości wypływa pragnienie obdarowywania. .

8. Jak twierdzi E. Fromm, owo pragnienie zależy nie od zasobności dawcy, ale od sił jego miłości, przy czym najcenniejszymi darami człowieka kochającego mogą być : • radość, • zainteresowanie, • zrozumienie, • wiedza, • humor, • a nawet smutek.

9. Kolejnym składnikiem miłości, bez którego odpowiedzialność mogłaby się przerodzić w panowanie i posiadanie, jest poszanowanie. Szacunek do osoby, mający swoje źródło w godności każdego człowieka – osoby ludzkiej oznacza zdolność przyjmowania każdego człowieka takim, jakim jest. Szacunek zakłada brak chęci wyzysku, brak chęci „użycia” osoby kochanej dla własnych celów, a jednocześnie oznacza pragnienie rozwoju osoby dla jej własnego dobra. Poszanowanie, a także miłość, może istnieć wyłącznie w wolności. Aby jednak możliwy był szacunek, troska i odpowiedzialność, konieczne jest poznanie. Poznanie pozwala dostrzec drugiego człowieka na tle jego spraw, pozwala zbliżyć się do niego. Miłość jest doznaniem osobistym, przeżywanym przez każdego na swój sposób. E. Fromm zwraca uwagę, iż pewne cechy, jak : - dyscyplina, - umiejętność koncentracji, - cierpliwość, - pełne zaangażowanie, sprzyjają, jak to się nazywa, „sztuce miłości”. Umiejętność kochania, wg niego, zależy od obiektywizmu oraz wiary.

10. Dawanie płynące z miłości wzbudza radość i budzi wdzięczność obdarowanego. Oprócz elementu dawania miłość ujawnia się również poprzez zespół niezależnych od siebie postaw, takich jak : • troska, • odpowiedzialność, • szacunek, • pragnienie poznania. Poszczególne aspekty, a zarazem składniki miłości, ujawniają się różnorako w zależności od podmiotów relacji miłości. I tak troska przejawia się przez czynne zainteresowanie życiem i rozwojem tego, kogo kochamy. Miłość objawiająca się troską najczęściej ukierunkowana jest ku słabszym, owej troski wymagającym, ale również do świata rzeczy i świata przyrody. Istotnym elementem miłości jest odpowiedzialność. Odpowiedzialność jako aspekt miłości nie jest niczym narzuconym z zewnątrz, lecz jest całkowicie dobrowolnym aktem, chęcią zaspokojenia potrzeb drugiej osoby.

11. Obiektywizm dotyczy spojrzenia na świat ludzi oraz świat rzeczy. Wiara natomiast jako nieodzowna cecha miłości dotyczy pewności, solidarności i niezmienności jego zasadniczych poglądów – jego miłości . Miłość zatem jest aktem wiary, jest powierzeniem się komuś bez żadnych zastrzeżeń, jest całkowitym oddaniem w nadziei, że zostanie odwzajemniona. Jest aktywnym zainteresowaniem przedmiotem miłości, pozytywną emocjonalnie postawą wobec ludzi i świata. Ujawnia się tutaj społeczny aspekt miłości, będącej postawą nie tylko wobec konkretnych jednostek, lecz wobec wszystkich, których spotykamy. Miłość jest postawą, sposobem angażowania człowieka wobec innych, jednocześnie sposobem dialogu w pracy, twórczości, życiu publicznym. Jest postawą, a więc zgodnie definicją Okonia, „trwałą dyspozycją przejawiającą się w zachowaniach, których cechą jest pozytywny stosunek emocjonalny do przedmiotu, osób, sytuacji”. Jak twierdzi również M.A. Krąpiec, otwartość prowadzi do miłości, która ma znaczenie społeczne. „Przez miłość osoba bytuje dla osoby drugiej. I właściwie trudne, wręcz niemożliwe jest rozerwanie takiego bytowania od bytu osobowego. Tak też pojęta miłość jest podstawą ładu społecznego i ostatecznym, optymalnym modelem stosunków społecznych”.

12. Miłość jest składnikiem osobowości, mającym wpływ na zachowanie człowieka, jest także wartością moralną. Istotna jest dużą siła miłości pozytywnie oddziałująca na sferę umysłową. Postawa miłości lub sympatii nauczyciela – wychowawcy pozytywnie wpływa na rezultaty jego pracy. Wydaje się, że jedynie kochający mistrz – nauczyciel może nauczyć kochać swych uczniów, wzbudzając ciekawość wywodzącą się z miłości, nie zaś z intelektu, co da szansę pełniejszego poznania i pewność właściwego wykorzystania wiedzy. Miłość znajduje swój dobitny wyraz w chrześcijaństwie, gdzie koncepcja miłości bliźniego uchodzi za wyjątkowo bogatą treściowo i wewnętrznie spójną. W chrześcijańskiej koncepcji miłości, miłość bliźniego jest konsekwencją miłości Boga. Bliźni stworzony jest na Boży obraz i podobieństwo. Miłość bliźniego przejawia się w poszanowaniu jego godności, życzliwości oraz niesieniu pomocy, zwłaszcza w trudnych sytuacjach. Główną motywacją takiej miłości bliźniego jest miłość Boga. Tak pojmowana miłość nie pozwala traktować kogokolwiek jako przedmiot „użycia”. Miłość bliźniego zawierająca w sobie wszystkie przykazania zajmuje w chrześcijaństwie centralne miejsce i jest jedną z najbardziej cenionych wartości.

13. Pochwałę miłości głosi oraz przymioty miłości chrześcijańskiej określa Św. Paweł w hymnie o miłości. Według Platona miłość to „dobrowolna niewola”, dobrowolne oddanie się drugiemu, kiedy mamy szansę za jego pośrednictwem stać się lepszymi i mądrzejszymi. Św. Augustyn określał miłość, nawiązując do teorii siły ciążenia Arystotelesa. Uważał, iż w duszy ludzkiej jest siła ciągnąca w stronę miejsca spoczynku. Tą siłą jest miłość. „Tą siłą ciążenia jest miłość moja: dokądkolwiek zmierzam, miłość mnie prowadzi”. Tak więc dla św. Augustyna miłość jest wewnętrzną siłą poruszającą wolę. Dla niego człowiekiem dobrym jest ten, kto nie tylko zna dobro, ale również potrafi je realizować, kto potrafi miłować. Gdy wola jest prawa, miłość może być dobra, gdyż opowiada się za dobrem. Obok miłości dobrej i złej, św. Augustyn rozróżnia erosa i agape, podejmuje zsynchronizowanie tych dwóch form miłości, określając je słowem caritas. Miłość caritas jest pożądaniem, którym się miłuje to, co powinno się kochać, przede wszystkim Boga. Miłość agape to przede wszystkim miłość Boga do człowieka. Rysem takiej miłości, oprócz bezinteresowności i spontaniczności, jest miłosierdzie.

14. Dla koncepcji personalistycznego wychowania istotne jest, iż jednym z rysów tak rozumianej miłości osobowej jest komunia osób. Miłość otwiera na drugiego człowieka, nie zacierając odrębności, a jednocześnie łącząc serca, umysły i wole. Dynamiczna koncepcja miłości św. Augustyna polega na realizowaniu dobra mimo przeciwności i wbrew przeszkodom. Taka miłość to pragnienie poznania pełnej prawdy o człowieku i o Bogu. Dynamizm bytu ludzkiego warunkuje zewnętrzną i wewnętrzną przemianę, Możliwości samorozwoju i zdolności do kreatywnego oddziaływania na innych. Człowiek, będąc bytem dynamicznym, kształtuje się, przekształca i rozwija. Statyczne koncepcje człowieka nie dostrzegają tej istotnej właściwości natury ludzkiej. Świadomość potrzeby własnego rozwoju oraz braku jego pełnego urzeczywistnienia to czynniki dynamizujące aktywność osoby. Wybitny humanista epoki Odrodzenia, Erazm z Rotterdamu, ogromną wagę przywiązywał do atmosfery wychowania, która winna być atmosferą wzajemnej życzliwości i zaufania. Według niego integralne wychowanie nie jest możliwe bez jasnej wizji człowieka jako dzieła Boga. Istotą wychowania jest umiłowanie prawdy i dobra oraz wzajemna miłość i szacunek wychowawcy i wychowanka. Umiłowanie prawdy roznieca w wychowanku pasję poznawczą, umiłowanie dobra pozwala przy nim trwać, zaś wzajemna miłość wychowawcy i wychowanka zapewnia prawdziwie głęboką relację opartą na szacunku. Sytuacja ta pozwala określić miłość jako aktywną, spontaniczną tęsknotę za praktycznym urzeczywistnieniem uczucia identyczności.

15. Istotna dla wychowania personalistycznego jest miłość rozumiana jako postawa gotowości do dawania siebie jako „dobra”. Personalizm opiera się na takiej miłości wobec drugiego człowieka. Zdaniem Karola Górskiego eliminuje ona egoizm i jest „cementem życia społecznego”. Chrześcijańska koncepcja miłości zrodziła konieczność afirmacji człowieka jako osoby. Taka afirmacja winna znajdować swój wyraz w poszanowaniu godności osobistej człowieka. Karol Wojtyła jest twórcą jednej z najbardziej rzetelnych i wnikliwych koncepcji człowieka. Kontynuuje on fenomenologiczno – personalistyczne myślenie o człowieku. Osoba ludzka zdolna jest do samostanowienia i uczestnictwa, będąc podmiotem swych czynów, poprzez nie określa się pod względem moralnym.

16. Według Karola Wojtyły: • Miłość każe patrzeć na osobę jako na podmiot obdarzony życiem wewnętrznym. • Miłość winna być oparta na trwałym fundamencie, jakim jest wartość i godność drugiego człowieka, nie zaś na korzyści czy przyjemności. Istnieje odpowiedzialność za osobę będącą we wspólnocie bycia i działania. • Miłość jest cnotą, polegającą na pragnieniu dobra jako dobra i czynieniu go. Dobro skierowane w stronę podmiotu jest miłością samego siebie, kiedy zaś kieruje się w stronę innych, staje się miłością bliźniego. • Miłość siebie oraz bliźniego rozwija wszelkie sprawności moralne, aż do doskonałości moralnej.